Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender
Yüklə 1,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9 1-MAVZU. OILA VA GENDER SOTSIOLOGIYASI FAN SIFATIDA 1. Oila - o‗rta daraja maxsus sotsiologik nazariyalar obyekti sifatida. 2. Oila va gender sotsiologiyasi fanining obyekti va predmeti. 3. Oila va gender sotsiologiyasining maqsadi va vazifalari. 4. Oila va gender sotsiologiyasining fan sifatida shakllanishi Oila va gender sotsiologiyasi sotsiologiya fanining asosiy yo‗nalishlaridan bo‗lib, u nikoh va oilaning paydo bo‗lishi, rivojlanishi va vazifalarini bajarishini o‗rganadigan fan. Oila va gender sotsiologiyasi oilaga xos ijtimoiy munosabatlar turlari, oila va nikohning tarkibi, vazifalarini, oilani kichik ijtimoiy guruh va ijtimoiy institut sifatida xususiyatlarini, nikoh va ajralishlarni, oilani rejalashtirishga ta‘sir qiluvchi omillarni, oiladagi kelishmovchiliklar va ularni oldini olishni, oilaning boshqa ijtimoiy institutlar va ijtimoiy hayotning boshqa sohalari bilan o‗zaro munosabatini, nikoh – oila munosabatlarining tarixiy turlari va shakllarini, oila rivojlanishining tendensiyalarini o‗rganadi. Oila shakllanishi, uning mustahkamligini ta‘minlanish – zamonaviy jamiyatlarning asosiy muammolaridan biridir. Oila, oilaviy va er-xotin munosabatlari falsafa, psixologiya, pedagogika, sotsiologiya, demografiya va boshqa ko‗plab fanlarning o‗rganish obyekti bo‗lib kelmoqda. Oila, uning shakllanishi va tanazzulga yuz tutishi kabi munosabat nafaqat uning sotsial institut sifatida kishilar turmush tarzini belgilab berishi, balki avlodning barkamolligi, millat va davlat sog‘lomligi, shuningdek, doimiy o‗sib boruvchi sotsial buyurtmadan kelib shakllangandir. Zero, oila barqarorligiga tahdidlarning o‗sishini barcha tadqiqotchilar e‘tirof etganlar. Oilaviy hayotning boshlang‘ich nuqtasi odatda, nikohning tuzilishi sanaladi. Ammo, ayol va erkak o‗rtasida rasmiy nikohning mavjudligi ularning yaxlit oilaga birikkanligining belgisi emas. Ushbu ikki tushuncha o‗rtasidagi farqni anglash nikohning keng tarqalgan qator tavsiflarini ko‗rib chiqish zaruriyatidan kelib chiqadi. 10 Ko‗pchilik faylasuf va sotsiologlarning fikricha, individlararo nikoh va oila, ya‘ni, erkak va ayol hamda ularning bolalaridan iborat guruh doim mavjud bo‗lgan. Ularning ayrimlari ta‘kidlashicha, bu inson ko‗payishi biologiyasi bilan uzviy bog‘liq. Shu bois, ushbu sotsial institut ularning primat avlodlaridan meros sifatida o‗tgan. Zero, nikoh va oila biologik jarayonlarning mahsuli emas. Insonning biologik yaralishi uchun nikoh emas jinsiy aloqa talab etiladi. Nikoh va jinsiy aloqa – turfa tushunchalardir. Jinsiy aloqa, bolalarning tug‘ilishi nikohsiz yoki nikohdan tashqarida ham sodir bo‗lishi mumkin. Nikoh o‗z ichiga jinsiy aloqalarni qamrab olsa-da, ushbu tushuncha bilan uyg‘un mohiyat kasb etmaydi. Nikoh jinslararo munosabatlarning sotsial tashkillanishi, deyilsa mubolag‘a bo‗lmaydi. U orqali bog‘langan tomonlar tegishli huquq va majburiyatlarga egadirlar. Sinfsiz jamiyatlarda nikohsiz (nikohgacha va nikohdan tashqari) aloqalar ma‘lum tarzda tartiblangan, o‗zining sotsial chegaralarga ega bo‗lgan bo‗lsa-da, nikohiy munosabatlar ham tuzilgan. O‗zbekiston Respublikasi Oila Kodeksining 2 bo‗limiga ko‗ra, ―Nikoh – bu erkak va ayol o‗rtasidagi erkin, ixtiyoriy, teng ittifoq bo‗lib, oila tuzish va er-xotinning o‗zaro huquq va majburiyatlarni bajarish maqsadida tuziladi‖ 1 . Nikohning muhim belgilardan biri shundaki, u qonun himoyasi va homiyligida bo‗lib, er-xotinning o‗zaro va farzandlariga nisbatan majburiyatlari hamda shaxsiy, mulkiy huquq va majburiyatlari (boqish, meros va boshqa)ga rioya etilishida yuridik mas‘uliyatni tomonlarga yuklaydi. Shu tariqa, nikoh – bu avvalo, ikki voyaga yetgan kishining o‗zaro majburiyatlarini rasmiy tan olinishidir. Ammo, har qanday nikohiy ittifoqni oila sifatida qabul qilib bo‗lmaydi. Bunga yaqqol misol tariqasida soxta nikohni ko‗rsatish mumkin. Soxta nikoh O‗zbekiston Respublikasi Oila Kodeksida «er-xotin yoki ulardan biri oila qurish maqsadisiz nikohni rasmiylashtirishi» sifatida talqin etilgan 2 . 1 Семейный кодекс Республики Узбекистан / Собрание законодательства Республики Узбекистан, 2007 г., № 14, ст. 133; 2008 г., № 16. – С. 117. 2 Ўша жой. 11 Demak, nikoh – bu erkak va ayol o‗rtasida tarixiy o‗zgaruvchan sotsial munosabat shakli bo‗lib, u orqali jamiyat erkak va ayol o‗rtasidagi jinsiy hayotni tartibga soladi va me‘yorlashtiradi. Ularning er-xotinlik va ota-onalik huquq va majburiyatlarini o‗rnatadi. Nikoh munosabatlarining qadimdan mavjud bo‗lgan axloqiy me‘yorlari diniy va yuridik qoidalar bilan mustahkamlanadi. Bu orqali jamiyat va davlat nikohni himoyalaydi hamda uni buzuvchilarni qoralaydi. Oila va nikoh haqida gapirilganda, ushbu tushunchalar turli tarixiy davrlarda paydo bo‗lganligini qayd etish shart. Oila, o‗z o‗rnida munosabatlarning murakkab tizimi sifatida nafaqat er-xotin, balki, ularning bolalari, boshqa qarindoshlar hamda er-xotin uchun yaqin va qadrli bo‗lgan insonlarni ham birlashtiradi. Oilani ilmiy o‗rganishda sotsiologik va ijtimoiy-psixologik bilimlar xususiyatlari borasidagi masalalar jiddiy ahamiyat kasb etadi. Sababi, oila – ham sotsial institut ham kichik guruhdir. 3 Sotsiologlar «oilaning maxsus sotsiologik nazariya»sini ilgari surasalar 4 , psixologlar esa oiladagi o‗zaro munosabatlarga murojaat etadilar 5 . Oila – bu murkkab sotsiomadaniy hodisadir. U o‗zida inson hayotiy faoliyatining barcha jabhalarini qamrab olishi bilan unikal va takrorlanmas hodisaga aylandi. Oila ijtimoiy hayotda individuallikdan ijtimoiy- tarixiygacha, moddiylikdan ma‘naviylikkacha bo‗lgan barcha darajadagi jarayonlarda ishtirok etadi. Oila tuzilmasida shartli ravishda bir-biri bilan bog‘liq quyidagi munosabatlar turkumlanadi: birinchisi – tabiiy-biologik, ya‘ni jinsiy va qon- qarindoshlik; ikkinchisi – iqtisodiy, ya‘ni uy xo‗jaligi, ro‗zg‘or, oilaviy mol- mulk doirasidagi munosabatlar; uchinchisi – ma‘naviy-ruhiy, ahloqiy- estetik, ya‘ni er-xotinlik va ota-onalik mehr-muhabbat, bolalar tarbiyasi, keksa ota-onalar haqida qayg‘urish, xulq-atvorning axloqiy me‘yorlari bilan bog‘liq his-tuyg‘ular. 3 Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. – М.: Наука, 1979. – С. 34. 4 Тощенко Ж.Т. Социология. Общий курс. 2-е изд. доп. и перераб. – М.: Прометей, Юрайт, 1999. – С. 201. 5 Психология. Словарь. М.: Политиздат, 1990; Левкович В.П. Особенности супружеских взаимоотношений в разнонациональных семьях // Психол.журн. 1990. Т. 11. № 2. - С. 25-36; Олейник Ю.Н. Исследование уровней совместимости в молодой семье // Психол. журн. 1986. Т. 7. № 2. - С. 59-65. 12 Qayd etilgan munosabatlar yig‘indisi oilani maxsus sotsial hodisa sifatida shakllantiradi. Zero, erkak va ayol o‗rtasidagi huquqiy jihatdan mustahkamlanmagan va umumiy ro‗zg‘or hamda bolalar tarbiyasi bilan uyg‘unlashmagan tabiiy yaqinlik oilaga asos bo‗la olmaydi. Bu kabi munosabat birgalikda yashash sanaladi, xolos. Yaqin insonlar o‗rtasida nikoh-qarindoshlik rishtalari bilan bog‘lanmagan iqtisodiy hamkorlik va o‗zaro yordam oilaviy munosabatlarning elementlari sanalmaydi. Bunday holatda u rasmiy sherikchilikka aylanadi. Nihoyat erkak va ayol o‗rtasidagi ma‘naviy munosabatlardagi uyg‘unlik oilaga xos shaklda rivojlanmasa u birgina do‗stlik bilan chegaralanadi. A.G. Xarchevning fikriga ko‗ra, oila er va xotin o‗rtasidagi tarixiy shakllangan o‗zaro munosabatlar tizimi bo‗lib, uning a‘zolari nikoh va qarindoshlik rishtalari, umumiy ro‗zg‘or, hissiy bog‘liqlik va o‗zaro ahloqiy majburiyatlar bilan bog‘langan. O‗zbekiston Respublikasi Oila Kodeksida oilaning yaxlit ta‘rifi keltirilmagan. Chunki, «oila» tushunchasini qamrab olinishi va oila a‘zolari ro‗yxatini keltirilishi ular huquqlarini paymol etilishiga yoki oila a‘zolari doirasini asossiz kengayishiga sabab bo‗lishi mumkin. Biroq, «oila» va «oila a‘zolari» tushunchasi O‗zbekiston Respublikasi Oila Kodeksida keng qo‗llanilgan. Mazkur Kodeksda ushbu atamalarning ta‘rifi oila huquqi nazariyasidan kelib chiqib o‗rnatilgan. Yuridik ma‘noda oila nikoh, qarindoshlik, farzandlikka olish yoki boshqa shakllar orqali bolani tarbiyaga olish orqali bog‘langan shaxsiy nomulkiy va mulkiy huquq va majburiyatlar bilan bog‘langan shaxslar doirasi sifatida ta‘riflanadi. Ushbu ta‘rifda birgalikda yashash va umumiy xo‗jalikni yuritish holatlari nazarda tutilmagan. O‗zbek tilining izohli lug‘atida: «Oila – er-xotin, ularning bola- chaqalari va eng yaqin tug‘ishganlaridan iborat birga yashovchi kishilar majmui» 6 - deb ta‘riflangan. Oila bir vaqtning o‗zida ham sotsial institut va kichik guruh ekanligidan kelib chiqib, quyidagi ta‘rifni ilgari suramiz: - «Oila – bu 6 O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Ziyouz.com kutubxonasi |