Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

Jak Russo (1712-1778) jins o‗rtasidagi ijtimoiy tengsizlikning 
huquqiyligini inkor etgan. Lekin shu bilan birga Russo ulardagi tabiiy, 
funksional va qaysidir darajadagi ijtimoiy tafovutlarga ahamiyat bergan. 
U erkak va ayollardagi xususiyatlarga ikki tomonlama qarashni taklif 
etgan. 
Nemis idealizmi klassiklari Immanuil Kant (1724-1804) va 
I.Fixtening (1762-1814) oila va nikohga bo‗lgan qarashlari katta 
qiziqish uyg‘otadi. Ular oila va nikoh muammolarini tabiiy, huquqiy 
jihatdan ayol va erkaklar tengsizligi teoriyasidan kelib chiqqan holda 
tahlil qilishgan. Ularning fikricha, nikoh – bu ma‘naviy huquqiy institut 
bo‗lib, jinsiy ishtiyoq kamdan-kam uchrashishi bilan qadrli bo‗lib, 
qonunlar orqali tartibga solinishi lozim. 
Nemis idealizmining yana bir mumtoz mutafakkiri Gegel (1770-
1831) ulkan tarixiy his qilish qobiliyatiga ega bo‗lgan. Oilaning 

---

17 
muayyan shakli va mos kelgan ijtimoiy va siyosiy tuzum o‗rtasidagi 
aloqani ko‗ra bila olgan. Gegel shunday xulosaga keldiki, huquqiy 
munosabatlar oilaviy ittifoqning o‗ziga yod holatlar. Bu xulosaning 
asosida oiladagi ruhiy-ma‘naviy birlik va bu munosabatlarni tashqaridan 
huquqiy tartibga solishning bir-biriga zidligi haqidagi g‘oya yotadi. 
Sotsiologiya fanining tan olingan asoschisi O.Kont oilani o‗zgaruvchan 
va tarixiy kategoriya sifatida tushungan edi. Shu bilan birga oilani eng 
asosiy funksiyalarining (tashkil etuvchi) bajaruvchi asosiy ijtimoiy 
guruh deb hisoblagan. Olimlarning ishlarida, shu qatorda ijtimoiy fanlar 
sohasidagi ishlarda Ch.Darvinning evolyusion nazariyasi katta ta‘sir 
ko‗rsatganligi 
ko‗rinadi. 
Bu 
teoriyaning 
tarafdorlari 
fikricha, 
jamiyatdagi turli sotsial hodisalar va institutlar tabiatga o‗xshash 
ravishda rivojlanadi. 
Ingliz faylasufi va sosiologi G.Spenser (1820-1903) ijtimoiy 
institutlarni jamiyatning tizimli elementlari sifatida ko‗rib chiqayotganda 
«uy institutlari» deb ataluvchi oila, nikoh, uy tarbiyasi kabi 
muammolardan boshlagan. U jamiyat turi va oila turi o‗rtasidagi 
aloqalarni ochib ko‗rsatdi. Sotsial taraqqiyoti ta‘siri ostida kelib 
chiqadigan, oilaviy munosabatlardagi o‗zgarishlarni tadqiq qilgan. U 
davrga evolyusiya va progress, rivojlanuvchi ta‘kidlanuvchi tadqiqotlar 
xos edi. U davrda ma‘lumot yig‘ish usullari juda qiyin bo‗lgan. Ularning 
samaradorligi esa past bo‗lgan. Analiz (tahlil) uslublarida ta‘riflash 
ustun turar edi. Bu yo‗nalish sotsial darvinizm deb atalgan. 
Oila teoriyasining rivojlanishiga fransuz sosiologi Fredrik Le-
Pley(1806-1882) o‗zining sezilarli ulushini qo‗shgan. Uning fikricha, 
har qanday jamiyatda oila-keyingi avlodlarni dunyoga keltiruvchi, yangi 
tug‘ilgan odamlarda yaxshilikni rivojlantiruvchi, yomonlikni bostiruvchi 
eng tinch vositadir. Agar oila kichik vahshiylarni jilovlashni eplay 
olmasa, oilaning o‗zi aziyat chekadi, oxir oqibatda jamiyat ham vayron 
bo‗ladi. Le-Pley monografik tadqiq etishning asoschisidir. U 
tekshiruvchi, kuzatish uslubi va texnikasini rivojlantirgan. Ko‗p vaqt 
davomida (taxminan XIX asrning o‗rtalarigacha) oila jamiyatning 
birlamchi o‗ziga xos tabiatli bir bo‗lagi sifatida o‗rganilgan. Shuning 
uchun o‗rta asr antik davr va qisman yangi davr faylasuf olimlarini oila 

---

18 
nafaqat o‗ziga xos sotsial institut sifatida, balki uning umumiy, ijtimoiy 
tarkiblarga, eng avvalo davlatga bo‗lgan munosabati qiziqtirgan. 
Oila va nikohga tarixiy qarashlarning mustahkamlanishi 2 yo‗l 
bilan amalga oshgan: 
1) Oilaning o‗tmishi, xususan xalqlarning oila-nikoh tartibining 
o‗tmishini tadqiq etish; 
2) Oilani turli ijtimoiy sharoitlarda o‗rganish. 
Birinchi yo‗nalish boshida shveytsar olimi Iogan Baxofen(1815-
1887) turadi. U oilaning tarixini o‗rganishga asos soldi. Baxofen 
qadimiy mumtoz asarlarni tahlil qilish natijasida yakka nikohlilik 
davrigacha greklarda ham, osiyoliklarda ham nafaqat erkak kishi bir 
necha ayol bilan, balki ayollar ham bir necha erkaklar bilan jinsiy 
munosabatda bo‗lganligini isbot qildi. 
Oila sosiologiyasining rivojlanishida buyuk fransuz olimi 
E.Dyurkgeymning ham ulushini ta‘kidlashimiz lozim. Oila va nikoh 
haqidagi fanga «ijtimoiy guruh» teoriyasi ham ma‘lum darajada o‗z 
ta‘sirini ko‗rsatdi. Uning asoschisi amerikalik sosiolog Charlz Kuli 
(1864-1929) bo‗lib, u birlamchi guruhlar va ikkilamchi ijtimoiy 
institutlar orasida farq belgilarni ko‗rsatib berdi. Birlamchi guruhlar – 
asosiy ijtimoiy guruhlar bo‗lib, ijtimoiy, shaxslararo norasmiy 
munosabatlar bevosita muloqat, barqaror, kichik o‗lchami bilan 
xarakterlanadi. Ikkilamchi guruhlarda – shaxsning ijtimoiylashuvi 
ro‗y beradi. 
XX asrning birinchi yarmi davomida Le-Pleyning empirik 
qarashlariga oriyentasiya*
9
qilingan yo‗nalish ustun turgan. Oilaning 
ijtimoiy muammolarini hal qilishga o‗tish davri kuzatiladi. Konseptual 
apparat o‗zgarmasa ham lekin empirik va mantiqiy tushuntirishga 
ehtiyoj sezilib turardi. G‘arb oilasidagi o‗zgarishlar muammosining 
qo‗yilishi davri butun ijtimoiy tizimni larzaga solgan. Bu davrda 
oiladagi o‗zgarish jarayonlarining ijtimoiy va sotsiologik jihatdan 
o‗rganish muhimligini anglash ro‗y beradi. Shu munosabat bilan 
jamiyatshunoslikda bundan oldingi davrda mavjud bo‗lgan nazariy-
metodologik va empirik materiallari asosida oilaning o‗zgarishi 
9
* Орентация - қарашларга таяниш (олимларга акс). 

---

19 
muammosini yo‗lga qo‗yishga harakat hollari juda ko‗p bo‗lgan. Bu 
davrda chop etilgan ahamiyatli ishlardan biri amerikalik sotsiolog