Samarqand veterinariya meditsinasi instituti

Rahbariy  hujjat  deganda  standartlashtirish  idoralarining  va  xizmatlarning 

vazifalarini,  burchlarini  va  huquqlarini,  ularning  ishlari  yoki  ishlarining  ayrim 

bosqichlarini bajarish usullari, tartibini va mazmunini belgilaydigan me’yoriy hujjat 

tushuniladi.  

Texnikaviy  shartlar  (O‘ZTSH)  -  bu  buyurtmachi  bilan  kelishilgan  holda, 

ishlab  chiqaruvchi  tomonidan  yoki  buyurtmachi  tomonidan  tasdiqlangan  aniq 

mahsulotga (xizmatga) bo‘lgan texnikaviy talablarni belgilovchi me’yoriy hujjatdir.  

Yo‘riqnoma (qoidalar) - instruksiya (pravila) - bu ishlarni yoki ularning ayrim 

bosqichlarini mazmuni va tarkibini belgilovchi me’yoriy hujjatdir. 

 Standartlar  tasnifi  va  tuzilishi.  Amal  qilish  sohasi,  mazmuni  va 

tasdiqlanadigan darajasiga qarab standartlarni xalqaro, mintaqaviy va milliy turlarga 

bo‘lish mumkin. 

Xalqaro  standartlar  Standartlash  bo‘yicha  Xalqaro  tashkilot  (ISO), 

mintaqaviylari - iqtisodiy va siyosiy manfaatlar asosida o‘z faoliyatini birlashtirgan 

ayrim mamlakatlarni o‘z tarkibiga oladigan tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi 

va tasdiqlanadi. Milliy standartlar u yoki boshqa mamlakat doirasida ishlab chiqiladi 

va amal qiladi hamda tegishli darajada tasdiqlanadi. 

Mamlakatimizda milliy standartlarning oliy toifasi davlat standartlari (GOST) 

dir. Davlat standartlari xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlarida, barcha tashkilot va 

korxonalar tomonidan qo‘llanilishi majburiydir. Standartlarni eng yaxshi va bir xil 

qilib  ishlab  chiqish,  joriy  etish  va  ularga  rioya  etilishi  ustidan  nazorat  yuritish 

maqsadida  barcha  asosiy  qoidalarni,  shu  jumladan,  standartlashtirish  xizmatlari 

tizimini kamrab oladigan maxsus standartlar kompleksi amal qiladi. 

Tarmoq  standartlari  eng  cheklangan  doirada  amal  qiladigan  standartlarga 

kiradi. Ular ana shu tarmoqdagi barcha korxona va tashkilotlar, shuningdek, uning 

mahsulotini  ishlatadigan  (iste’mol  qiladigan)  boshqa  tarmoqlar  korxona  va 

tashkilotlari  uchun  majburiy  hisoblanadi.  Bunday  standartlarni  ana  shu  mahsulot 

turini  ishlab  chikarishda  etakchi  bo‘lgan  vazirlik  (idora)  tasdiqlaydi.  Tarmoq 

standartlari davlat standartlari ob’ekti bo‘lmagan mahsulotlarga belgilanadi. 

Respublika  standartlari  (RST)  Respublika  va  maxalliy  qaramoqdagi  barcha 

tashkilot  va  korxonalar  uchun  majburiydir.  RST  Respublika  va  maxalliy 

bo‘ysunihdagi korxonalar ishlab chiqaradigan mahsulotlarga belgilanadi, davlat va 

tarmoq standartlariga kiradigan mahsulotlar bundan mustasnodir. Milliy madaniyat 

standartlari va atributlari Respublika standartlariga misol bo‘lishi mumkin. 

Korxonalar  yoki  birlashmalar  texnologiya  va  ishlab  chiqarishning  tashkil 

etilishini  takomillashtirish,  iqtisodiy  ko‘rsatkichlarni  yaxshilash  maqsadida 

korxonalar standartlarini (KST) ishlab chiqish va tasdiqlash huquqiga ega. Birok bu 

korxonalar etkazib beradigan mahsulotlarga korxonalar standartlari belgilanmaydi. 

Texnik talablarda mahsulotni qat’iy belgilangan maqsadda qo‘llanishdagi sifat 

me’yorlari va talablar keltiriladi. 

---

14 

 

Masalan, arpa doni sanoatning ko‘p tarmoqlarida xom ashyo sifatida ishlatiladi 

va ularning har biri unga o‘ziga xos talablarini qo‘yadi. Shuning uchun oziq-ovqat 

va  em  uchun  arpaga,  yorma  arpasiga,  pivo  pishirishdagi  arpaga,  spirt  ishlab 

chiqarishda  solod  uchun  qayyta  ishlanadigan  arpaga  alohida  standartlar  mavjud. 

Agar  un  yoki  yorma  ishlab  chiqarish  uchun  arpaning  o‘sganligi  ahamiyatga  ega 

bo‘lmasa,  pivo  va  solod  ishlab  chiqarish  uchun  bunday  ko‘rsatkichning 

me’yorlashtirilishi ushbu xomashyo turiga qo‘yiladigan eng muxim talablardan biri 

hisoblanadi, o‘sish qobiliyati kamida 90-95% bo‘lishi kerak. 

Standartlardan foydalanishning qulayligi uchun ular tuzilishi bir xillashtirilgan. 

Har bir standart uning nimaga tegishli ekanligi ko‘rsatiladigan ta’rifdan boshlanadi. 

So‘ngra tovar odatda tiplar deb ataladigan alohida guruhlarga bo‘linadi, ya’ni tovar 

tasnifi keltiriladi. 

O‘simlik xomashyosining ancha qismini tiplarga bo‘lish uchun mahsulotning 

texnologik va oziq-ovqat xususiyatlarini tavsiflaydigan barqaror belgilari asos qilib 

olingan. Odatda bunday belgilar botanik belgilardir. Masalan, oziq-ovqat bug‘doyi 

don  turi  (qattiq  yoki  yumshoq),  rangi  (qizil  donli  yoki  oq;  donli)  va  biologik 

xususiyatlariga (bahorgi va qishki) qarab tiplarga bo‘linadi. Pichan uchun standartda 

o‘tlarning botanik tarkibi va uning oqibati sifatida pichanning oziqlik qimmati tip 

belgisi bo‘lib xizmat qiladi. 

Sifatning tipga bo‘ysunadigan barqaror belgilari bo‘lganida ular kichik tiplarga 

bo‘linadi.  Masalan,  yumshoq  bug‘doyning  qizil  donli  shakllari  to‘qqizildan  sariq 

ranggacha  bo‘lishi  mumkin,  bunda  rang  ko‘pincha  endospermning  tuzilishi  bilan 

(shishasimon yoki unsimon) mutanosib bo‘ladi. 

Ba’zan  kichik  tiplarga  bo‘lish  uchun  jug‘rofiy  belgi  -  mahsulot  ishlab 

chikarilgan  joy  asos  bo‘ladi.  Agar  u  mahsulotning  texnologik  sifatlariga  qonuniy 

ta’sir ko‘rsatadigan bo‘lsa, bu omil hisobga olinadi. 

Ko‘pgina  standartlarda  yaxshiroq  bilib  olish  uchun  har  bir  tipga  yoki  kichik 

tipga kiradigan nav nomi ko‘rsatiladi. Shunday qilib, mahsulotni tabiiy belgilariga 

qarab  guruhlashga  qaratilgan  tiplar  va  kichik  tiplarga  tasniflash  uning  botanik  va 

biologik  belgilari  bilan  texnologik  sifatlari  hamda  iste’molga  doir  qimmati 

o‘rtasidagi aloqani yaqqol ko‘rsatadi. 

Qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  shart-sharoitlari  turlicha  va 

ularning  sifatiga  bir  xilda  ta’sir  qilmasligi  ham  mumkin. Shuning  uchun  tiplar  va 

kichik tiplarga tasniflash mahsulotning barcha xususiyatlarini xam ochib bermasligi 

mumkin. Mahsulotlar sifatini birmuncha ko‘proq o‘zgarib turadigan belgilar soniga 

qarab me’yorlash zarurati paydo bo‘lmokda. 

Masalan, donning bir tipi va kichik tipi doirasida uni etishtirish, hosilni yig‘ib 

olish va tashish shart-sharoitlariga qarab xar xil miqdordagi suv va turli aralashmalar 

bo‘lishi, turli darajada bajarilgan, zararkunandalar va kasalliklar bilan zararlangan 

yoki zararlanmagan bo‘lishi mumkin va hokazo. 

Shu sababli standartlarda mahsulotning iste’mol qiymatiga ta’sir qiladigan turli 

belgilar  bo‘yicha  sifatning  xar  xil  normalari  keltiriladi.  Bu  ko‘rsatkichlarning 

hammasi «Texnik talablar» bo‘limida shakllantiriladi va maxsus atamalar -holatlar 

(masalan,  namligi  va  dondagi  aralashmalar  tarkibi  bo‘yicha),  darajalar  (masalan, 

---

15 

 

don  zaxiralarining  zararkunandalar  tomonidan  zararlangani),  toifalar  (don 

naturasiga qarab), guruhlar (kleykovina bo‘yicha) va shu kabilar bilan tavsiflanadi. 

Ayrim  standartlarda  sifatning  turli  ko‘rsatkichlari  klasslarga  birlashtirilgan. 

Birinchi  klassga  sifatning  klassga  kiradigan  barcha  ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  eng 

yaxshi me’yorlariga ega maxsulotlar kiradi. Shuningdek, hatto past klass talablariga 

ham javob bermaydigan mahsulotlar ham nazarda tutiladi. 

Standartning  maqsadiga  qarab  unda  sifatning  asosiy  (bazisli)  va  yo‘l 

qo‘yiladigan past (cheklovchi) me’yorlari berilishi mumkin. 

Standartlar  ushbu  mahsulotni  baholashda  qo‘llaniladigan  sifat  sinovlari 

uslublari,  shuningdek,  uni  saqlash  va  tashish  shartlari  xaqidagi  kichik  bo‘limlar 

(havola tarzida) bilan yakunlanadi. 

Standartlashda sifatni baholash uslublari alohida o‘rin tutadi. Tovarlar sifatini 

me’yorlashtirish  ular  sifatini  belgilashning  ham  standart  uslublarini  talab  qiladi. 

Xom ashyo va tayyor mahsulotlarni baholash ularning iste’molchiga etkaziladigan 

turli  bosqichlarida  amalga  oshiriladi.  Binobarin,  faqat  bir  xildagi  standartlarni 

qo‘llash bilan tovarni u yoki boshqa sifat guruhiga kiritishda xatoning oldini olish 

va uning uchun hisob-kitob qilishda to‘g‘ri yondashuvga ega bo‘lishi mumkin.