Samarqand veterinariya meditsinasi instituti

O‘zlashtirish uchun savollar. 

1.  Ekspert-auditorlar kim? 

2.  Qanday sohalardagi ekspert-auditorlarni bilasiz? 

3.  Ekspert-auditorlarga nisbatan qanday talablar qo‘yiladi? 

4.  Sifat to‘garaklari ilk bora qaerda tashkil topgan? 

 

19-amaliy mashg‘ulot 

Mavzu:  Mahsulotlar haqidagi ma’lumotlarni standartlashtirish va kodlash 

Mashg‘ulotning maqsadi:  talabalarga mahsulotlar haqidagi ma’lumotlarni 

standartlashtirish va kodlashni o‘rgatish. 

Belgilangan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarining nomenklaturasini tanlash, 

bu ko‘rsatkichlarining qiymatlarini aniqlash va ularni asos bo‘luvchi qiymatlar bilan 

taqqoslashni o‘z ichiga oluvchi ishlarning yig‘indisi mahsulot sifatining darajasini 

baholash  deb  ataladi.  Mahsulot  sifatining  darajasini  baholash  uchun  mahsulotlar 

ikkita turkumga bo‘linadi: 



  foydalanishda sarflanadigan mahsulot; 



 

o‘z resursini sarflaydigan mahsulot. 

Mahsulot sifatining ko‘rsatkichlar nomenkulaturasini tanlab olishni asoslash 

quyidagilarni inobatga olgan holda amalga oshiriladi: 



  mahsulotni ishlatilishidagi sharoitlarini va vazifasini; 

---

72 

 



 

iste’molchilar talablarining tahlilini; 



  mahsulot sifatining tavsiflanuvchi tarkibini va tuzilishini; 



  sifat ko‘rsatkichlariga bo‘lgan asosiy talablarni. 

 Mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillarni to‘rt toifaga bo‘lish mumkin: 

*  texnikaviy; 

*   tashkiliy; 

*   iqtisodiy; 

*   ijtimoiy. 

Texnikaviy omillarga uskunalarning jihozlanish, asboblarning hamda nazorat 

vositalarining, texnikaviy hujjatlarning holati; dastlabki materiallar, yarimfabrikat-

larning sifati va shunga o‘xshashlar kiradi. 

Tashkiliy  omillarga  rejalik,  bir  maromda  ishlash,  texnikaviy  xizmat  va 

uskunalarni  ta’mirlash;  materiallar,  komplektlanuvchi  buyumlar,  jihozlanishi, 

asboblarni texnikaviy hujjatlar va nazorat vositalari bilan ta’minlanganligi, ishlab 

chiqarish madaniyati; mehnatni ilmiy asosda tashkil etish; ovqatlanish va ish vaqtida 

dam olishni tashkil etish va boshqalar kiradi. 

Iqtisodiy omillarga mehnatga pul to‘lash shakllari, oylik maoshning miqdori; 

yuqori sifatli mahsulotni va ishni moddiy rag‘batlantirish; mahsulotning yaroqsizligi 

uchun oylik maoshidan ushlab qolish; uning sifat darajasi; tannarxi; mahsulotning 

bahosi va shunga o‘xshashlar kiradi. 

Ijtimoiy  omillarga  kadrlarni  tanlash,  joy-joyiga  qo‘yish;  malaka  oshirishni 

tashkil  qilish;  ilmiy-texnikaviy  ijodni,  ijodkorlik  va  ixtirochilikni  tashkil  etish, 

turmush sharoitlari, o‘zaro munosabatlar, jamoadagi psixologik iqlim va tarbiyaviy 

ishlar kiradi. 

Mahsulot  sifatining  tashkil  topishi,  uning  hamma  hayotiy  bosqichlarida: 

tadqiqot  va  loyihalash  ishlarida;  ishlab  chiqarishda;  muomalada;  iste’molda  yoki 

ishlatishida namoyon bo‘ladi. 

Tadqiqot va loyihalash ishlari mahsulotning sifatini oshirilishida belgilovchi 

o‘rinni  egallaydi.  Bu  bosqich  sifatni  tashkil  topishining  boshlanishi  hisoblanib, 

bunga  ilmiy-texnika  taraqqiyotining  qo‘llanishi  natijasida  hamda  me’yoriy 

hujjatlarni  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  uni  muomalada,  iste’molga  yoki 

ishlatilishiga  belgilangan  iqtisodiy  ko‘rsatkichlariga  rioya  qilgan  holda  tayyorlash 

natijasida erishiladi.  Bu bosqichda quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: 



  andozalar, sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan namunalarga yo‘naltirilgan ilmiy-

tadqiqot, tajriba-konstruktorlik va boshqa ishlarni bajarish; 



 

me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va joriy qilish; 



  standartlarga rioya qilinishida o‘z-o‘zini nazorat qilishini 



  amalga oshirish; 



  mahsulot sifatining darajasini istiqbollash va me’yorlash; 



  mahsulot  sifatini  rejalangan  darajasiga  erishish,  turli  usullarni  tayyorlash 

choralarini  joriy  qilish,  sinash  va  nazoratga  yo‘naltirilgan  konstruktorlik  va 

texnologik tadbirlarni ishlab chiqish; 



  bizda va xorijda chiqarilayotgan shu xildagi mahsulot sifati haqidagi axborotni 

---

73 

 

tahlil qilish; 

Mahsulot  sifatini  boshqarish  tizimlari  ishlab  chiqish  bosqichida  texnikaviy 

darajani rivojlanishini doimo yuqori sur’atlarda bo‘lishini ta’minlaydi. 

Murakkabva mas’uliyatli buyumlar uchun ishlab chiqishda sifatni boshqarish 

jarayonida maxsus ish rejalari tuziladi.  Maxsus konstruktorlik ilmiy-tadqiqot yoki 

loyihalash  institutlarida,  sanoat  korxonalarida  konstruktorlik  texnologik  bo‘lim 

(byuro)larda  yangi  mahsulot  namunalarini  ishlab  chiqish  mumkin.  Bunda  asosiy 

e’tibor  ushbu  buyum  namunasi  haqiqatdan  yangi  bo‘lishligiga  yoki  ishlab 

chiqarishdagi buyumlarni takomillashganligiga qaratiladi.  

Mahsulotni  ishlab  chiqarishga  tayyorlash  bosqichida  optimal  texnologik 

jarayonlarni  tanlash  qiyin  va  u  ma’suliyatli  vazifa,  chunki  bu  bosqichda  doimiy 

texnologiyaningqiyinlashishi hamda ishlab chiqarishning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini 

yaxshilash  zaruriyati  bo‘ladi.  Tayyorlash  bosqichida  mahsulot  sifatini  oshirish 

korxonaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. 

 Shtrix-kodlardan  mahsulotlarga  nisbatan  tadbiq  etish  g‘oyasi  ilk  bora  30-

yillarda  AQSh  ning  Garvard  biznes  maktabida  yaratilgan  bo‘lib,  undan  amalda 

foydalanish  bir  necha  o‘n  yillardan  so‘nggina,  ya’ni,  60-yillardan  boshlangan. 

Shtrix-kodlarni dastlabki qo‘llovchilar temir yo‘lchilar bo‘lib, shu usul orqali temir 

yo‘l  vagonlarini  identifikasiyalashtirilgan.  Mikroprosessor  texnikasining  gurkirab 

rivojlanishi  70-yillardan  boshlab  shtrix-kodlardan  keng  ravishda  foydalanish 

imkonini  yaratdi.  1973  yil  AQShda  Mahsulotning  Universal  Kodi  (IPC)  qabul 

qilinib,  1977  yildan  boshlab  esa  Evropa  Kodlash  Tizimi  EAN  (European  Article 

Numbering)  ta’sis  etildi  va  hozirda  undan  nafaqat  Evropada,  balki  boshqa 

mintaqalarda ham keng ravishda foydalanilmoqda. 

 

Shtrix-kod ketma-ket almashinib keluvchi qora (shtrix) va oq (probel) rangli, 

turli  qalinlikdagi  chiziqlardan  iborat  bo‘lib,  bu  chiziqlarning  o‘lchamlari 

standartlashtirilgan.  Shtrix-kodlar  maxsus  optik  qurilmalar  -  skanerlar  yordamida 

o‘qishga  mo‘ljallangan.  Uning  vositasida,  mikroprosessorlar  orqali  shtrixlar 

raqamlarga dekoderlanib, mahsulot haqidagi ma’lumotlar kompyuterga uzatiladi. 

Vazirlar  Mahkamasining  qaroriga  binoan  davlatimizda  O‘zbekiston 

Respublikasida ishlab chiqarilayotgan tovarlarni shtrixli kodlash kiritilmoqda. “GS1 

International”  (EAN  Uzbekistan)  (Belgiya,  Bryussel)  xalqaro  assosiasiyasi 

tomonidan bizning mamlakatimizga 478 raqamli identifikatlashtirish kodi berildi. 

U  bo‘yicha  bu  tovar  qaerda  ishlab  chiqarilganligini  aniqlash  mumkin. 

Mamlakat kodidan keyingi raqamlar tovarni ishlab chiqarayotgan yoki realizatsiya 

qilayotgan  korxonani  belgilaydi.  Keyingi  beshta  raqamlar  bilan  mahsulotning 

iste’molchilik xossalari o‘lchami, massasi, tarkibi, shakli, o‘ramining ko‘rinishi va 

boshqa ma’lumotlar shifrlab qo‘yilgan. 

Bu  raqamlar  qatoriga  muvofiq  kompyuter  yordamida  shtrixli  kod 

shakllantiriladi. Oxirgi 13-raqam tekshirish uchun va barcha kiritilgan axborotning 

shtrixli kodini skaner bilan o‘qilishi to‘g‘riligini tekshirish uchun ishlatiladi. Shtrixli 

kodga  o‘zgarib  turuvchi,  masalan,  sifati  va  bahosi  haqidagi  ko‘rsatkichlar 

kiritilmaydi. 

Har  bir  tovar  ishlab  chiqaruvchi  bizda  tashkil  etilgan  “GS1  International” 

---

74 

 

(EAN Uzbekistan) tovarlar va xizmatlarni avtomatik identifikatlashtirish Markazida 

ro‘yxatga olinadi. 

Shtrixli  kodlash  texnologiyasini  joriy  etishning  iqtisodiy  samarasi  aylanma 

mablag‘lar  harakatini  tezlashtirish,  tovar  zahiralarini  boshqarish  tezkorligini 

ta’minlash, omborxonalarda saqlash xarajatlarini kamaytirishdan tashkil topadi. 

Shtrixli kodni borligi psixologik ahamiyatga ham ega xaridor albatta "zebra" 

belgili tovarni tanlaydi. Lekin shtrixli kod shaxsan iste’molchi uchun axborotga ega 

emasligini ta’kidlash kerak. Ammo o‘z hurmatini bilgan ishlab chiqaruvchi o‘zining 

obro‘si uchun yagona ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlar berib, albatta tovarlar va 

o‘zi  haqida  umumiy  ma’lumotlarini  bildiradi.  Bu  ma’lumotlarni  soxtalashtirish 

mumkin emas. Garchi ayrimlar intilsa ham, natijada ular bozorda aks reklamaga ega 

bo‘ladilar, bu esa chiqimlarga olib keladi. 

Tizimni O‘zbekistonda joriy etish respublikani dunyo bozoriga faol chiqishi 

bilan  bog‘liqdir.  Dunyo  bozorida  raqobat  keskindir  va  unda  muvaffaqiyatli 

qatnashish  uchun  to‘g‘ri  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilishda  menejerga  yordam 

beradigan  axborotga  ega  bo‘lish  kerak.  Endi  bizning  tijorat  tashkilotlarimizga 

bevosita  O‘zbekistonda  u  yoki  bu  tovarni  ishlab  chiqaruvchi  xorijiy  korxonalar 

to‘g‘risida  ishonchli  axborotni  olish  imkoniyati  paydo  bo‘lmoqda.  Xorijiy 

tijoratchilarning  so‘rovi  bo‘yicha  ham  O‘zbekiston  korxonalari  to‘g‘risidagi 

o‘xshash  axborotlarni  berish  mumkin.  Ya’ni  shtrixli  kod  ishchan  sherikchilikni 

engillashtiradigan tashrif kartochkasidir. 

Tovarlarning raqamlash bilan mashg‘ul bo‘lgan qator xorijiy tashkilotlar bilan 

kelishilgan  holda  ma’lumotlar  banklarini  ayirboshlash  rejalashtirilmoqda,  bu  esa 

O‘zbekiston  tovarlarini  import  qilishni  mo‘ljallagan  mamlakatlarda  bizning 

korxonalar  uchun  mahsulotlarini  manzilli  reklamasini  ta’minlaydi.  Bunday 

xizmatlar dunyo bozorida keng qo‘llaniladi. 

Hozirgi  paytda  respublikaning  o‘ndan  ortiq  korxonalari  yuzdan  ortiq 

buyumlarga  asl  nusxa  maketlarini  olishdi.  Shtrix  kodni  avval  olish  ancha  qiyin 

bo‘ldi,  chunki  maslahatlashadigan  hech  kim  yo‘q  edi.  Endi  hammasi  texnik 

tomondan  to‘g‘rilandi,  ikki  kun  ichida  buyumning  tavsiflari  bo‘yicha  tuzilgan 

shtrixli kodini olish mumkin. Ko‘pchilik ishlab chiqaruvchilar hozircha bu “pasport” 

ma’lumotlarini aniqlashmoqda. Tovarni bir turiga ham, bir nechta o‘nliklariga ham 

buyurtmachilar  bor.  Shtrixli  kodni  tushirishga  joyi  kam  bo‘lgan  buyumlar  ham 

uchraydi. Bu holda qisqartirilgan sakkiz raqamli asl nusxa maketi tayyorlanadi, lekin 

davlat kodi qoldiriladi. 

Shtrixli  kod  buyicha  me’yoriy  hujjatlarni  xalqaro  talablar  bilan 

uyg‘unlashtirish  bo‘yicha  tadqiqotlar  olib  borilmoqda,  ushbu  muhim  sohada 

mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha kurslar amal qilmoqda. 

Xullas,  O‘zbekiston  tovarlarining  raqobat  qila  olish  imkonini  oshirish, 

ularning  tovarlarni  raqamlash  xalqaro  tizimiga  kirishi,  iste’molchilar  huquqlarini 

himoya  qilish,  “O‘zbekistonda  tayyorlangan”  nomli  markali  mahsulot  ishlab 

chiqarishning  avtomatlashtirilgan  hisobini  ta’minlash  uchun  maqsadga  qaratilgan 

ish olib borilmoqda. 

 EAN assosiasiyasi turli davlatlar uchun kodlar ishlab chiqqan bo‘lib, ushbu 

---

75 

 

kodlardan  foydalanish  uchun  markazlashgan  tarzda  lisenziyalar  tavsiya  etadi. 

Masalan, Fransiya uchun davlat kodi sifatida 30-37, Italiya uchun 80-87 oraliqlari 

tavsiya  etilgan.  Ba’zi  davlatlarning  kodlari  uch  xonali  sondan  iborat.  Masalan, 

Gresiya -520, Rossiya  - 460, Braziliya - 789. Quyiroqda keltirilgan 18.1-jadvalda 

ba’zi bir davlatlarning lisenziya asosida olingan kodlari keltirilgan. 

Asosan  EAN  ning  ikki  kodidan  ko‘proq  foydalaniladi:  13  razryadli  va  8 

razryadli raqamli kodlar. Bunda eng ingichka shtrix birlik sifatida olinadi. Har bir 

raqam (yoki razryad) ikki shtrix va ikki probeldan iborat bo‘ladi.1 va.2- rasmlar). 13 

razryadli kodning tarkibida quyidagi kodlar ko‘rsatiladi: 



  davlat kodi ("davlat bayrog‘i"); 



  korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 



  mahsulotning kodi; 



  nazorat soni. 

Tayyorlovchi korxonaning kodi har bir davlatda tegishli organlar tomonidan 

tuziladi. Odatda, bu kod beshta raqamdan iborat bo‘lib, davlat kodidan keyin keladi. 

 

Mahsulot  kodi  tayyorlovchi  tomonidan  tuziladi  va  u  ham  beshta  raqamdan 

iborat  bo‘ladi.  Bu  kodning  rasshifrovkasi  standart  emas,  u  mahsulotga  taalluqli 

bo‘lgan muayyan hususiyatlarni (belgilarni) yoki faqat tayyorlovchining o‘zigagina 

ma’lum  bo‘lgan  va  shu  mahsulotning  qayd  etish  tartib  raqamini  ifodalashi  ham 

mumkin. 

 EAN-8  kodi  uzun  kodlarni  belgilab  bo‘lmaydigan  kichik  o‘ramlar 

(upakovkalar) uchun mo‘ljallangan. EAN-8 kodi quyidagi kodlar tartibidan iborat: 



  davlat kodi (“davlat bayrog‘i”); 



  korxona (firma) - tayyorlovchi kodi; 



  nazorat soni. 

Ba’zan, tayyorlovchi korhona kodining o‘rniga mahsulotning qayd etish tartib 

raqami keltirilishi ham mumkin. 

 Raqamlar  qatori  skaner  uchun  emas,  balki  xaridorlar  uchun  mo‘ljallangan. 

Talabgor (xaridor) uchun ma’lumot faqat mahsulot tayyorlangan davlatni bildirish 

bilan chegaralanadi, chunki davlat kodi maxsus nashrlarda va ma’lumotnomalarda 

keltirilib turadi yoki ma’lumot bazalarida va banklarida saqlanishi mumkin. To‘liq 

shtrixli kod tashqi savdo tashkilotlariga yoki savdo ob’ektlariga mahsulotning aniq 

kelib chiqish rekvizitlarini bilish va kerak bo‘lsa mahsulotning kontrakt (shartnoma) 

talablariga mos kelmaydigan parametrlari va ko‘rsatkichlari borasida aniq manzilga 

raddiya yoki norozilik bildirish imkoniyatini yaratadi. 

 

Nazorat  soni  EAN  algoritmi  bo‘yicha  kodni  skaner  vositasida  to‘g‘ri 

o‘qilganligini tekshirish uchun xizmat qiladi. 

 

---

76 

 

 

 

 

 

 

Shtrixli kodlash ishlab chiqarish korxonalari uchun quyidagi imkoniyatlarni 

yaratadi: 



  avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining tadbiq etilishini osonlashtiradi; 



  ishlab  chiqarish,  mahsulotni  saqlash  va  realizasiya  qilish  kabi  faoliyatlardagi 

hisob-kitob ishlarining samaradorligini oshiradi; 



  resurslarni chuqur tahlil qilish imkoniyatini beradi; 



  hujjatlar aylanishini qisqartiradi; 



  mahsulotni  realizasiya  qilish  va  harakati  haqidagi  ishonchli  ma’lumotlarni 

muntazam ravishda yig‘ishni yo‘lga qo‘yish mumkin; 



  boshqaruv  va  nazorat  organlariga  tezkor  ravishda  mahsulot  xususidagi 

ma’lumotlarni tavsiya etish. 

Davlat 

kodi 

Tayyorlovchi 

kodi 

Mahsulot 

kodi 

Nazoratsoni 

20-rasm. 

13 razryadli EAN kodi 

Markaziy shtrixlar 

Chetki shtrixlar 

5 0  1 2  3 5 6  7 8  9 0 0 

 

 

Davlat 

kodi 

 

 

Tayyorlovchi 

kodi 

Nazoratsoni 

3-rasm 

8 razryadli EAN kodi 

 

5  0  1  2    3 4 5 2 

---

77 

 

4-jadval