Sayali sadiqova

 
Dək durmaq
- səssiz durmaq, susmaq, səsini kəsmək: 
 
Sifatində idi zati deməkdir, 
Dəxi ilərü varma, bunda 
dək dur.
Bu ifadə “tək turmaq” şəklində “Divanü luğat-it-türk”də, 
“Orta Asiya təfsiri”ndə və “Ət-töhfə”də işlənmişdir. “Kitab əl-
idrak”da isə eyni mənada 
“tək olturdı”
ifadəsi işlənmişdir. “Şü-
hədanamə”də də bu ifadəyə rast gəlirik: 
“Ey Yəhuda, tək dur”
“Oğuznamə”də də bu ifadə aşağıdakı iki atalar sözündə işlən-
mişdir: 1. 
“Dək duranın dəvəcə assısı vardır”
- çağdaş mənası: 
“Susanın dəvə boyda faydası vardır”
(müqayisə et: 
“Susmaq qı-
zıldır”
). 2. 
“Ya tək tur, ya pərk”
- çağdaş mənası: 
“Ya sus, ya 
bərk dur”.
Professor Mirzə Rəhimov Lənkəran və Astara şivələ-
rində eyni mənada 
“tək din”
ifadəsinin işləndiyini göstərir
1
(49,51-52).
 
 
Dəq tutmaq
- etiraz etmək, tənə etmək, qınamaq:
 
Kimsənə bunda sa ŋ a 
tutamaz dəq
 
Ki, qamu nəsnəyi Həqdir qoyan, Həq.
1
Rəhimov M.A. Azərbaycan dilinin XVI əsr yazılı abidəsində işlənmiş bir 
sıra sözlər haqqında/ “Azərbaycan EA Xəbərləri”. İct.elm.ser., 1962, №8, 
səh.51-52 

---

134 
Bu ifadə eyni mənada Yunis Əmrə, Qazı Bürhanəddin, Də-
də Ömər Rövşəni, Gülşəni Bərdəi və başqa söz ustalarının dilin-
də işlənmişdir
1
. 
 
Dəmrən
- ox ucu, oxun ucuna keçirilən sümük və ya dəmir: 
 
Girincək ok gəzi zeh ortasına, 
Düşər ok 
dəmrəni
 qəbzə içinə.
Bu söz “Kitabi-Dədə Qorqud”da “Əs-sihah”da, Qazı Bür-
hanəddin “Divan”ında və XIV-XVI əsrlərə aid başqa türk yazılı 
abidələrində də işlənmişdir. Tofiq Abdullayev 
“dəmrən”
sözü-
nün “Kəvamilüt-təbir”də də 
“oq dəmrəni”
və 
“sünü dəmrəni”
(nizə ucu) birləşmələrində işləndiyini qeyd edir. “Gülşəni-raz” 
tərcüməsindən verilən bu nümunədəki ilk misrada işlənən 
“gəz”
leksemi də qədim türk sözüdür. Kaşğarinin lüğətində 
“gəz”
sözü 
“oxun ucu”
mənasında işlənmişdir. V.Radlovun lüğətində isə bu 
sözün həm 
“ox”,
həm də 
“oxun kirişə keçirilən ucu”
mənaları 
qeyd olunmuşdur. Əbu Həyyanın kitabında işlənmiş 
“gözlik”
(ox düzəldən bıçaq) sözü də fikrimizcə, bu leksemlə bağlıdır və 
“gəzlik”
kimi oxunmalıdır.