Sayali sadiqova

4.5. AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ ALINMA 
TERMİNLƏRİN SEMANTİKASI 
Dilə daxil olan alınma terminlər terminoloji sistemləri zən-
ginləşdirir, dildə leksik alınmaların sayı artır. Bu prosesdə alın-
ma sözlər heç vaxt dəyişməz qalmır, sözalan dilin fonetik, qram-
matik və semantik sisteminə tabe olur. Sözalan dil alınma sözlə-
ri qəbul edərkən onları özünəməxsus şəkildə mənimsəyir, bir 
növ həmin sözləri yenidən yaradır. Yeni alınan sözün mənimsə-
nilməsi uzun müddətli proses kimi davam edir. Sözlərin mənim-
sənilməsi müxtəlif amillərdən asılıdır: sözalınan və sözalan dil-
lərin genetik qohumluğu; tipoloji struktur, alınma leksik vahidin 
işlənmə tezliyi; alınmanın dildə fəaliyyət müddəti.
Alınma sözlər o vaxt dilin öz leksik vahidinə çevrilir ki, on-
lar forma cəhətini mənimsənməklə yanaşı, həm də müstəqil lek-
sik mənaya malik olsun. Leksik mənimsənilmə alınma sözlərin 
leksik inkişafının bütün cəhətlərini əhatə edir və alan dilin lek-
sik-semantik sistemi onların fəaliyyət dairəsini şərtləndirir.
Dilə yeni gələn sözün dilin normalarına uyğunlaşması mü-
rəkkəb linqvistik proses olduğuna görə sözlərin mənimsənilmə 
dərəcələri də müxtəlif səviyyədə özünü göstərir. Bəzi sözlər dilə 
yeni gəldiyinə, yaxud müəyyən dildaxili səbəblərlə bağlı məh-
dud dairədə işləndiyinə görə tam mənimsənilməyən alınmalar 
hesab olunur. Azərbaycan dilindəki ingilis mənşəli 
absentizm 
(absenteeism), 
aqnostizm 
(agnosticism), 
buklet (
booklet), 
doker
(docker), drenaj (drainage), dissident (dissident) klan (clan) və s. 
alınmalar belə sözlərdəndir. Bu tip leksik vahidlər semantik cə-
hətdən birmənalı olur, daha çox “özgə” reallığı əks etdirir və ye-
ni anlayışların, əşyaların hadisələrin dilimizdə ifadəsində xidmət 
edir. Linqvistik təhlil göstərir ki, əsasən terminoloji leksikaya 
aid olan həmin alınmalar semantik cəhətdən sabitdir, müəyyən 
funksional sahələrdə işlənir. Onlarda semantik dəyişmələr nadir 
hallarda baş verir. Azərbaycan dilində geniş dairədə istifadə olu-

---

375 
nan, hətta ümumişləklik qazanaraq dilə daxil olan kifayət qədər 
ingilis mənşəli sözlər vardır. Belə alınmalar sözün leksik siste-
mində özünə möhkəm yer tutmuşdur. Büdcə, vaqon, vazelin, 
boks, yumor, eksport, finiş, park, mağaza, kofe və s. alınma ter-
minlər dilimizdə geniş işlənməkdədir. Bu sözlərin çoxu həm fo-
netik, həm də qrammatik cəhətdən assimilyasiyaya uğramışdır. 
Bu tip alınmalar tam mənimsənilmiş leksik vahidlərdən sayılır. 
Onların xeyli hissəsi (büdcə, vağzal, mağaza, pencək və s.) 
Azərbaycan dilinə çoxdan keçdiyindən və ümumişlək vahidlər 
olduğundan dilimizə tam uyğunlaşdırılmışdır. 
Dil əlaqələrinin linqvistik problemləri dəfələrlə diqqət mər-
kəzində olsa da, alınmaların semantik mənimsənilməsi hələ də 
kifayət qədər tədqiq olunmasıdır. Məsələn, tədqiqatçılar alınma 
sözlərin “yerli” dildəki semantik inkişafını iki mərhələdə götür-
müşlər: sözün alınması və onun tam mənimsənilməsi. Halbuki, 
leksik alınma mürəkkəb və çoxfazalı prosesdir. Bir sıra hallarda 
leksik alınma dildəki lüğəvi mənasından başqa sözalan dildə ye-
ni mənalarda işlənə bilər. Məsələn, ictimai-siyasi leksikada işlə-
nən 
“baykot
” termininin işlənməsində də semantik dəyişiklik 
hiss olunmaqdadır. Məlumdur ki, bu söz Azərbaycan dilinə siya-
si və iqtisadi mübarizə formasını bildirən termin kimi daxil ol-
muşdur. Müasir dilimizdə