Sayali sadiqova
Yüklə 3,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
xodbin
sözünün lüğəvi mənası özündənrazı, özünübəyə- nən, eqoist, xudpəsənd deməkdir. Yuxarıdakı sözlərdən sinqazıcı və sığırgüdici sözlərinin birinci tərəfi sıra ilə qəbir və inək de- məkdir. Qeyd edək ki, sin (qəbir) sözü əski türk mənbələrində, hətta Sarı Aşığın bir bayatısında qəbir anlamında işlənmişdir. Sı- ğır sözünə gəldikdə isə, bu leksem dialektlərimizin çoxunda öz varlığını qoruyub saxlamışdır. H.Naxçıvaninin lüğətdə işlətdiyi mürəkkəb sözlərin bir qis- mində isə ikinci tərəfdə -lu, -lü şəkilçili sifətlər işlənmişdir. Aşa- ğıdakı sözlər bu qəbildəndir: Açıqyüzlü, ayağıbağlı, dörtayaqlu, qırqayaqlu, tatluişlü, tazbaşlu, tonuqyüzlü, yaramazdinlü, yara- mazişlü, yaramazkönülli, yaramazəsllü, yassiburunlu, uzunəlli, ikiyüzlü və s. Bu sözlərdən uzunəlli farscadan kalkadır: zirək, mahir mənasında işlənmişdir. Tonuqyüzlü də farscadan – torşruy sözündən kalka edilmişdir. Yaramaz sözünün köməyilə düzəlmiş yaramazdinlü, yaramazəsllü, xüsusilə də yaramazkönülli bu qə- bildən olan mürəkkəb sözlərdir. Dört və qırq saylarının köməyi- lə düzəlmiş mürəkkəb sözlərə ( dörtayaqlı, qırqayaqlı ) isə klas- sik türkcə mətnlərdə rast gəlirik. Həmin sözlər müasir ədəbi dili- mizdə də azacıq fonetik dəyişikliklə işlənir. Tazbaşlu sözü də müasir dilimizdə dazbaşlı şəklində işlənir. Lüğətdəki mürəkkəb sözlərin bir qismində isə ikinci sözdə - acaq, -əcək şəkilçiləri işlənmişdir. Məsələn: çölməktutacaq, di- kənçıqaracaq, gecəörtəcək, qələmqoyacaq, quyıarıdacaq, taxıl- qoyacaq, tonqoyacaq, üzümsıqacaq və s. Qeyd edək ki, bu söz- lər də fars dilindən kalka şəklində tərcümə olunmuşdur. Onların əksəriyyətinin mənası anlaşılsa da, lüğətdə verilmiş şəkilləri müasir ədəbi dilimiz üçün səciyyəvi deyil. Həmin sözlərə əski türk mətnlərində və digər qaynaqlarda da rast gəlmirik. Bu fakt isə onların H.Naxçıvani tərəfindən farscadan kalka yolu ilə dü- zəldilərək yazılı ədəbi dilə gətirildiyini sübut edir. 110 Maraqlıdır ki, oxşar quruluşlu sözlərə XV əsr lüğətçisi Rüs- təm Mövləvinin “Töhfeyi-əxəvan” lüğətində də rast gəlirik. Mə- sələn, o, farsmənşəli abdan (suqabı, vedrə) sözünü hərfi şəkildə suqoyacaq şəklində tərcümə etmişdir 1 . H.Naxçıvani isə bu sözün qarşılığı kimi qavuq leksemindən istifadə etmişdir 2 . “Töhfətüz- zəkiyyə” əsərində isə bu söz koğa şəklində qeydə alınmışdır . Bəvazici də “Kəvamilüt-təbir” tərcüməsində vedrə anlamında qoğa sözünü işlətmişdir Bununla belə, H.Naxçıvaninin söz yara- dıcılığı sahəsindəki fəaliyyətinin məhsulu olan və ədəbi dilimi- zin yeni anlayış və sözlərlə zənginləşməsinə xidmət edən bu sözlər vətəndaşlıq hüququ qazana bilməmiş və zaman keçdikcə unudulmuşdur. Hazırda həmin sözlərin bir qisminin ikinci tərə- fində -an feli sifət şəkilçisi işlənə bilər. Məsələn: üzümsıqacaq – üzümsıxan, dikənçıqaracaq – tikançıxaran və s. Yuxarıdakı mü- rəkkəb sözlərin bir neçəsində isə hazırda ikinci tərəfdə qabı sözü işlənir: qələmqoyacaq – qələmqabı, suqoyacaq – suqabı və s. Bütövlükdə H.Naxçıvaninin ayrı-ayrı fars mənşəli sözlərin qar- şılığında işlətdiyi bir qrup türkmənşəli düzəltmə və mürəkkəb sözlər yazılı ədəbi dilimizin zənginləşməsi işinə xidmət etmişdir. H.Naxçıvaninin lüğətdə fars mənşəli kalive sözünün qarşılı- ğı kimi işlətdiyi nəsnəbilməz mürəkkəb sözü xüsusilə maraq do- ğurur. Qeyd edək ki, müasir fars ədəbi dili üçün arxaik səciyyə daşıyan bu söz quruluşca sadədir və vaxtilə bir neçə mənada iş- lənmişdir: 1. dəli, ruhi xəstə; 2. pərişan, həyəcanlı; 3. kar. Bu sö- zün türkcəsi kimi Naxçıvaninin işlətdiyi nəsnəbilməz leksik va- hidi quruluşuna görə mənasında işlənmişdir. Qeyd edək ki, lü- ğətdə ikinci tərəfində -məz şəkilçisi işlənmiş bu tipli digər bir mürəkkəb sözə rast gəlmirik. 1 Rüstəm Mövləvi. Töhfətül-əxvan. Çapa hazırlayan: Firuz Refahi Ələmdari. Tehran, 2016, səh.134 2 Hinduşah Naxçıvani. Əs-Sihah əl-əcəmiyyə. Elmi-tənqidi mətnin tərtibçi- ləri: Cəmilə Sadıqova və Teyyubə Əsgərova. Bakı, Şərq-Qərb, 1993, səh.39. 111 Hinduşah Naxçıvaninin lüğətdə işlətdiyi aşağıdakı mürək- kəb sözləri də fars dilindən kalka şəklində hərfi-hərfinə tərcümə etməsi heç bir şübhə doğurmur: gərdənkeş –boyunçəkici, ğəmxar – qəmyeyici, kamran – muradsurüci, həmdəm – biləolucı, dindar – dinsaqlayıcı, çərbdəst – uzunəllü, dadgər – ədledici və s. Bu leksik vahidlərdən fars mənşəli gərdənkeş məcazi məna daşıyır: lüğəvi mənası boyunçəkən olsa da, sözə qulaq asmayan, inadcıl, tərs mənalarında işlənir. Ğəmxar sözünə gəldikdə isə, bu söz bi- rincisi, qəmxar şəklində müasir ədəbi dilimizdə də işlənir. İkin- cisi isə, bu sözün lüğəvi mənası qəmyeyən olsa da, onun həqiqi mənası dost deməkdir.Yuxarıdakı həmdəm və dindar sözləri də müasir ədəbi dilimizdə olduğu kimi işlənir. Bununla belə, Hin- duşah Naxçıvani onları həfi şəkildə dilimizə çevirmişdir. Çərb- dəst sözü məcazi mənalı mürəkkəb sifətdir: zirək, cəld anlamla- rında işlənir. Lüğətdə qeydə aldığımız suvbaşı və çəribaşı mü- rəkkəb sözləri də arxaik səciyyə daşıdığı üçün diqqətçəkicidir. Bu sözlərin hər ikisi qoşun başçısı anlamında işlənən farsmənşə- li sepəhsalar və sepəhbod sözlərinin qarşılığı kimi işlənmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdən də göründüyü kimi, H.Naxçıva- ninin “Sihahül-əcəm” lüğətində işlətdiyi düzəltmə sözlər sırasın- da da kalka yolu ilə farscadan tərcümə edilmiş leksik vahidlər vardır. Bununla belə, bütövlükdə götürdükdə H.Naxçıvani bu ol- duqca dəyərli klassik lüğət nümunəsində söz yaradıcılığı sahə- sində səmərəli fəaliyyət göstərərək yazılı ədəbi dilimizin bir sıra türkmənşəli yeni söz və ifadələrlə zənginləşməsi işinə öz töhfə- sini vermişdir. Yüklə 3,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|