Sayman Aruz YÜZ İL İNQİlab

məli olurdu. Utanıb götürməyənlərisə birbaşa edama 
göndərirdi. Deyirmiş: – “Bunlar pak cavanlardılar, qa-
lıb bu dünyada günaha batınca, qoy getsinlər cənnətə”.  
Bu, Xəlxalinin qanunuydu. Əslində, hakimiyyətlər 
həmişə satılmış olurlar. İnqilablar nə qədər təmiz ürək 
və  təmiz ideyayla başlasalar da, yarıyolda hakimiy-
yətçiliyə satılırlar. Xəlxali inqilab eləyən gəncləri cən-
nətə göndərirdi. Mən bütün şərəfsizliyimlə and içərəm 
ki, Xəlxalinin o gənclərin hətta miliyonda biri qədər də 
inqilabın qələbə çalmasında rolu olmayıb. Bunu 
özümdən də görə bilirəm! Mən inqilab olanda uşaq 

 
66
idim. Amma indi böyüyüb həmin inqilabın istintaqçısı 
olmuşam. Mən özüm bilirdim ki, hətta ora gələn cina-
yətkarın da bu ölkədə məndən çox payı var. Ən azı, on-
lar mənim kimi kütləvi  şəkildə insanları  həm mənəvi, 
həm də fiziki baxımdan təhqir etməyiblər. Ən azı, onlar 
öz elədiyi günahlarının cəzasını alırlar, amma mənim 
kimilər heç vaxt cəzalanmırlar. Hətta hakimiyyət də-
yişsə belə, kimsə bizi tanımayacaq!  
1978-ci ildə bir çox məmurlar və polislər qaçdılar. 
Bir çoxusa qaça bilməyib millətin  əlinə düşdü. Millət 
onların birinə belə  rəhm eləmədi. Hamısı güllələndi. 
Hansısa polis küçədə millətin əlinə düşürdüsə, deməli, 
onu çox pis anlar gözləyirdi. Deyilənlərə görə, ağacdan 
asaraq, cinsi orqanlarini kəsib, ağızlarına soxurdular. 
Günlərlə cəsədi ağaclardan sallaq qalırdı. Bizim kimilər 
də onları bilirdilər. Ona görə də gizli məmur olduğum 
üçün ürəyimdə sevinirdim. Ölməkdən qorxmuram, ən 
qorxduğum  şey özümü onlardan ayırdığım xalqımın 
üzünə baxmaq idi. Necə üzlərinə baxa bilərdim? Ha-
mısı qohum-qonşular idi. Tanıdığım şəhərdaşlarım idi. 
Səhər burda oğluna işgəncə verib, axşam atasının ma-
ğazasında oğlundan danışıb çay içdiyim insanlar! Qı-
zına burda təcavüz edib, atasıyla birlikdə onu axtar-
dığım insanlar!   
Raziyə dizlərini qucaqlayıb divara söykənmişdi. O 
pəncərəsiz və  nəmişli zindanda inqilabçı qalmaq və 
azadlıq haqqında düşünməyin özü qəhrəmanlıq idi. Ra-
ziyə  qəhrəman idi, amma əmin idim ki, xalqın ondan 
heç xəbəri yoxdu. Hətta Raziyə küçəyə çıxıb millətdən 

 
67
yardım istəsəydi, desəydi ki, – ay millət, mən sizə görə 
zindandayam – millət ona gülüb dəli kimi baxacaydı. 
Mən millətin psixoloqiyasına bələdəm. Onun kimi 
insanlar tək- tük tapılardı. Raziyə tək idi. Qərib idi. Heç 
vaxt tanınmayan və sirri açılmayan bir qəhrəman. Bə-
dəninin titrəməsini aydın görmək olurdu. Sayıqlayırdı. 
Başı açıq idi deyə, saçları pərişan şəkildə üzünə tökül-
müşdü. Qara və uzun saçlar. Uşaqlıqda arzuladığım 
saçlar. Qorxub, utanmasaydım içəri girib, qucaqlayıb 
saçlarında boğulardım. Ölənə kimi iyləyərdim saçlarını. 
Üzüyü barmağına taxıb yenidən nişanlayardım. – “Ba-
ğışla” – deyərdim. O da bağışlayardı. Buna əminəm.  
Hiss elədi kimsə ona baxır. Tez qapının bacasını 
bağladım və otağıma gəldim. Həmişə içində  gızləndi-
yim otaq artıq məni gizlədə bilmirdi. Nə dərimə sığır-
dım, nə otağıma. Lənət olsun bu həyata, bu bəxtə. Lə-
nət olsun bu alın yazısına. Bir ömür kitab sat, kitab 
oxu, sonundasa istintaqçı ol və sevdiyinə işgəncə ver.  
– Alo... 
– Seyid, gəlmisən?  
– Bəli, Hacı. Bir az olar gəlmişəm. 
– Seyid, demə bilmirəm haa. Nəsə olub sənə. Gec 
gəlib tez gedirsən. Işinə can yandırmırsan. Belə olmaz 
haa. Bax, sənə dedim. 
– Yox, Hacı. Bir az evdə müşkülüm var. Sulduzda 
uzun illər olmadığımdan, bəzi müşküllərimı yerbəyer 
eləmək vaxtımı alır. Həll olar, inşallah. 
– İnşallah. Kor Allahdan nə istər? Dur get istintaq 
otağına. Dunən gətirdiyimiz pejakçıların yanına. Mir-
mehdi ordadı.  

 
68
– Yaxcı, Hacı. İndi gedərəm. 
Kürd terrorçularının hökmü bəlliydi. Asılacaqdılar. 
Silaha  əl atan hər bir terrorçunun hökmü edam idi. 
Sadəcə, dostlarının yerini və buna oxşar informasiyalar 
almalıydıq. Onlar bəlkə də  mənim gördüyüm yüzüncü 
edamlılar idilər.  
Mirmehdi ordaydı.  Əlində qanlı  şallaqla dustaqla-
rın başında dayanmışdı. Terrorçuların iki əlini bağlayıb 
göydən asmışdılar. Bədənlərində şallaq və söndürülmüş 
sigaret izləri gözə dəyirdi. Köynəklərini çıxartmışdılar, 
amma o gen kürdü şalvarları  əyinlərindəydi. Yaxına 
gedib birinin çənəsini göyə qaldırıb kürdcə dedim: 
– Kəkə, çoni?
1
 
Gözlərini bir balaca açıb, soyuq baxışlarıyla mənə 
dedi: 
– Çak niyəm!
2
  
– Kəkə, niyə silah götürüb düşübsüz bu dağların 
üstünə? Nə istiyirsiz bu dağlardan? 
Hulqumunun tərpəşməsindən bəlliydi ki, tüpürcə-
yini udur. 
– Azadlıq! 
– Özgənin torpağında özünüzə azadlıq axtarırsız? 
Hə, kəkə? 
– Bırar!
3
 Bura bizim torpağımızdı... 
Kurdistann... 
– Kim dedi, sizindi? Bura İrandı. Bu torpaqlar da 
Azərbaycanındı. Kürdlərin özlərinin az torpağı yoxdu 
                                                            
1
 Qardaş necəsən? 
2
 Yaxşı deyiləm. 
3
 Qardaş 

 
69
ki. Gedin yaşıyın da. Gəlib milləti niyə qırırsız? Silahı 
kimdən alırsız? 
Çənəsini buraxıb arxasına keçdim.  
– Silahı hər yerdən aliriq, bırar. Türkiyədən... İraq-
dan... İsrayildən... sizdən! 
– Bizdən? Gözümüzün qabağında özümüzə  şər 
atırsan? Bu qədər işgəncəyə məruz qalıbsan, amma ağ-
lın başına gəlməyib, hə? 
– Vallahi... sizdən də aliriq. Silah olsun, birar... 
Kim satsa aliriq. 
Gücü yox idi mənimlə mübahisə eləməyə. Məncə, 
heç onların özləri də bilmirlər niyə döyüşürlər. Onların 
təbiəti beləydi. Dağda-daşda böyüyüblər və döyüş on-
ların qanlarındadı. Kimsə də tapılıb deyəndə ki, türklər 
sizin düşməninizdi, silah əllərinə alıb fikirləşmədən 
döyüşə gəlirlər. Tüfəng qadın kimi bir şeydi. Əlinə alıb 
oynaşırsan, amma nə qədər təhlükəli olduğunu bilə bil-
mirsən. Bu terrorçular da döyüş üçün döyüşürdülər. 
Böyük Kürdüstan deyilən  şeydən başları  çıxmırdı. 
Kimsə bu məntəqəni gərgin saxlamaqdan ötrü bu oyu-
nu ortaya atmışdı. Milli qarşıdurmalar həm hakimiyyə-
tə, həm də xarici quvvələrə sərf eləyirdi. Kürd və Kür-
düstan vasitəsilə xarici quvvələr həm İran və Türkiyəyə 
təzyiq göstərirdilər, həm də Azərbaycanı təzyiq altında 
saxlıyırdılar.  İran hakimiyyəti isə  həm kürdləri asırdı, 
həm də yeri gələndə, onlardan Azərbaycan və Türki-
yənin əleyhinə istifadə eləyirdi. Əslində, kürd hamının 
əlində bir oyuncağa çevrilib. Böyük Kürdüstan ancaq 
bir xülyaydı. Həqiqətsə başqa  şey idi. Böyük vətən 
anlamı millətlərin narkotikidir. Millətin böyüklüyü yal-
nız toprağın böyüklüyüylə yox, həm də  mədəniyyətin 

 
70
böyüklüyüylə ölçülər. Millətin böyüklüyü həmin millə-
tin həqiqəti qədərdir. Yəni nə  qədər həqiqətin böyük-
dürsə, o qədər də böyük millətsən. Böyümək üçün bö-
yük həqiqətlərə tapınmalısan.  
– Mirmehdi!  
– Bəli, Seyid. 
– Aç bu yazıqları. Onsuz da ölüdülər. Apar ka-
meralarına. Pərvəndələrini göndərərsən otağıma.  
Hacı  məni bunları döyməyə göndərmişdi.  İşgəncə 
verməyə. Amma artıq  əlim döyməyə  gəlmirdi. Raziyə 
məndə çox şeyləri dəyişirdi. Hərdən unudulmuş sev-
ginin közü yaşadığın sevgilərin alovundan daha betər 
olur. Qəfildən hansısa bir yel, hansısa bir külək əsir və 
sən odlanırsan. Bütün vücudunla yanmağa başlayırsan. 
Bilmədiklərini bilməyə başlayırsan. Unutduqların da 
birbəbir yadına düşür... 
 
 

 
71
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
uxudan zəhər kimi oyanmışdım.  İşə getmək 
istəmirdim. Ağzım zifir
1
 dadı verirdi. Dünən 
heç olmasa iki qutu siqaret çəkmişdim. Hərdən elə olur 
ki, hansısa bir acını unutmaq üçün başqa bir acıya 
ehtiyacın olur. Təzə yaralar köhnə yaraları unutdurur. 
Tam silə bilməsə də, üstünə nazik bir xatirə tozu səpir. 
Təzə yaralar köhnə yaraları xatirəyə çevirir.  
Səhər yeməyi yemədən yola düşdüm. Yoldaşım və 
uşaqlarımla sağollaşmamış evdən çıxdım. Nədənsə, o 
gün bütün küçələrə, adamlara, divarlara, quşlara və nə 
bilim hər şeyə diqqət edirdim. Sanki bir daha oralardan 
keçməyəcəm. Sanki bir daha onları görməyəcəm. 
Sallana-sallana sürüşürdüm şəhərin əlindən. Nə edəcə-
yimi bilmirdim. Çox vaxtlar insanın yaşadıqları onun 
istədikləriylə üst-üstə düşmür. Insanın üzündəki özü 
onun daxilindəki özü ilə razilaşmır. Məncə, insanların 
çoxu belədi. Mən də eləydim. Mən daxilən pis adam 
                                                            
1
 zifir - siqaretin bədənə hopmuş iyinə deyirlər 
Y 

 
72
deyildim. Siyasət elə  şeydir ki, istənilən insanı  dəyişə 
və istədiyi kimi formalaşdıra bilər. Mən formalaşmış-
dım. Özüm deyildim, məndən düzəldilmiş bir formay-
dım. Özüm olmaq üçün bu formanı soyunmalıydım! 
Ölüm dəhlizinə çatanda əcəl təri oturdu alnıma. 
Fikirləşdim indi Raziyə büzüşüb və dırnaqlarının ağrı-
sından sızıldayır. Hətta onun zindanının qabağından 
keçməyə  də üzüm yox idi. Pişik kimi asta-asta yeri-
məyə başladım. Çalışırdım səsim çıxmasın. Dəhliz çox 
soyuq və qaranlıq idi. Raziyənin kamerasının qabağına 
çatanda dayandım. Yavaşca qapıdakı pəncərəni açdım. 
İçəri baxanda çox təəccübləndim. Raziyə yox idi. Ürə-
yimə acı bir həyəcan doldu. – “Yəni hardadır?”  
– Alo! Salam, Hacı! 
– Bəh-bəəəhh, Seyid? Xoş gəlmisən! 
– Hacı, bağışla, bir az bədənim ağrıyırdı. Elə bil 
soyuqlamışam. 
– Seyid, bu günlər özünü qorumursan haaa. Özünü 
qoru, qardaş! 
– Baş üstə, Hacı. Siz nigaran olmayın. Yaxçıla-
şaram. Hacı, hələ bilmirsiz Raziyə  Qəhrəmanpur har-
dadı? Kamerasında yoxdu. 
– Hə... onu aparıblar  əkinçiliyə! Yerin bilirsən da 
hardadı. Istəyirsən sən də dur get ora, baş vur gör nə 
xəbər var? 
Ürəyim ağzımdan çıxırdı, əsə-əsə dedim: 
– Ora... ora niyə? Yaxcı... yaxcı... indi gedim! 
“Əkinçilik” bizim dilimizdə məhbusun özü öz qəb-
rini qazmağına deyirdilər. Edama məhkum olan və ya 
dövlətə qarşı çıxan məhkumlara öz qəbirlərini qazdırar-

 
73
dılar. Beləliklə, onu ölmədən öncə ruhi baxımından 
öldürərdilər.  
“Əkinçilik” sahəsi hardasa bir hektara yaxın olardı. 
Bizim iş yerimizdən oraya iyirmi dəqiqəlik yol var idi. 
Adi insanların qəbirlərinə qarışmasınlar deyə, o sahəni 
bir az aralıda götürmüşdülər. Edam olanları orada na-
məlum şəkildə basdırardılar. Cənazəsini ailəsinə təhvil 
vermək istəsəydilər, cəsədin müqabilində muştuluq tə-
ləb edərdilər. Yəni edam olunanın ailəsi gərək övladı-
nın olməsinə görə sevinib, dövlətə  təşəkkür də elə-
yəydi! Gülləylə edam olunanların ailəsindən güllələrin 
pulunu da tələb eləyərdilər. Hayıfları gəlirdi guya gül-
lələrinə. Şərqin durumu budur. Hakimiyyətlərin gözün-
də insanların canı güllələrin qiymətindən daha dəyər-
sizdir.  
Havada qara buludlar hökm sürürdü. Sırtıq bir yel 
əsirdi. Yaxına getməyə  cəsarətim çatmadı. Tanınmaq-
dan it kimi qorxurdum. Raziyəyə  ağ paltar geyindir-
mişdilər. Uzaqdan görürdüm. Feyzi oturub ona baxırdı. 
Bir az uzaqdasa üç əsgər keşik çəkirdi. Raziyə çox çə-
tinliklə külüngü qaldırıb yerə  çırpırdı. Hardasa, yarım 
metr qazmışdı. Görünür, səhər azanından bəri başla-
yıbmış. Bir siqaret yandırıb dərindən içimə  çəkdim. 
Yazıq Raziyə! Günahı nədi axı? Əhh... Ürəyimdən keç-
di ki, gedəm  əsgərlərin  əlindən silahı alaraq hamısını 
öldürüb Raziyəylə birlikdə qaçıb gedəm. Amma hara 
qaça bilərdim. Çox bədbəxt millətik. Solumuz İraq idi, 
sağımız Türkiyə kürdləri. Heç yerə qaça bilməzdik. 
Gec-tez tapıb öldürərdilər bizi. Kimdən-kimə  və har-

 
74
dan-hara qaçmaq çox önəmliydi. Mən özümdən qaçır-
dım, Raziyəni bilmirəm! 
İkinci siqareti yandırdım. Raziyə hələ qazırdı. Yo-
rulub dayanmaq istəyəndə Feyzi bir daş götürüb ona 
tərəf atıb bağırırdı : 
–  İşlə, qəhbə! Dayanma baaa. Burda yatacaqsan 
sabahdan... dərin qaz, dərin qaz görüm!  
Raziyəsə yenidən o ağır külüngü götürüb axsıya-
axsıya, yorğuncasına yerə  çırpırdı. Anam həmişə 
mənimçün dua eləyəndə deyərdi: “Allah səni neyləyim, 
necə eləyimə salmasın, bala.” Mən indi bu duanın yeri-
ni və  qədrini bilirəm. Tam çarəsiz idim. Quşların səsi 
əsəbiləşdirirdi məni. Görəsən, onların da vətəni var? 
Görəsən, onlar da öz milli haqları  uğrunda döyüşüb 
edam və  işgəncəyə  məhkum olurlar? Vətən qaranquş-
larındı, yoxsa sərçələrin? Kaş qaranquş doğulaydı 
adamlar – vətənsiz, dinsiz və azad! 
Sulduzda Eynulla Qırxkot adında dəli yaşayırdı. 
Eynulla harda bir cırıx kot
1
 tapsaydı, əyninə geyinərdi. 
Ona görə də ona Eynulla Qırxkot deyirdilər. Eynulla nə 
qədər də soyunsaydı, yenə də təmizə çıxmazdı. Lay-lay 
çırkaba bulaşmış paltarları geyinmək çox qorxuludu. 
Bəzən başına gələn hadisələr və elədiklərin bu paltarlar 
kimi səni geyinir. Yəni sən paltarı yox, paltar səni ge-
yinir. İnsan istəsə belə özünə çata bilmir. Eynulla Qırx-
kot olmaq çox qorxuludu. Mən qorxurdum.  
Üçüncü siqareti yandırdım. Raziyə qazırdı. Bilir-
dim ki, bu gecə onu özü qazdığı qəbirdə yatırdacaqlar. 
                                                            
1
 kot - qurtka 

 
75
Belə  şeylərdən çox görmüşdüm. Qəbri qazdırıb, sonra 
bir gecə  məhkumu onun içində yatırdırdılar. Yazıq 
məhkum artıq ölü kimi bir şey olurdu. İnsanı diri vaxtı 
qəbirdə, özü də gecə çağında yatırtmaq dünyanın  ən 
dəhşətli işgəncəsidi. Dağın üstündən çobanlarla birlik-
də bir sürü qoyun keçirdi. İtlərin səsi başıma düşürdü. 
Ürəyimdə dedim: “Kaş o çobanın yerinə və ya heç ol-
masa, o qoyunların birinin yerinə mən olardım.” Başım 
ağrıyırdı. Uşaqlıq sevgilimin işgəncəsinə  şahid olur-
dum. Ancaq bu işgəncə ikitərəfliydi. Raziyə əzab çək-
dikcə, mən də ondan betər  əzilirdim. O ağlayırdısa, 
mən batırdım. O ölürdüsə, mən məhv olurdum, yox 
olurdum. 
Dördüncü siqareti yandırmadım. Qayıtdım otağı-
ma. Bu rəzalətə dözə bilmirdim. Üsyan eləmək istəyir-
dim. Nəyisə dəyişmək, nəyisə sındırmaq, nəyisə yarat-
maq istəyirdim. İmamın başımın üstündəki şəklini gö-
türüb arxası üstə mizin üstünə atdım. İçimdə qəzəb və 
məhəbbəti birlikdə yaşadırdım. Hər şeyə nifrət edirdim. 
Raziyənisə sevirdim.  
Xomeyni guya xalqa xidmət eləmək üçün gəlmiş-
di, ancaq həmin xalqı asıb-kəsdi, öldürdü. Çünki onun 
beynindəki xalqın bizim millətimizə heç bir aidiyyatı 
yox idi. Ona xəstə və bəndə bir ümmət lazim idi. Lap 
mənim kimi. Ona Eynulla Qırxkotlar lazım idi. Hərdən 
“xalqa” görə xalqı qurbana çevirirsən. Hərdənsə bir 
sözlə, bir balaca işinlə bir xalqı yaşada bilirsən. Xalqın 
ürəyində yaşamaq asandı, amma onları daşımaq olduq-
ca çətin və  məsuliyyətli bir işdi. Mən kütlənin inqi-
labına inanmıram. Kütlə ehtiyaclarını ödəyə bilməyən 

 
76
zaman etiraz eləməyə başlayır, amma nəyisə dəyişə bil-
mir. İnqilabın bətnində dəyişmək yoxdur, qırmaq, qırıl-
maq və dağıtmaq var. Öldürmək və itirmək var. Zindan 
və edam var. Dəyişmək üçün islahat aparmaq lazımdı. 
Onu da özündən başlamalısan. İslahat gec nəticə verib 
və ya heç nəticə verməyə də bilər. Yalnız o zaman aya-
ğa qalxıb silah ələ almaq olar. Silahli mübarizə və in-
qilab mədəni islahatın nəticə vermədiyi yerdə son və 
tək çarədir.  
 
 

 
77
 
 
 
 
 
 
– Alo! 
– Bəli, Hacı!  
– Qayıdıbsan elə bil, Seyid! 
– Bəli, Hacı. Başım yaman ağrıyırdı. Qala bilmə-
dim. Xanım Feyzi ordaydı, nigaran olmayın. 
– Mən səndən nigaranam, Seyid! 
Hacının sözündə kinayə qaynayırdı. Səsi müstəntiq 
səsi kimi itiydi. Lap adamın içini doğrayırdı. Hacını 
gözəl tanıyırdım. İndi ürəyində məni söyürdü. – “Artıq 
vecimə də deyil, qoy nə qələt eliyəcək, eləsin.”  
Hacı davam elədi: 
– Seyid, gəl otağıma, danışmalıyıq. 
– Baş üstə, Hacı. İndi gələrəm. 
Hacının sifətini görməyə heç halım yox idi. Bilir-
dim, gedəcəm başlayacaq məni danlamağa. Ancaq get-
məkdən başqa çarəm də yox idi. Dəhşətli fikirlər gəlirdi 
beynimə. Lap sümüyümə dirənmişdi bu bıçaq. Razi-
yənin ətin yesəydim də, sümüyünü atmamalıydım. “Bı-
çaq öz dəstəsini kəsməz” – deyərlər, amma mənimlə 
Raziyə arasında bu belə deyildi və  bıçaq öz dəstəsini 
kəsirdi. Bir millətdən olan iki vətəndaş ola-ola düşmən 
idik. Ancaq bu belə olmamalıydı. Hardasa oxumuşdum 
ki, eyni dildə danışan iki adam fərqli ideologiyalara 
qulluq edə bilməzlər. Dil birliyi onlara bu icazəni ver-
məz. Bəs necə olub ki, mənim kimilər və Raziyə ki-
milər yaranıb? 

 
78
 
 
 
 
 
 
– Bəli!? 
– Mənəm, Hacı! 
– Gəl… gəl içəriyə. 
Hacı boğaza qədər sinmişdi mizinin arxasına.  İlk 
dəfəydi məni görüb heç yerindən belə tərpənmədi. Ürə-
yim dəlicəsinə  çırpınırdı. Həyəcandan Hacı deməmiş, 
keçib oturdum onun qarşısındakı oturacaqda.  
Nəfəsimi min müsibətlə udub sızıldadım: 
– Sözünüz var idi, Hacı? 
Həyəcanımı hiss elədi, amma üzümə vurmadı. 
– Nə var, Seyid, bu qızın məsələsi nə yerdə qaldı? 
Bir iş görə bilmədiz, hə? 
– Yox, vallah, Hacı. Əlimizdən gələni elədik. Mən 
özüm dırnaqlarını çəkdim, amma faydası olmadı… 
– Bəs indi mən yuxarıya nə deyim? Deyim bu qə-
dər təcrübəynən bir qıznan bacarammadıq. 
Sözüm yox idi. Nə cavab verəcəkdim ki?  
– Bilmirəm, vallah, Hacı. Siz necə məsləhət bilsəz! 
– Məsləhəti bildim da, nə faydası oldu. Bir qızı da-
nışdıra bilmədin! 
Hacı yaman əsəbiləşmişdi. Hirsi bağırsaqlarını kə-
sirdi. O pinti sifəti çuğundur kimi qızarmışdı. Təsbehini 
əlində oynada-oynada pəncərənin qırağına tərəf getdi. 
Mən də oturacaqdan durub arxasında dayandım. 
Hacı bir az fikirləşib davam elədi: 

 
79
– Yaxçı… onda məcburuq qızı “hicləyə” yollayaq! 
– Nə.. nə, Hacı? Hiclə? 
Ayaq üstə dura bilmirdim. Ayaqlarım titrəyirdi. 
Aşkara titrəyirdim. Bakirə  qızları edamdan qabaq hic-
ləyə göndərərdilər. Bakirə dünyadan gedib cənnətə düş-
məsinlər deyə, kimsəylə bir gecəlik siğə eləyir, sabahısı 
günüsə edam edirdilər. Raziyəm, mənim Raziyəm! 
Onun bu günlərə düşəcəyini ağlıma belə gətirə bilməz-
dim. Yazıq bir ömür şərəflə, mübarizəylə yaşamışdı, 
amma indi gərək burada, bu mürdarxanada bakirəliyi 
kimsəyə hədiyyə olunaydı. Bu, dəhşət idi. Buna imkan 
verə bilməzdim. 
– Hacı, hardan bilirsiz bakirədi? Bu yaşda da qız 
olar?  
– Qızdı, Seyid, qızdı. Dünən gecə doktor baxıb! 
Deməli, dünən gecə  məndən xəbərsiz onu edama 
hazırlayıblar. Dünya başıma fırlanırdı. Bu dünya həqi-
qətən də ədalətsizliyin məkanıdı. Ədalət ölənlərin xül-
yasıdır. Məncə, ədalətdən gülməli bir şey yoxdu. Mən 
bu zibillikdə  ədalətin uğrunda döyüşənləri də,  ədalətə 
tüpürənləri də yaxından gördüm. Məncə, ədalət yoxdur. 
Bu dünyada yeganə həqiqət – Müharibədir! 
– Sabah bir qutu şirni və bir dəstə gül alıb yolla-
yarsan qızgılə. Qoy ailəsi kürəkənlərini tanısınlar! 
– Mən… mən, Hacı? 
– Hə, sən! Nə oldu? İstəmirsənsə, verim Kak Mu-
rada! 
Kak Murad da mənim kimi müstəntiq idi. Kürd ol-
duğu üçün onu çox üzə çıxartmırdılar, amma belənçik 
işlərdə ilk namizəd olardı. Onun kürd olduğunu kimsə-

 
80
yə bildirmirdilər. Murad həqiqətən bir cəllad idi. 
Qərara gəlməliydim, ya Raziyənin Kak Muradın siğəsi 
olmasına razılaşmalıydım, ya da özüm bakirəliyini poz-
malıydım. Çıxılmaz bir durumdaydım.  
– Yox… yox, Hacı. Kak Murad niyə? Özüm eli-
yərəm… 
Bu cümləni deyib bitirənə  qədər min dəfə ölüb 
dirildim. Özümü güclə saxlamışdım.  
– Yaxcı, onda sabah gecə toyumuz var, get özünü 
hazırla.  
Bütün varlığını uduzanlar kimi, əli-qolu sallaq yola 
düşdüm. 
– Seyid? 
– Bəli, Hacı? 
– Şirniyat və gül yaddan çıxmasın! 
Hacı bu sözü tam bir köpəyoğlu kimi dedi. Acı və 
istehzalı gülüşlə “toy” kəlməsini ağzına gətirdi. Razi-
yəylə evlənmək uşaqlıq arzum idi. O zamanlar hətta 
Raziyənin küləyi mənə  dəyəndə çox sevinərdim. Min 
fırıldaq edərdim ki, ona toxunam. Dəfələrlə onu qucaq-
lamağa çalışmışdım. Raziyə  həmişə  əlimin üstündən 
acılıqla vurub özündən uzaqlaşdırardı. Özü kimi tər-
biyəli qız görməmişdim. Uşaqlıq arzumun bu şəkildə 
gerçəkləşməsi bir faciəydi. Onu gəlinlik paltarında yox, 
zindan paltarında, evimə yox, zindanın yatağına apar-
malıydım! Vətən haradır? Biz kimik? Nələr olur biz-
lərə? 
Bu işi görməyə  məcbur idim. Heç bir çıxış yolu 
ağlıma gəlmirdi. Birinci fikirləşdim özümü öldürüm, 
amma faydasız görünürdü. Raziyəni bu durumda tək 

 
81
qoya bilməzdim. Etiraf eləmək qərarına gəldim. Gedib 
Raziyəyə hər şeyi etiraf eləyəcəm. Kim olduğumu ona 
deyəcəm, məcbur olduğumu deyəcəm. Yəqin məni ba-
şa düşər, yəqin məni bağşılayar. Onun kimi insanların 
ürəyi böyük olar, keçər mənim günahımdan. Günahı 
etiraf eləmək, günahdan pak olmaq deməkdi. Etiraf elə-
yəndən sonra rahatlaşırsan, dərindən nəfəs ala bilirsən. 
Mən də etiraf eləyəcəm. Gülməliydi, sonunda etiraf 
eləyən Raziyə yox, mən olacaqdı. 
 
 

 
82
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ardasa səkkizinci sinifdə oxuyurdum. Xəbər 
verdilər ki, orta məktbə qızlarını daşıyan av-
tobusu və onun içində olan qızları qaçırıblar. Bu biabır-
çılıq çox tez bir şəkildə bütün şəhərə yayılmışdı. Avto-
busu kürd mücahidləri qaçırmışdılar. Bizim şəhərin 
coğrafi mövqeyi terrorçu quruplara çox asanlıqla bu cür 
faciələr törətməyə imkan verirdi. Bir neçə kilometr o 
tərəf İraq sərhəddiydi və qaçaqçılar yalnız bir neçə də-
qiqəyə özlərini  İraqa çatdırırdılar. Həmin avtobusu da 
oraya qaçırtmışdılar. Bütün küçələr, bütün kafelər bu