Science and e ducation

"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3 Issue 11

Byudjet mablag’laridan samarali foydalanishda moliyaviy nazoratni takomillashtirish

Yo.R.Xazratqulov I.Z.Abdunaimova L.A.Xazratova Q.Q.Qahramonov M.T.Burxonova

TMI


Annotatsiya: Mazkur maqolada moliyaviy nazoratning mohiyati, ahamiyati va samarali moliyaviy nazoratni amalga oshirish orqali byudjet mablag‘laridan tejamkorlik asosida foydalanish masalalari o’rganilgan.
Kalit so‘zlar: moliyaviy nazorat, nazorat organlari, byudjet mablag’larini iqtisod qilish, maqsadsiz xarajatlarni oldini olish.


Improving financial control in the efficient use of budget funds

Yo.R.Xazratqulov I.Z.Abdunaimova L.A.Xazratova Q.Q.Qahramonov M.T.Burxonova

Tashkent Financial Institute


Abstract: This article examines the nature and importance of financial control and the efficient use of budget funds through the implementation of effective financial control.
Keywords: financial control, control bodies, economy of budget funds, prevention of unnecessary expenses.

Moliyaviy nazoratni tashkil etish bu moliyaviy resurslarni boshqarishning majburiy elementi hisoblanib,bunday boshqaruv jamiyat oldidagi javobgarlikni aks ettiradi. Nazorat bu oxirgi maqsad hisoblanmaydi, nazorat bu boshqarish tizimining ajralmas qismi bo‘lib, mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali amal qilishining zaruriy shartidir. Moliyaviy nazorat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish ustidan davlat nazoratining tarkibiy elementi bo‘lib hisoblanadi.

Nazorat boshqarish siklining shakli sifatida qabul qilinayotgan yoki qabul qilingan boshqaruv qarorlarining asoslanganligi va samaradorligini baholash, bu qarorlarning amalga oshirilish darajasini haqiqiy natijalarning o‘rnatilgan parametrlari va me’yoriy ko‘rsatmalardan og‘ish (farq qilish) darajasini aniqlash va salbiy holatlarni bartaraf etishga qaratiladigan boshqaruv qarorlarini qabul qilish maqsadida boshqariluvchi ob’yekt faoliyatini kuzatish, solishtirish, tekshirish va tahlil qilish tizimidir.
Professorlar A.V.Vahobov va T.S. Malikovlarning fikricha, barcha iqtisodiy sub’yektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunshilikka rioya etilishi, moliyaviy- xo‘jalik operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilgan xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o‘z ishiga oladi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir bo‘lishining baholashni o‘z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o‘zining analitik yo‘nalishiga ega¹.
Demak, moliyaviy nazorat - bu faoliyat yurituvchi xo‘jalik sub’yektlarining moliyaviy muomalalarini o‘rnatilgan qonun-koidalar doirasida amal qilinishini ta’minlovchi ularning samaradorligini tahlil qiluvchi va ularni kelgusida takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiquvchi mas’ul organlarning aniq maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati. Moliyaviy nazoratning maqsadi - bu chunchaki faqat nazorat emas, balki uning maqsadi ahvolni to‘g‘rilash choralarini ko‘rish, ayrim hollarda aybdorlarni javobgarlikka tortish, etkazilgan zarar uchun tovon undirib olish yoki kelgusida bunday buzilishlarning oldini olish yoxud kamaytirish imkoniyatiga ega bo‘lish uchun imkoni boricha dastlabki bosqichda qabul qilingan standartlardan chekinishlarni va konun qoidalarning buzilishlarini oldini olish, moddiy resurslarning samaradorligini oshirish va tejab sarflanishini aniqlashdan iboratdir.
Moliyaviy nazoratning ahamiyati shundan iboratki, uning yordamida birinchidan, davlat va jamoat tashkilotlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fuqarolar tomonidan o‘z moliyaviy faoliyatlarida huquqiy tartibga rioya etilishini kuzatib borish; ikkinchidan, amalga oshirilayotgan moliyaviy harakatlarning iqtisodiy asoslanganligi va samaradorligini, bu harakatlarning davlat oldida turgan vazifalarga muvofiq kelishini tekshirish amalga oshiriladi. Shunday qilib, moliyaviy nazorat moliyaviy faoliyatni amalga oshirish paytida qonunchilikka rioya etish, xarakatlarni maqsadga




¹ Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar.O‘quv qo‘llanma.T.:“IQTISOD-MOLIYA” 2008 y. 316 b.
muvofiqligini ta’minlashning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida moliyaivy nazoratning maqsad va vazifalari, turlari va shakllari tubdan o‘zgardi. Endi u faqatgina jazolash maqsadida emas, balki davlatning o‘z vazifalarini bajarish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larning to‘liq to‘planishi va byudjet mablag‘laridan maqsadga muvofiq samarali xarajat qilinishini nazorat qilish maqsadida maslahat va ko‘rsatmalar berish kabi vazifalarni bajarmoqda. Bugungi kunda moliyaviy nazorat tizimi o‘z tarkibida nazorat qiluvchilar va nazorat qilinuvchilar bilan birga nazoratning turlari, shakllari va usullarini ham jamlaydi.
Moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali o‘tkazilishi uning tashkil etilish darajasiga va nazoratning turlari, shakllari va uni o‘tkazishning metodlariga bog‘liq.
Bugungi kunda byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga rioya qilinishi ustidan doimiy va samarali nazoratni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Zero, mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni moliyaviy ta’minlashda byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, ularning aniq maqsadli va manzilli bo’lishiga erishish eng muhim vazifalardan biri sanaladi. Bu maqsadga erishish uchun byudjet intizomiga rioya etilishini yanada kuchaytirish, byudjet mablag’larining belgilangan maqsadlarda sarflanishi ustidan qattiq nazoratni ta’minlash juda muhimdir.
Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan samarali davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir.
Mamlakatimizda samarali moliyaviy nazorat tizimi yo’lga qo’yilganligi, byudjet mablag’laridan maqsadli, tejamli foydalanishni ta’minlash maqsadida davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorat-taftish boshqarmalari tashkil etilganligiga qaramasdan, moliya organlari va byudjet muassasalari faoliyatida ba’zan byudjet mablag’larini noto’g’ri sarflash, noqonuniy xarajatlarni amalga oshirish, hamda byudjet mablag’larini o’zlashtirish holatlari barham topmayapti. Fikrimiz tasdig’i sifatida, byudjet tashkilotlarida amalga oshirilayotgan taftish va tekshirishlarda aniqlanayotgan quyidagi tizimli ravishdagi qoidabuzilishlar ko’rsatib o’tishimiz mumkin:

• 
  byudjet muassasalari tomonidan xarajatlar smetasini rejalashtirishda amaldagi me’yoriy xujjatlar talablari chuqur o’rganilmaganligi natijasida byudjetdan ortiqcha mablag’ olish;
  
• 
  umumta’lim muassasalarida tarifikatsiya jadvalini tuzishda vakant soatlarga yuqori toifali tarif razryadlari qo’llanilishi natijasidan byudjetdan ortiqcha mablag’ olish;
  
• 
  turli sabablar bilan o’tilmagan dars soatlari hisobidan iqtisod bo’lgan mablag’larni o’z vaqtida (hisobot davri yakuni bilan) tegishli byudjetga qaytarilmasligi;
  
• 
  vakant saqlanayotgan shtat birliklari hisobidan iqtisod bo’lgan mablag’larni o’z vaqtida (hisobot davri yakuni bilan) tegishli byudjetga qaytarilmasligi;
  
• 
  mehnatga haq to’lashning Yagona tarif setkasi razryadlarini va koeffitsiyentlarini hamda ustama to’lovlarini noto’g’ri qo’llash hisobiga ortiqcha xarajatlarga yo’l quyish;
  
• 
  ishlamaydigan xodimlarning plastik kartochkalariga mablag’ o’tkazib berish;
  
• 
  muassasa rahbarlari o’z nomlariga va yaqin tanishlari (xomtavoqlari) nomiga ochilgan plastik kartochkalarga byudjet mablag’larini ortiqcha o’tkazib o’zlashtirish;
  
• 
  pul to’lov varaqalarini sohtalashtirish orqali o’zlashtirish;
  
• 
  qurilish ta’mirlash ishlariga ajratilgan mablag’larni hisobotlarga bajarilmagan ishlarni qo’shib yozib o’zlashtirish;
  
• 
  olinmagan tovar moddiy boyliklar uchun byudjet mablag’larini yo’llash;
  
• 
  tovar-moddiy boyliklarni qimmat narxlarda yetkazilishi, shartnomada ko’rsatilgan tovar - moddiy boyliklar o’rniga boshqa xildagi mahsulotlarni kirim qilinishi;
  
• 
  tovar moddiy boyliklar kamomadi va o’zlashtirilishi;
  
• 
  oziq-ovqat, dori-darmon, yoqilg’i-moylash va boshqa mahsulotlarini xarajatga chiqarish normalariga rioya qilmaslik;
  
• 
  byudjet muassasalarida ishlovchi xodimlar soxta diplom va malaka toifalari guvohnomalari bilan hamda nostrifikatsiyadan o’tkazilmagan chet el ta’lim muassasalari diplomlari bilan faoliyat yuritishlari va boshqa holatlar.
  

Fikrimizcha, yuqoridagi holatlarni oldini olish va ularga barham berishda, davlat byudjeti mablag’larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari qilib quyidagilarni belgilab olish lozim:

1. 
   Byudjet mablag’larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan uslubiyatini yanada takomillashtirish;
   
2. 
   Byudjet tizimi va jarayonini tartibga soladigan me’yoriy bazalarini unifikatsiyalash, ixchamlashtirish va muqobillashtirish;
   
3. 
   Byudjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomiga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirish;
   
4. 
   Davlat byudjeti mablag’larini sarflanishining samarali monitoringi amalga oshirishda texnik vositalar va dasturiy ta’minotlardan keng foydalanish;
   
5. 
   Aholining kam ta’minlangan tabaqalariga ijtimoiy nafaqalarni o’z vaqtida to’lash ustidan nazoratni yaxshilash;
   
6. 
   Davlat investitsiya dasturiga ajratilgan byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish;
   
7. 
   Byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o’rtasida nazoratni tashkil etishda o’zaro ma’lumotlar alshashish mexanizmini takomillashtirish;
   
8. 
   Davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishda jamoatchilik nazorati va ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan keng foydalanish;
   
9. 
   Byudjet mablag’larini tejashda iqtisodiy rag’batlantirishlarni yangi usullarini tadbiq etish;
   
10. 
    Byudjet nazorati bilan shug’ullanadigan xodimlarning kasbiy malakalari, faoliyatlaridagi ob’ektivlik va ma’suliyatini oshirish.
    

Davlat byudjeti mablag’larining sarflanishini nazorat qilishni takomillashtirishga qaratilgan yuqorida sanab o’tilgan yo’nalishlarni amalga oshirish uchun fikrimizcha, quyidagi chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq qilinishi maqsadga muvofiqdir:

1. 
   Byudjet mablag’larining sarflanishining nazorat qilishning ilmiy asoslangan uslubiyatini yanada takomillashtirish borasida fikrimizcha, mablag’larning sarflanishi ustidan nazorat qilishning ayrim uslubiyatlarini byudjet tizimi va jarayonlaridagi islohotlar talablaridan kelib chiqib yanada takomillashtirish, bunda xorijiy tajribalarni o’rganib, ulardagi ilg’or tajribalarni milliy moliya tizimimiz xususiyatlaridan kelib chiqib, amaliyotga tadbiq etish lozimdir.
   
2. 
   Byudjet tizimi va jarayonida moliyaviy munosabatlarni tartibga solish borasida foydalaniladigan barcha hujjatlarni yagona me’yoriy hujjat qilib jamlash va muqobillashtirish lozim. Garchi 2014 yildan Byudjet kodeksi qabul qilinib, bir necha me’yoriy hujjatlar unifikatsiyalangan bo’lsada, ba’zan byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan nazoratlar maxsus yo’riqnoma va ko’rsatma xatlar asosida amalga oshirilmoqda. Bu maxsus yo’riqnoma va ko’rsatma xatlardan odatda faqat nazorat qiluvchi sub’ektlarninggina xabardor bo’lishi va foydalani olishi, ayrim hollarda nazorat qilinadigan ob’ektning mas’ul xodimlarini bu huquqiy hujjatlarni bilish va foydalanish imkoniyatlarini cheklaydi.
   
3. 
   Byudjet tashkilotlari tomonidan moliyaviy shtat intizomi buzilishi hollari ko’p yillik tizimli muammolardan biri sanaladi. Bu holat asosan xodimlarning bilim va ko’nikmalari etishmasligi, etiborsizligi yoki shaxsiy manfaatlari yo’lida o’zaro til biriktirishlari natijasida vujudga kelishi mumkin. Mazkur holatga barham berish yuzasidan xodimlarning bilim va ko’nikmalarini oshirish, shuningdek, muassasa rahbar xodimlariga nisbatan intizomiy choralar hamda jarimalar qo’llash kabi tasirchan faoliyatni amalga oshirish lozim.
   
4. 
   Davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishda inson omilining kamayishi va bu jarayonda axborot texnologiyalaridan keng foydalanilishi samarali monitoringi amalga oshirishga hamda mablag’lar sarflanishining eng ishonchli moliyaviy nazoratini tashkil etishga erishish imkonini beradi. Albatta, mazkur faoliyatni amalga oshirishda mukammal ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlarsiz ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi.
   
5. 
   Ma’lumki, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, kuchli ijtimoiy siyosatni olib borish, aholini hayot darajasi va farovonligi oshirish asosiy ustuvor vazifalardan biri qilib belgilandi. Samarali ijtimoiy himoyani amalga oshirishda aholining kam ta’minlangan tabaqalariga davlat byudjetidan beriladigan ijtimoiy nafaqalarni o’z vaqtida va manzilli, hamda adolatli to’lanishini taminlash orqali erishiladi. Shu bois, ijtimoiy nafaqalarni tayinlovchi mutasaddi tashkilotlar mas’ul xodimlarining ish faoliyatida xolislik, adolatlikni ta’minlash va suiste’molliklarni oldini olish maqsadida ular faoliyatlari ustidan olib boriladigan nazorat chora-tadbirlarini yanada kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Bu orqali byudjetdan ijtimoiy nafaqalarga noo’rin sarflanayotgan mablag’larning oldi olinadi.
   
6. 
   Ma’lumki, byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasining 3-guruh xarajatlari Davlat investitsiya dasturiga muvofiq moliyalashtiriladi. Bu borada kapital qurilishda o’tkazilayotgan tenderlarda raqobatni, oshkoralikni va xolislikni ta’minlanish muhimdir. Bu esa davlat investitsiya dasturidagi chora-tadbirlarni moliyalashtirishda mablag’lardan samarali foydalanilishiga xizmat qiladi.
   
7. 
   Samarali nazoratni tashkil etishda byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o’rtasida o’zaro ma’lumot almashish tizimini keng qo’yish ham muhim rol o’ynaydi. Bu borada byudjet tashkilotlarini moliyalashtiruvchi moliya organlari bilan tijorat banklari, soliq va bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjasi va uning savdo maydonchalari o’rtasida o’zaro axborot almashish aloqalarini yanada mukammalashtirish byudjet mablag’laridan oqilona va maqsadli foydalanishni ta’minlaydi.
   
8. 
   Davlat byudjeti mablag’laridan maqsadli foydalanishni ta’minlashda, shuningdek moliyaviy nazorat organlari faoliyatini takomillashtirishda rivojlangan mamlakatlar tajribasini chuqur o’rganib, ularni respublikamiz nazorat tizimiga tadbiq etilishi, xalqimizning milliy mentaliteti bilan yo’g’rilgan o’ziga xos nazoratga ko’maklashuvchi yangi axborot manbalarini shakllantirilishi, nazorat tadbirlarini amalga oshirishda oshkoralik tamoyili (nazorat organlari jamoatchilikka tayanishga, o’z faoliyatlarining natijalarini keng oshkor etishga intilishi)ga amal qilinishi byudjet nazoratining samaradorligini oshiradi. Xususan, mamlakatimiz moliyaviy nazorat organlari faoliyatlari davomida amalga oshirilgan ishlari to’g’risida muntazam ravishda ommaviy axborot vositalari orqali keng jamoatchilikka hisobot berib turishlari yoki maxsus elektron dastur joriy qilish orqali jamoatchilik bilan bog’lanishni yanada kengaytirish natijasida byudjet nazoratining samaradorligini yanada oshirishga erishish mumkin.
   
9. 
   Davlat byudjeti mablag’larining moliyaviy nazoratini kuchaytirish uchun, avvalom bor, ushbu nazoratni olib boruvchi xodimlarning malakasini, hamda ish sifatini oshirish orqali moliyaviy nazorat tizimiga kuchli ta’sir o’tkazish mumkin.
   

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishning moliyaviy nazoratini olib boruvchi organlar tomonidan belgilangan maqsadlarning bajarilishi uchun ular faoliyatida mustaqillik, xolislik va oshkoralik tamoyillariga mos, ishonchli faoliyat ko’rsatadigan nazorat tizimini yaratish lozim.
Mazkur bitiruv malakaviy ishimizda yuqorida tahlil qilingan ma’lumotlar asosida, O’zbekiston Respublikasida nazorat ishlari samaradorligini ta’minlash, hamda byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan samarli moliyaviy nazoratni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari yuzasidan quyidagi asosiy xulosa, taklif va tavsiyalarimizni aks ettiramiz:

• 
  davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat tizimini isloh qilib borishni ta’minlash;
  
• 
  moliyaviy nazorat qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun ko’zda tutilgan natijaga erishishni ta’minlashga xizmat qilishi lozim;
  
• 
  moliyaviy nazorat organlarining byudjet xarajatlarini optimallashtirishga qaratilgan yuqori samarali faoliyatini rag’batlantirish mexanizmini takomillashtirish;
  
• 
  moliyaviy nazorat sohasida ilmiy-tadqiqot faoliyatlarini amalga oshirish;
  
• 
  moliyaviy nazorat tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy- huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash va takomillashtirish;
  
• 
  nazorat organi tizimi bilan turli tashkilotlar (tijorat banklari, soliq, bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjalari) o’rtasidagi axborot almashish tizimini yanada muvofiqlashtirish;
  
• 
  huquq tartibot organlarining moliyaviy xato va kamchiliklarga yo’l qo’ygan mas’ul shaxslarga nisbatan o’zaro ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish;
  
• 
  byudjet tashkilotlarida ichki va jamoatchilik moliyaviy nazorat faoliyatlarini faollashtirish;
  
• 
  xorijiy davlatlarda byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan nazorat tadbirlarini amalga oshirish mexanizmini va nazorat-taftish organlari faoliyatini kuzatish va tajribalarini o’rganish, so’ngra ularning ijobiy yutuqlari va natijalarini milliy moliyaviy nazorat tizimimizga tadbiq etish lozim.
  

O’ylaymizki, yuqoridagi fikr-mulohazalarimizni amaliyotga tadbiq etilishi moliyaviy nazorat organlarining byudjet ijrosini ta’minlash yuzasidan faoliyatlarini takomilashtirishga xizmat qiladi.