Scientific progress volume ǀ issue ǀ

www.scientificprogress.uz
 
Page 403
CRISPR lokusidagi DNK ketma-ketligi bir xil uzunlikdagi ajratuvchi intervallar bilan 
"DNK-ketma-ketliklari" -interval-"DNK-ketma-ketliklari" tarzida ajratilganligi 
sababli, ushbu takrorlanishlar "CRISPR—Clustered regularly interspaced short 
palindromic repeats" ya’ni guruhlangan muntazam qisqapalindromli takrorlanishlar 
nomini olgan [13]. 
CRISPR/Cas tizimi Cas effektor modulining arxitekturasiga ko'ra ikki sinfga 
bo'linadi. Birinchi sinfga bir nechta subbirliklardan iborat Cas oqsil komplekslari bilan 
tavsiflanadigan I, III va IV tiplar kiradi. Ikkinchi sinf esa II, V va VI turlarini o'z ichiga 
oladi va u faqat bitta katta Cas oqsilidan iborat [14]. CRSPR / Cas9 tizimi ikkinchi 
sinfga mansub bo’lib, uchta komponentdan Cas9, crRNA va tracrRNA (transaktiv 
crRNK) iborat. crRNA nishonlangan DNK fragmentining nukleotid ketma-ketliklari 
bilan komplimentarlik asosida bog'langan qisqa intervalli ketma -ketliklarni o'z ichiga 
oladi va trakrRNK bilan aynan shu nukleotid juftliklarini takrorlaydi. crRNA va 
tracrRNA Cas9 bilan kompleks hosil qilganda, Cas9 faollashadi [15].
CRSPR / Cas9 tizimi ilk bor 2013-yilda sichqon va inson hujayralari genomini 
tahrirlashda muvaffaqiyatli qo'llanilganidan buyon, butun dunyo miqyosida arabidopsis, 
tamaki, guruch, zig'ir, bug'doy, makkajo'xori, pomidor, kartoshka, bodring kabi ko’plab 
o'simliklarga keng tadbiq qilinmoqda [16]. 
CRISPR/Cas9 texnologiyasini soya o’simligida ilk bor 2015-yil beshta jamoa 
ishida o’simlikning ildiz tizimida hamda somatik embrionlarida maqsadli mutatsiyalarni 
hosil qilish uchun Agrobacterium rhizogenes vositasida qo’llanilgan. Natijada tukli ildiz 
tizimiga ega o’simliklar olingan [2,8,18,19,20]. Li va uning jamoasi soya genomini 
tahrirlash uchun mos bo'lgan Cas9-gRNA tizimini qo’llab, NHEJ (non-homologous end 
joining) orqali qariyb 76% maqsadli mutagenezga erishdi. Shu bilan birga HDR 
(homologous directed repair) orqali genomni tanlangan qismida genlar maqsadli 
integratsiyalashgan mutant o'simliklarni hamda asetolaktat sintaza1 (ALS1) geni 
mutatsiyaga uchragan xlorsulfuronga chidamli soya oldi [8]. Keyinchalik, soya 
genomini tahrirlash bo'yicha tadqiqotlar asosan Cas9/sgRNK transgenlarini o'z ichiga 
olgan eksplantlardan qayta tiklangan mutant o’simliklar yordamida olib borildi [9,10]. 
Jumladan, CRISPR/Cas9 tizimi va Agrobacterium rhizogenes vositasida 
transformatsiya qilish texnolgiyasidan foydalangan holda, Cai o’z laboratoriyasida 
gullashga javob beruvchi GmFT2a genini funksiyasini yo'qolishi gullash vaqtini 
kechiktirishi mumkinligini aniqladi. Shuningdek, ular soya genomidagi katta 
fragmentlarni olib tashlash uchun ikkita sgRNA/Cas9 tizimini ishlab chiqdilar va bu 
mutatsiyalar avlodlarga o'tishi mumkinligini tasdiqladilar [19].
2016-yilda Du TALENs va CRISPR/Cas9 tizimini tahrir qilish samaradorligini 
fitoen desaturaza sinteziga aloqador ikkita GmPDS11 va GmPDS18 genilari asosida 
tukli ildizga ega soya o’simliklarida solishtirdi [20]. Natijalar GmU6-16g-1 promotridan 
foydalangan holda CRISPR/Cas9 tizimini qo’llash bir vaqtning o'zida ikkita allelni 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 ǀ ISSUE 5 ǀ 2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan