Scientific works

ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Azərbaycan  qadını  naminə.  Bakı:  Heydər  Əliyev  İrsini  Araşdırma  Mərkəzi,  2010, 372 s. 
2.
 
Лапин  Н.И.  Кризисный  социум  в  контексте социокультурных изменений // Мир России, 
2000, №3, с.3-47 
3.
 
Mehdiyev  R.  Müstəqil  Azərbaycan  milli  ideyanın  təcəssümü  kimi  //  “Strateji  təhlil”  jurnalı, 
2011, №1 (2), s.7-35 
4.
 
Azərbaycan 
Respublikasının 
dövlət 
müstəqilliyinin 
onuncu 
ildönümü 
münasibəti 
ilə 
Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  Fərmanı,  20  mart  2001-ci  il  //  “Azərbaycan”  qəz., 
2001, 23 mart,  № 64, s.1 
5.
 
Mehdiyev  R.Ə.  Milli  məfkurə,  dövlətçilik,  müstəqillik  yolu  ilə.  II  cild  (məqalələr,  çıxışlar, 
müsahibələr).  Bakı:  “XXI  – Yeni  Nəşrlər  Evi”,  2007, 672 s. 
6.
 
Azərbaycan  xalqının  ümummilli  lideri  Heydər  Əliyevin  90  illik  yubileyi  haqqında  Azərbaycan 
Respublikası  Prezidentinin  Sərəncamı  (21  yanvar  2013-cü  il,  №  2679)  //  Azərbaycan  qəz.  2013, 
22 yanvar,  № 14, s. 1 
7.
 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası.  Bakı:  Qanun,  2009, 68 s. 
8.
 
Mirzəzadə  Rəna.  Gender:  Cəmiyyət.  İnsan  hüququ.  Siyasət  (fəlsəfi,  tarixi  və  siyasi-hüquqi 
istiqamətlər).  Bakı:  Adiloğlu,  2003, 420 s. 
9.
 
“Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Məclisinə  seçkilər  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının 
Qanunu  // 
http://e-qanun.az/files/framework/data/9/f_9441.htm
 
10.
 
Azərbaycan  Respublikasının  Cinayət  Məcəlləsi.  Bakı:  Hüquq  ədəbiyyatı,  2012, 324 s. 
11.
 
Azərbaycan  SSR nikah  və  ailə  məcəlləsi.  Bakı:  Azərnəşr,  1988, 75 s. 

 
 
- 115 - 
12.
 
“Məzuniyyətlər  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu.  Bakı:  “Qanun”  jurnalına 
əlavə,  1996, 18 s. 
13.
 
Quliyeva  Z.,  Həsənova  M.  Azərbaycan  qadınlarının  hüquqları.  Bakı:  “Azərbaycan” 
nəşriyyatı,  1998, 72 s. 
14.
 
Bərabər  hüquqlar,  bərabər  imkanlar  (Hüquqi  təminatın  əsasları).  Bakı:  Əbilov,  Zeynalov  və 
oğulları,  2001, 223 s. 
15.
 
Azərbaycan  Respublikasının  BMT-nin  “Qadınlara  münasibətdə  ayrı-seçkiliyin  bütün 
formalarının  ləğv  olunması  haqqında”  konvensiyası  üzrə  4-cü  dövri  hesabatı,  68  s.  // 
http://scfwca.gov.az/up/news/article/2012/cedaw_az_ministries[1].pdf
 
16.
 
Первый  периодический  доклад  Азербайджанской  Республики  по  Конвеции  ООН «О 
ликвидации всех форм дискриминации по отношении женщин, 16 сентября 1996 г., 24 с. 
// 
http://docstore.ohchr.org/SelfServices/FilesHandler.ashx?enc=6QkG1d%2fPPRiCAqhKb7yhsg
cjdm0xgERNaIXh22nhTUkRBTX33QoxcrH5phsewVOBTFPmt0OGzUrCW0JpR64J78aL7hj
4gl1VeYK%2fVYLa2C1bGid6XfMJ%2f3ZyrtbI6pF1
 
17.
 
İbrahimova  G. Azərbaycan  qadını:  Tarix  və Gerçəklik.  Bakı:  Elm,  2009, 500 s. 
18.
 
Qadınlara  qarşı  ayrı-seçkiliyin  bütün  formalarının  ləğv  edilməsi  haqqında  konvensiya. 
Azərbaycan  Respublikasının  ilkin,  ikinci  və  üçüncü  dövri  birgə  hesabatları  üzrə  Qadınlara  qarşı 
ayrı-seçkiliyin  ləğv  edilməsinə  dair  Komitənin  yekun  qeydləri  və  tövsiyələri.  Bakı:  GNS 
POLIQRAF, 2007, 28 s. 
19.
 
Azərbaycan 
Respublikasının 
iştirakçısı 
olduğu 
beynəlxalq 
konvensiyaların 
milli 
qanunvericilikdə  təsbiti.  Bakı:  Qanun,  2003, 58 s. 
20.
 
Отчет  Государственного  Комитета  по  Делам  Женщин  Азербайджанской  Республики 
по  вопроснику  для  правительств,  касающийся  осуществления  Пекинской  платформы 
действий  (1995  год)  и  решений  двадцать  третьей  специальной  сессии  Генеральной 
Ассамблеи ООН (2000 год). Баку,  2004, 32 c. 
21.
 
İbrahimova  G. Heydər  Əliyev  və Azərbaycan  qadını.  Bakı:  Adiloğlu,  2007, 236 s. 
22.
 
Azərbaycan  Respublikasının  Əmək Qanunları  Məcəlləsi.  Bakı:  Qanun,  1998, 108 s. 
23.
 
“Əhalinin  sağlamlığının  qorunması  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu.  Bakı: 
“Biznesmenin  bülleteni”  nəşriyyat  evi,  1997, 25 s 
 
ABSTRACT 
Abbasova  S.Z. 
Heydar  Aliyev and  some of the issues of formation  of gender legislation in the Republic  of 
Azerbaijan  (1993-1997) 
In  the  present  article  outlines  the  process  of  formation  is  considered  in  the  context  of  gender 
legislation  forming  a  legal  state  in  the  Republic  of  Azerbaijan.  It  is  emphasized  that  Azerbaijan  has 
become  a  developing  country  with  a  stable  political  institutions  and  a  functioning  social  and 
economic  model  is  largely  due  to  the  strategic  course  of  the  national  leader  Heydar  Aliyev.  It  is 
emphasized  that  the  merit  of  the  outstanding  statesman  of  Azerbaijan  lies  in  the  fact  that  he  not  only 
prevented  the  retreat  from  those  socio-cultural  and  politico-legal  conquests  of  women  achieved  in 
the  previous  decade,  but  formed  the  fundamental  basis  of  gender  legislation  of  a  new  type,  is  based 
on  international  best  practices.  At  the  same  time  take  into  account  both  the  historical  and  socio-
cultural  features  of  Azerbaijan  and  the  rich  heritage  of  the  Soviet  emancipatory  practices.  During 
the  review  period  the  Republic  of  Azerbaijan  joined  to  many  international  conventions  and 
agreements  in  the  field  of  gender  equality,  while  applying  the  principles  of  equality  in  the 
Constitution  and  in  the  adopted  legislation  and  codes.  One  can  say  with  confidence  that  many  of  the 
fundamental  provisions  of  the  UN  Convention  "On  the  Elimination  of  All  Forms  of  Discrimination 
against  Women"  found  its  legislative  decision  in  1993-1997. 
 
РЕЗЮМЕ 
Аббасова С.З. 

 
 
- 116 - 
Гейдар Алиев и некоторые вопросы становления гендерного законодательства 
в Азербайджанской Республике (1993-1997 гг.) 
В  представленной  статье  в  общих  чертах  рассматривается  процесс  становления 
гендерного  законодательства  в  контексте  формирования  правового  государства  в 
Азербайджанской  Республике.  Подчеркивается,  что  Азербайджан  превратился  в 
развивающееся  государство  со  сформировавшимися  политическими  институтами  и 
функционирующей 
социально-экономической 
моделью 
во 
многом 
благодаря 
стратегическому  курсу  общенационального  лидера  азербайджанского  народа  Гейдара 
Алиева.  Подчеркивается,  что  заслуга  выдающегося  государственного  деятеля  Азербайджана 
заключается в том, что он не только предотвратил отступления от тех социально-культурных 
и  политико-правовых  завоеваний  женщин,  достигнутых  в  предыдущие  десятилетия,  но 
сформировал  фундаментальные  основы  гендерного  законодательства  нового  типа, 
опирающие  на  передовой  мировой  опыт.  При  этом  учитывались  как  исторические  и 
социокультурные  особенности  Азербайджана,  так  и  богатое  наследие  советских 
эмансипаторских  практик.  За  рассматриваемый  период  Азербайджанская  Республика 
подключилась  ко многим международным конвенциям и соглашениям в области гендерного 
равноправия,  при  этом  претворяла  в  жизнь  принцип  равенства  как  в  конституции,  так  и в 
принятых законодательных актах и кодексах. Можно с уверенностью утверждать, что многие 
принципиальные положения Конвенции ООН «О ликвидации всех форм дискриминации по 
отношении женщин» нашли свое законодательное решение в 1993-1997 годах.  
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor 
M.Rzayev 
 
 
 
 
 
 

 
 
- 117 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  W О РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
OSMAN HACIYEV    
Bakı Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
UOT:316.343.654 
 
AZƏRBAYCAN  RESPUBLİKASINDA  ORTA SİNİF  CƏMİYYƏTİN 
MODERNLƏŞMƏSİNİN SUBYEKTİ KİMİ 
 
Müasir  informasiya  cəmiyyətində  sosial  həyatın  müxtəlif  sahələrini  əhatə  edən  modernləşmə 
prosesləri  sosial  strukturdan  yan  keçmir.  Cəmiyyətin  sosial  strukturunda  bu  prosesin  ən  mühüm 
göstəricisi  orta  sinfin  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  inkişafıdır.  Orta  sinif,  modernizasiya,  bazar 
iqtisadiyyatı  və  demokratiya  paralel  şəkildə  formalaşan  eyni  prosesin  –  cəmiyyətin  bütün 
sferalarında  həyata  keçirilən  zəruri  islahatların    nəticələridir.  Azərbaycan  cəmiyyətində  bu  prosesin 
öyrənilməsi  xüsusi  aktuallıq  kəsb  edir.  Akademik  R.Mehdiyev  bu  münasibətlə  milli  modernləşmə 
anlayışından  istifadə  edir.  O,  milli  modernləşmə    anlayışı  adı  altında  Azərbaycan  cəmiyyətinin 
siyasi,  milli  və  iqtisadi  hədəflərini  müəyyənləşdirir.  R.Mehdiyev  yazır:  “Milli  modernləşmə  dedikdə 
biz  üç məsələnin  həllini  başa düşürük  [1, 4]: 
-
 
vətəndaş  həmrəyliyinin  təmin  edilməsi  və  demokratik  təsisatların  və  ənənələrin 
təkmilləşdirilməsi,  habelə  müvafiq  sosial  sistemlərin  formalaşdırılması; 
-
 
səmərəli  və  möhkəm  iqtisadi  sistem  yaradılması  və  onun  ümumavropa  strukturuna 
daxil  edilməsi,  habelə  milli  iqtisadiyyatın  rəqabət  qabiliyyətinin  gücləndirilməsi; 
-
 
Azərbaycançılığın  və  milli  “Mən”in  mahiyyətinin  başa  düşülməsinin  üstünlük 
təşkil  etdiyi  möhkəm  sosio-mədəni  mühitin  qurulması. 
Göründüyü  kimi  cəmiyyətdə  modernləşmə  prosesinə  gedən  yol  iqtisadi,  sosial  və  siyasi 
islahatlardan  keçir.  Yenilikçi  orta  sinif  bu  sahədə  başlıca  rola  malikdir.  Modernləşmə  prosesinin 
uzun  müddət  əvvəl  başlandığı  ABŞ  və  Qərbi  Avropada  orta  sinfin  öz  inkişafında  iki  mərhələdən 
keçdiyinin  şahidi  oluruq.  Birinci  mərhələni  –  XVII-XIX  əsrlərdə  formalaşan  və  XX  əsrin  ortalarına 
qədər  mövcud  olan  kiçik  və  orta  burjuaziyadan  (mülkiyyətçilərdən)  ibarət  köhnə  orta  sinif  təşkil 
edir.  XX  əsrin  ortalarında  bu  təbəqəni  yeni  orta  sinif  əvəz  etdi.  Yeni  orta  sinfin  əsasını  maddi 
mülkiyyət  deyil,  peşəkar  fəaliyyət  təşkil  edir.  Əgər  industrial  mərhələdə  köhnə  orta  sinif  əsas  rol 
oynayırdısa,  postindustrial  mərhələdə  cəmiyyətin  sinfi  strukturunda  əsas yeri  yeni  orta sinif  tutur.   
Azərbaycanda  yeni  orta  sinif  inkişaf  etmiş  ölkələrdəki  anoloji  təbəqələrdən  müəyyən  qədər 
fərqlənir.  Bu,  özünü  daha  çox  peşəkarlıq,  sosial  mühitə  uyğunlaşma  və  kəmiyyət  göstəricilərində 
biruzə  verir.  Buna  görə  də  onu  tamamilə  Qərb  tipinə  uyğun  “yeni  orta  sinif”  adlandıra  bilmirik. 
Bununla  belə,  o,  Azərbaycan  reallığı  üçün  doğurdan  da  yenidir.  Bu  sinif  tamamilə  yeni  sosial-
iqtisadi  təbiətə  malikdir.  Orta  sinfin  bu  nümayəndələri  Azərbaycan  reallığı  üçün  yeni  olan  sahələrdə 
çalışırlar.  İri  biznes  sahəsində  çalışan  menecerlər,  maliyyə  bazarında,  marketinq  sahəsində  çalışan 
mütəxəssislər    şəxsi  istehsal  vasitələrinə  sahib  olmadan  öz  bacarıq  və  biliyini  satması  hesabına  orta 
sinfin  strukturunda  kifayət  qədər  dayanıqlı  yerə  sahibdirlər.  Digər  tərəfdən,  Azərbaycanda  yeni  orta 
sinfin  əsasını  təşkil  edə  biləcək  təbəqələrin  sosial  bazasının  formalaşma  potensialı  da  kifayət  qədər 
böyükdür.  Xalq  təsərrüfatında  çalışan  ali  və  orta  ixtisas  təhsilli  işçilər  yeni  orta  sinfin    əsas  sosial 
bazasını  təşkil  edə  bilər.  Təqribi  hesablamalara    görə  onlar  çalışanların  28%-ni  təşkil  edir.  Lakin, 
onların  əksəriyyətinin  gəlirləri  hələ  yüksək  sosial  statusu  təmin  etməyə  imkan  vermir.  Keçid 
dövründə  mütəxəssislərin  bir  qismi  çıxış  yolunu  xaricə  miqrasiya  etməkdə  görürdü.  Məsələn,  1998-
ci  ildə  bir  milyondan  çox  adam  xarici  ölkəyə  işləməyə  getmişdir  [3,  436].  Digər  qismi  isə  biznes, 
kiçik  və  orta  sahibkarlıqla  məşğul  olsa  da,  onların  böyük  əksəriyyəti  öz  peşələrinə  sədaqətini 
göstərərək  çətin  şərtlər  daxilində  yaşamağa  məcbur  oldular.  Bununla  bağlı  digər  problem  ondan 
ibarətdir  ki,  həmin  mütəxəssislərin  əksəriyyəti  öz  biliklərini  müasir  tələblərə  cavab  verən  səviyyəyə 

 
 
- 118 - 
çatdıra  bilməmişlər.  Onlardan  az  qismi  isə  öz  maddi  vəziyyətini  yaxşılaşdırmağın,  yaradıcı  və 
intellektual  potensialını  reallaşdırmağın  əsas  vasitəsi  kimi  bazar  iqtisadiyyatına  keçidi  yüksək 
qiymətləndirərək  müasir  biliklərə  yiyələnmiş  və  bunun  əsasında  dəyişilən  şəraitə  kifayət  qədər 
adaptasiya  ola  bilmişlər.  Təqribi  hesablamalara  əsasən  bu  qrup  mütəxəssislərin  yalnız  15  %-ni  təşkil 
edir.  Bu  gün  cəmiyyətimizdə  yeni  orta  sinfin  bir  qismini  bazar  iqtisadiyyatına  uğurla  adaptasiya 
oluna  bilən  bu  mütəxəssislər  təşkil  edirsə,  digər  qismi  xaricdə  və  Azərbaycanda  müasir  təhsil 
görmüş,  bu  sahədə  ixtisaslaşmış  gənclərdən  ibarətdir.  Aparılmış  tədqiqatın  nəticələrinə  diqqət 
yetirsək  görərik  ki,  yeni  iqtisadi  sistemə  keçid  nəticəsində  cəmiyyətimizdə  bir  çoxları  öz  peşələrini 
ya  tamamilə  dəyişməyə,  ya  da  yeni  peşə  vərdişləri  qazanmağa  məcbur  olmuşlar.  Bunu  2006-cı  ildə 
aparılmış  tədqiqatın  nəticələrini  özündə  əks etdirən  aşağıdakı  cədvəldən  də görə bilərik  [4, 68]: 
İqtisadiyyatda  aparılan  islahatlar  Sizin  peşə həyatına  necə  təsir  göstərmişdir?(%-lə) 
Cavablar 
     Faizlə 
Mənim  peşəm  bu gün  aktual  deyil 
3,3 
Müasir  dövrdə  ehtiyac  duyulan  yeni  peşəyə  yiyələnmişəm   
2,8 
İqtisadi  islahatlar  insandan  daha böyük  məsuliyyət  tələb  edir 
3,3 
İqtisadi  islahatlar  insana  daima  özünütəkmilləşdirməyə  stimul  verir 
39,4 
Peşəmi  dəyişmişəm 
14,4 
Suallara  cavab  verməyə  çətinlik  çəkənlər 
6,1 
Bilmirəm 
30,7 
 
 
Göründüyü  kimi  yeni  iqtisadi  mənzərə  rəyi  soruşulanların  əksəriyyətinin  (63%)  peşə 
həyatına  bu  və  ya  digər  şəkildə  təsir  göstərmişdir.  Onların  bir  qismi  peşələrini  dəyişmiş,  digər  qismi 
isə  yeni  peşə  vərdişləri  öyrənməyə,  daimi  özünü  təkmilləşdirməyə  məcbur  olmuşlar. 
Respondentlərin  37%-i isə  baş verən  iqtisadi  dəyişiklikləri  çətinliklə  dərk edir.      
Cəmiyyətdə  sabitlik  və  tərəqqinin,  demokratikləşmə  prosesinin  hərəkətverici  qüvvəsi  sayılan 
orta  sinfin  əhatəsinin  genişlənməsi  məhz  geniş  iqtisadi,  sosial  və  siyasi  tədbirlərin  həyata 
keçirilməsi  sayəsində  mümkündür.  Orta  sinif    ictimai  münasibətlər  sistemində  aparıcı  mövqeyə 
sahib  olur.  İqtisadi  cəhətdən  fəal  və  azad,  təşəbbüskar,  islahatlara  meylli  bu  sinif  daim  mütərəqqi 
ideyaları  dəstəkləyir,  inkişafı  buxovlayan  bürokratizmə,  konservatizmə  qarşı  çıxır.  Bu  mənada 
Azərbaycanda  orta  sinfin  maddi  əsasını  təşkil  edən  sahibkarlığın,  biznes  mühitinin    inkişafı 
istiqamətində  atılan  addımlar  həm  də  respublikamızda  demokratik  islahatların  iqtisadi  yüksəlişə 
paralel  şəkildə  davam  etdirilməsinə,  siyasi,  hüquqi,  iqtisadi,  sosial  və  digər  sferalarda  mühüm 
inkişafın  əldə  olunması    üçün  etibarlı  zəmindir.  Bu  baxımdan,  Azərbaycan  Respublikası 
Prezidentinin  29  dekabr  2012-ci  il  Sərəncamı  ilə  “Azərbaycan  2020:  gələcəyə  baxış”  İnkişaf 
Konsepsiyasının  hazırlanması  və  buradan  irəli  gələn  məsələlərin  həlli  istiqamətində  işlərin 
aparılması  təqdirəlayiq  hesab  olunmalıdır.  Belə  bir  konsepsiyanın  hazırlanması  zərurəti  ölkəmizin 
yeni  inkişaf  mərhələsinə  qədəm  qoyması  ilə  bağlıdır  [5,  6].  Adı  çəkilən  konsepsiyada 
cəmiyyətimizdə  orta  sinfin  inkişafı  məsələlərinə  xüsusi  diqqət  yetirilir:  “bu  konsepsiya  çərçivəsində 
Azərbaycanda  “mütləq  yoxsulluq”  problemi  yenə  də  daim  diqqət  mərkəzində  olacaqdır.  Bununla 
yanaşı  ölkədə  əhalinin  orta  təbəqəsinin  genişlənməsi,  həmin  təbəqənin  rolunun  gücləndirilməsi 
başlıca  məqsədlərdən  biridir.  Dünya  ölkələrinin  təcrübəsi  göstərir  ki,  orta  təbəqənin  güclü  olduğu 
ölkələr  həm  siyasi,  həm  də  iqtisadi,  sosial  və  s.  aspektdən  daha  sabit  və  yüksək  inkişaf  potensialına 
malik  olur”  [5, 12].   
Azərbaycan  filosofu  İlham  Məmmədzadə  orta  sinif  və  vətəndaş  cəmiyyəti  anlayışlarını  eyni 
konteksdən  nəzərdən  keçirərək  yazır  ki,  “Azərbaycanda  orta  sinif  formalaşır  və  orta  sinif  vətəndaş 
cəmiyyəti  ideyasını  qəbul  edir.  Vətəndaş  cəmiyyəti  əsasən  orta  sinfin  tələbidir.  Orta  sinif  ideyası 
vətəndaş  cəmiyyətinin  inkişafı  ilə  sıx  bağlıdır.  Avropa  və  ya  ABŞ-ın  orta  sinfinin  həm  maaşı 

 
 
- 119 - 
yüksəkdir,  həm  təhsili  keyfiyyətlidir,  həm  səhiyyə  sistemi,  həm  pensiya  təminatı  və  s.  Bir  sözlə, 
onun  imkanları  daha  genişdir.  Yəni,  onların  təkcə  özləri  və  ailələri  haqda  deyil,  cəmiyyət  haqqında 
da  düşünmək  və  qayğılanmaq  imkanları  var.  Bu,  vətəndaş  cəmiyyəti  quruculuğu  üçün  çox  mühüm 
və  vacib  amildir.  Ona  görə  də  belə  orta  sinfin  yaratdığı  vətəndaş  cəmiyyəti  də  güclü,  çevik  və 
ədalətli  olur”  [6,  8].  Söylənilən  fikirlərin  davamı  olaraq  qeyd  edə  bilərik  ki,  Qərbdə  orta  sinfin 
malik  olduğu  belə  geniş  funksiyalar  onun  stratifikasiya  sisteminin  mərkəzində  tutduğu  böyük  və 
mühüm  yeri  ilə  bağlıdır.  Burada  uzun  inkişaf  tarixinə  malik  olan  orta  sinif  təşkilatlanmış,  qrup 
mənafeyini  dərk  edən  sosial  birlik  kimi  çıxış  edir.  Düşünürük  ki,  öz  inkişafının    bazar  iqtisadi 
modeli  mərhələsinə  yenicə  qədəm  qoyan    Azərbaycan  orta  sinfi  də  müəyyən  müddətdən  sonra 
cəmiyyətimizdə  eyni  funksiyaları  həyata  keçirmək  gücünə  malik  olacaqdır.     
Müasir 
Azərbaycan 
cəmiyyətində 
müxtəlif 
təbəqələrə 
məxsus 
gəlirlərin 
müəyyənləşdirilməsi  və  bunun  əsasında  nəticələrin  çıxarılması  sosial  strukturun  təhlili  ilə  bağlı  ən 
mürəkkəb  məsələlərdəndir.  Lakin,  rəsmi  rəqəmlərə  istinad  edərək  deyə  bilərik  ki,  son    illərdə 
görülən  tədbirlər  nəticəsində  Azərbaycanda  yoxsulluğun  səviyyəsi  49  faizdən  5  faizə  qədər 
azalaraq,  inkişaf  etmiş  ölkələrin  göstəricisinə  yaxınlaşmışdır  [7].  Yoxsulluğun  azalması  ilə  bərabər, 
ölkədə  əmək  haqlarının,  pensiya  və  sosial  müavinətlərin  artması  da  davam  edir.  Rəsmi  statistikaya 
əsasən,  2012-ci  ildə  iqtisadi  fəal  əhalinin  sayı  4  milyon 688  min  400  nəfər  olmuşdur.  İqtisadi  fəal 
əhalinin  ümumi  sayından  məşğul  olanlar  94,8  faiz  (4  milyon  445  min  300),  işsizlər  isə  5,2  faiz  (243 
min  100)  təşkil  etmişdir.  Rəsmi  işsiz  statusu  alan  şəxslərin  sayı  36  min  791  nəfər  olmuş,  onlardan 
934  nəfəri  işsizliyə  görə  sosial  müavinətlə  təmin  olunmuşdur.  2003-2011-ci  illərdə  yeni  açılmış  iş 
yerləri  1  milyon  700  min  olmuşdur.  2013-cü  ildə  ölkəmizdə  orta  aylıq  əməkhaqqı  425,1  manat,  o 
cümlədən,  dövlət  sektorunda  344,6  manat,  özəl  sektorda  isə  bu  rəqəm  542,3  manat  təşkil  etmişdir 
[7].  2014-cü  ilin  statistikasına  görə  ölkədə  1  milyon  277  min  53  nəfər  pensiyaçı  vardır.  Son  illər 
təyin  olunmuş  orta  aylıq  pensiyaların  məbləği  artan  xətt  üzrə  gedir.  Məsələn,  2008-ci  ildə  bu  rəqəm 
62,9  manat,  2009-cu  ildə  95,8  manat,  2010-cu  ildə  100,4  manat,  2011-ci  ildə  112,9  manat,  2012-ci 
ildə  145,1  manat,  2013-cü  ildə  152  manat,  2014-cü  ildə  isə  bu  rəqəm  170,5  manat  olmuşdur  [7]. 
Təhlil  əsasında  deyə  bilərik  ki  bu artım  bütün  növ  sosial  müavinətlərə  də aiddir.   
Beləliklə,  iqtisadi  inkişafdan  ən  çox  sabit  azgəlirli  işçilər  bəhrələnmişdir.  Bu  vəziyyət 
cəmiyyətdə  sosial  ədalətin  bərqərar  olmasında  müsbət  meyldir.  Artıq  ölkədə  “azgəlir  sahibləri”nin 
“orta  gəlir  sahibləri”nə  çevrilməsi  prosesi  müşahidə  olunmaqdadır.  Son  illər  beynəlxalq  iqtisadi 
təşkilatların  (“Moody`s”,  “Standard  &  Poor`s”,  “Fitch  Ratings”)  hesabatlarında  da  Azərbaycan 
iqtisadiyyatı  ilə  bağlı  yüksək  qiymətləndirmələrə  rast  gəlinir.  Azərbaycan  Dünya  Bankının 
adambaşına  düşən  Ümumi  Milli  Gəlir  təsnifatına  görə  “yuxarı  orta  gəlirli”  ölkələr  qrupuna  digər 
MDB  dövlətləri  ilə  müqayisədə  daha  tez  daxil  olmuş  və  bununla  yanaşı,  Birləşmiş  Millətlər 
Təşkilatının  İnkişaf  Proqramının  insan  inkişafı  ilə  bağlı  2010-cu  il  üzrə  hesabatına  əsasən,  “orta 
insan  inkişafı”  ölkələri  qrupunu  tərk  edərək,  “yüksək  insan  inkişafı”  ölkələri  qrupuna  yüksəlmişdir 
[5,  5]. 
Beləliklə,  milli  gəlirin  və  buna  paralel  olaraq  orta  aylıq  əmək  haqlarının  artımı  kontekstində, 
Azərbaycanda  demokratiyanın  və  sabitliyin  təminatı  olan  güclü  orta  sinfin  formalaşması  prosesi  
davam  edir.  Azərbaycanda  əmək  haqlarının  orta  illik  səviyyəsi  ölkədəki  adambaşına  düşən  milli 
gəlir  səviyyəsinə    yaxınlaşır.  Yaxın  zamanlarda  bu  prosesin  pozitiv  istiqamətdə  inkişaf  edərək,  orta 
illik  əmək  haqqı  ilə  adambaşına  düşən  milli  gəlir  səviyyəsinin  eyniləşəcəyi  gözlənilir.  Məhz  bu 
zaman  Azərbaycanda  güclü  və sabit  orta sinfin  formalaşmasının  ilkin  mərhələsi  sona çatacaqdır. 
Azərbaycanda  varlı,  orta  və  yoxsul  təbəqələrin  sosial  ierarxiya  sistemində  tutduğu  yeri 
konkret  rəqəmlərlə  göstərməyə  çalışsaq,  hansı  mənzərə  ilə  qarşılaşmış  olarıq?  Onların  kəmiyyət 
göstəriciləri  necədir? 
Bu  məsələ  ilə  bağlı  tədqiqatımızda  həm  rəsmi  statistikaya,  həm  də  müstəqil  iqtisadi  
araşdırmalara  istinad  etmişik.  Lakin,  Azərbaycanda  istər  Dövlət  Statistika  Komitəsi,  istərsə  də 
iqtisadi  tədqiqatlarla  məşğul  olan  qruplar  müxtəlif  sahələrin  araşdırılması  ilə  məşğul  olsalar  da,  orta 
sinfin  neçə  faiz  olması  haqda  bir  rəqəm  söyləyə  bilmirlər.  Bu,  həm  də  Azərbaycan  reallığında  hələ 
orta  sinfə  aid  olmanın  standartlarının  tam  müəyyənləşdirilməməsi  ilə  bağlıdır.  Azərbaycanda 
yoxsul,  orta  və  varlı  sinifləri  təsbit  edən  iqtisadi  hədlər  hələ  də  müəyyənləşməyib.  Hələlik  

 
 
- 120 - 
Azərbaycanda  sosial  təbəqələşmənin  bir  həddi  bəllidir:  adambaşına  aylıq  gəliri  93  manatdan  aşağı 
olan  ailə  yoxsul  hesab  olunur.  Fikrimizcə,  bu,  aylıq  gəliri  93-150  manat  civarında  olan  ailələrin  orta 
sinfə  aid  edilməsinə  əsas  vermir.  Dövlət  Statistika  Komitəsinin  məlumatına  əsasən  Azərbaycanda 
yoxsul  təbəqə  əhalinin  5%-ni  təşkil  edir.  Ancaq  rəsmi  statistikaya  görə,  bura  bölgələrdə  pay 
torpaqlarına  sahib  olub,  müəyyən  səbəblərdən  (texnika,  gübrə  və  s.  çatışmazlığı)  ondan  yararlana 
bilməyən  insanlar  daxil  deyil.    
Azərbaycanda  orta  sinfin  gəlirlərini,  istehlak  standartlarını  müəyyənləşdirmək  üçün  həm  də 
onun  tərkibinin  müxtəlifliyini  nəzərə  almaq  lazımdır.  Beləki,  dövlət  qulluğu  ilə  bağlı  olan 
şəxslərdən  tutmuş,  kiçik  və  orta  sahibkarlıq  nümayəndələri,  menecerlər    və  ziyalılara  qədər  geniş 
əhatəyə  malik  olan  orta  sinfin  tərkibinin  müxtəlifliyini  nəzərə  alaraq  onu  yuxarı  orta  təbəqə,  orta 
orta  təbəqə  və  aşağı  orta  təbəqəyə  ayırmaq  olar.  Yuxarı  orta  təbəqə  əsasən  iri  şirkət  və  firmaların 
menecerləri,  orta  sahibkarlıqla  məşğul  olan  şəxslər,  ticarət  obyektlərinin  sahibləri  və  dövlət 
idarələrinin  müxtəlif  sahələrində    əsasən  rəhbər  vəzifələri  tutan  insanlardan  ibarətdir.  Əksərən 
istehsal  vasitələri  üzərində  mülkiyyət  hüququna  malik  olan  və  dövlət  idarələrində  çalışan  yuxarı 
məmur  kütləsinin  də  bir  qismini  əhatə  edən  bu  qrupu,  zənnimizcə,  “orta  sinfin  elitar  təbəqəsi”  də 
adlandırmaq  olar.  Orta  təbəqənin  orta  qatında  da  əsas  kütlə  özəl  müəssisələrdə  çalışır,  yaxud  kiçik 
ticarət  obyektlərinin  sahibləridir  və  onlardan    bəziləri  mənzillərini  icarəyə  verir.  Ziyalıların  bir 
qismi,  o  cümlədən,  yüksək  ixtisaslı  tibb  personalı  və  ali  təhsil  müəssisələrində  çalışan  dosent, 
professor  heyətini  də  orta  təbəqənin  orta  qatına  aid  etmək  olar.  Büdcədən  maliyyələşən  idarələrdə 
çalışan  kiçik  məmur  kütləsi,  xırda  biznes  və  fərdi  sahibkarlıqla  məşğul  olanlar,  həmçinin,  orta 
ixtisaslı  tibb  işçiləri  və  məktəb  müəllimləri  aşağı  orta  təbəqəyə  daxildir.  Orta  təbəqənin  yuxarı  və 
orta  qatının  əsas  gəlir  mənbəyi  kimi  əsas  iş  yerindən  aldıqları    əmək  haqqı  və  bir  qayda  olaraq,  şəxsi 
biznesdən  daxil  olan  yüksək  gəliri  göstərmək  mümkündür.  Aşağı  qatın  nümayəndələrinin  əksər 
hallarda  əlavə  gəlir  mənbəyi  olmur  və  onlar  əsas  iş  yeri  hesabına  dolanırlar.  Azərbaycanda  orta 
sinfin  aşağı  qatının  aylıq  gəlirini  şərti  olaraq    500  manat,  orta  qatın  aylıq  gəlirini  1000  –  1500 
manat,  yuxarı  qatın  gəlirini  isə   1500 manatdan  yüksək  kimi  müəyyənləşdirmək  olar.   
Azərbaycan  reallığında  orta  sinfi  təşkil  edən  müxtəlif  qrupların  ailə  büdcəsinin 
formalaşmasında  əvəzçilik  və  ya  ikinci  iş  yeri  çox  mühüm  rol  oynayır.  Bu,  daha  çox  büdcə 
təşkilatlarında  çalışanlara,  həmçinin  idarəetmə  vəzifələrində  olmayanlara  aiddir.  Bu  insanların  əlavə 
gəlir  mənbəyini  əsasən,  iqtisadiyyatın  özəl  sektoru  təşkil  edir.  2004-cü  ildə  aparılan  sosioloji 
tədqiqata  əsasən  respondentlərin  yarısından  çoxu  məşğulluqlarından  asılı  olmayaraq  ötən  il  ərzində 
maddi  vəziyyətlərini  yaxşılaşdırmaq  və  müxtəlif  yollarla  öz  ailələrini  əlavə  qazancla  təmin  etmək 
istiqamətində  çalışmışdır  [8, 29]: 
 
Şəkil  3.7 Respondentlərin  maddi  vəziyyətlərini  yaxşılaşdırmaq  üçün  əl atdıqları  tədbirlər: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 – iş  vaxtından  artıq  işləmək                        5 – şəxsi  təsərrüfat 
2 – əlavə  işləmək                                           6 – xaricdə  işləmək 
3 – qohum  və  dostlardan  kömək                   7 – heçnə 
4 – barter 

 
 
- 121 - 
 
Göründüyü  kimi  respondentlərin  yarıdan  az  bir  hissəsi  əlavə  gəlir  yollarını  axtarmamışdır. 
Onların  sırasına  dövlət  məmurları  (17,5%),  təqaüdçülər  (15,5%),  evdar  xanımlar  (22,9%)  və  işsizlər 
(16,4%) daxildir. 
Azərbaycan  orta  sinfinin  istehlak  standartlarının  da  müəyyənləşdirilməsi  vacibdir.  Bu  zaman 
orta  sinif  nümayəndələrinin  nəyə  qənaət  etdiklərini  bilmək  lazımdır.  İlk  növbədə,  qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  orta  sinfin  yuxarı  qatını  fərqləndirən  əsas  əlamət  gəlir  deyil,  toplanmış  əmlak  və 
sərvətdən  ibarətdir.  Gəlir  orta  sinfin  orta  və  aşağı  qatlarının  əsas  xüsusiyyəti  hesab  olunur.  Orta 
sinfin  yuxarı  qatının  nümayəndələri  ümumiyyətlə  heç  nədə  qənaət  etmirlər.  Xaricdə  istirahət,  bağ 
evləri,  bahalı 
maşın,  bahalı  ev  avadanlığı  və  s.  cəhətdən  yüksək  təmin  olunmuş  bu  qrup,  maddi 
cəhətdən  heç  bir  sıxıntı  çəkmir.  Orta  qata  xas  olan  cəhət  istirahətə  qənaət  etməkdir.  Aşağı  qatın 
nümayəndələri   geyim  və keyfiyyətli  qidaya  qənaət edir  [9, 28].  
Rusiya  Elmlər  Akademiyasının  İqtisadiyyat  İnstitutunun  orta  sinfin  həcminə    dair  apardığı 
tədqiqatlara  əsasən  burada  əhalinin  20-25  faizi  (təqribən  28  milyon  nəfər)  orta  sinfə  aid  edilir.  Bu  rəqəm 
Q.A.Zdravomıslovun  2001-ci  ildə  apardığı  tədqiqat  nəticəsində  orta  sinfin  həcminə  dair  aldığı  18%-lik 
nəticədən  bir    qədər  fərqlənir.  Rusiyalı  ekspertlərin  orta  sinfə  aid  olmaq  üçün  müəyyənləşdirdiyi 
kəmiyyət  göstəricilərinə  550  dollarlıq  aylıq  gəlir,  bir  minik  avtomobili,  adambaşına  21  kvadratmetr 
mənzil,  ildə  bir  dəfə  istirahət  etmək  imkanı  və  s.  daxildir.  Orta  sinfin  müəyyənləşdirilməsinin  qərb 
normativində  adambaşına  düşən  mənzil  sahəsinin  həcmi  (21  kvadratmetr)  eyni  olsa  da,  maaş  (2000-
2500  dollar)  və  minik  avtomobilinin  sayı  (bir  yox,  bir  neçə)  fərqlidir.  Dünya  bankı  isə  orta  sinfə  daxil 
olmanın  minimum  iqtisadi  həddini  3470  dollar  müəyyənləşdirib.  ABŞ-da  bu  rəqəm  3160  dollar, 
Almaniyada  2000  avro,  Belçikada  isə 1150  avro təşkil  edir  [10,  85].   
Müxtəlif  iqtisadi  təhlillərə  əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki,  Azərbaycanda  orta  səviyyədə  yaşamaq 
üçün  adambaşına  gəlir  ən  azı  500  manat  olmalıdır.  Hazırda  respublikada  orta  aylıq  əmək  haqqı  425,1 
manat  təşkil  edir  [217].  Son  illər  Azərbaycanda  adambaşına  düşən  mənzil  sahəsi    Rusiya  və  Avropa 
ölkələrindəki  orta  sinif  həddinə  yaxınlaşır.  Məsələn,  əgər  2001-ci  ildə  orta  hesabla  hər  sakinə  düşən 
ümumi  mənzil  sahəsi  14,6  kvadratmetr  idisə,  2012-ci  ildə  bu  rəqəm  17,8  kvadratmetr,  2013-cü  ildə  isə 
18,6  kvadratmetr  təşkil  etmişdir  [7].  Lakin,  Avropa  ölkələrində  orta  statistik  ailə  6  il  ərzində  mənzil 
almaq  imkanına  malikdirsə,  hələki  Azərbaycanda  bu,  yalnız  20  ildən  sonra  mümkündür.  Dövlət  bu 
sahədə olan  çətinliyi  gənc ailələrə  ipoteka  kreditlərinin  verilməsi  yolu  ilə  aradan qaldırmağa  çalışır. 
Azərbaycanda  orta  sinif  Qərb  ölkələrində  olduğu  kimi  geniş  əhatə  dairəsinə  və  imkanlara    malik 
olmasa  da,  bir  sıra  mühüm,  üstün  əlamətlərilə  digər  sosial  qruplardan  fərqlənir.  Bu  xüsusiyyətləri 
aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq  olar: 
-
 
Cəmiyyətdə  digər  təbəqələrlə  müqayisədə  iqtisadi  maraqların  təmin  olunmasına 
imkan  verən  bazar  iqtisadiyyatına  uyğunlaşmanın  yüksək  səviyyəsi.  Burada  əsas  yeri 
sahibkarlıq  fəaliyyəti  tutur; 
-
 
Yüksək  sosial  mobillik  və çeviklik; 
-
 
Öz  imkanlarından  maksimal  istifadə  imkanları.  Burada  əsas  yeri  yüksək  keyfiyyətli  iş 
qüvvəsi  və özünün  “insani  kapital”  dəyərinin  gələcəkdə  də artırılması  tutur; 
-
 
Digər  təbəqələrlə  müqayisədə  dövlətə  fərqli  münasibət.  Orta  sinif  dövlətə  özünün 
praqmatik  münasibəti  ilə  seçilir.  Həyatından  əsasən  məmnun  olan  bu  sinif  onlar  üçün 
bu  şəraiti  yaradan  dövlətə  cəmiyyətdə  sabitliyi  təmin  edən  yüksək  qurum  kimi 
yanaşır; 
-
 
Orta sinif  cəmiyyətdə  özünün  sosial  aktivliyi  ilə  seçilir; 
-
 
Bazar  münasibətlərinə  meyillilik,  fərdi  azadlığın  yüksək  qiymətləndirilməsi,  xüsusi 
mülkiyyətin  önəmi  və  s.  Bunlar  orta  sinfin  əksər  nümayəndələri  tərəfindən  qəbul 
edilən  dəyərlərdir. 
Azərbaycan  cəmiyyətində  bir  çoxları  “sosial  dövlət”  modelinin  tərəfdarlarıdır.  Azərbaycan 
dövləti  də  özünü  məhz  sosial  yönümlü  elan  etmişdir.  Azərbaycan  dövləti  bazar  münasibətləri  əsasında 
sosial  yönümlü  iqtisadiyyatın  inkişafına  şərait  yaradır,  azad  sahibkarlığa  təminat  verir,  iqtisadi 
münasibətlərdə  inhisarçılığa  və  haqsız  rəqabətə  yol  vermir.  Sosial  dövlət  modelində  fərdi  azadlıq  ikinci 
dərəcəli  əhəmiyyət  kəsb  etsə  də,  “ümumi  rifah”  ön  plandadır.  Bu  model  özündə  dövlətin  iqtisadiyyata 
aktiv  müdaxiləsini  və  güclü  sosial  müdafiə  sistemini  birləşdirir.  Orta  sinif  nümayəndələrinin  bu 
sahədəki  baxışları  isə  bir  qədər  fərqlidir.  Belə  ki,  onların  əksəriyyəti  “sosial  bərabərlik”  cəmiyyətinə 

 
 
- 122 - 
yox,  fərdi  azadlıqların  yüksək  dəyərləndirildiyi  “bərabər  imkanlar”  cəmiyyətinə  üstünlük  verir.  Çünki, 
bu  təbəqənin  insanı  kifayət  qədər  aktivdir,  peşəkar  göstəriciləri  yüksəkdir,  onun  əsas  resurslarını  peşəkar 
təcrübə və bilik,  insani  kapital  təşkil  edir,  onlar  öz həyatını  özü  qurmağı  bacarır. 
Bütün  bunları  nəzərə  alaraq  deyə  bilərik  ki,  biz  istənilən  cəmiyyətin  özəyini  təşkil  edə  biləcək 
orta  sinfin  formalaşması  imkanlarını,  onun  cəmiyyətdə  modernləşmə  proseslərinə  təsirini  nəzərdən 
keçirdik.  Aydınlaşdırdıq  ki,  orta  sinfin  formalaşması  və  inkişafı  yeni  reallıqlarla,  ilk  növbədə  sosial  – 
iqtisadi  münasibətlər  sferasının  inkişafı,  iqtisadiyyatda  struktur  dəyişiklikləri  və  effektli  sosial  siyasətlə 
birbaşa  bağlıdır.    Bizim  təhlil  göstərdi  ki,  cəmiyyətin  bu  vacib  qrupu  özündə  ictimai  istehsal  sistemində 
mühüm  yer  tutan,  yüksək  təhsilli  və  peşəkar  olan,  sosial  ierarxiyada  özünü  orta  vəziyyətdə  görən, 
islahatlara  meylli  insanlardan  ibarətdir.  Bu  əlamətlərə  görə  biz  onları  cəmiyyətin  modernləşməsinin 
əsasını  təşkil  edən vahid  sosial  birlik  hesab edə bilərik.