Scientific works

ƏDƏBİYYAT 
1.  Azərbaycan  arxeologiyası.  Altı  cilddə,  I cild.  Bakı:  Şərq-Qərb, 2008, 448 s. 
2.  Абибуллаев О.A. Энеолит и бронза на территории Нахичеванский АССР. Баку: Э лм, 1982, 
316 с. 
3.  Aşurov  S.H.  Qarabulaq  qəbristanlığı  //  Azərbaycan  dövlət  quruluşunun  bərpa  edilməsinə  həsr 
olunmuş  elmi  konfransın  əsərləri.  Bakı,  1991, s. 9-11. 
4.  Aşurov  S.H.  Naxçıvanda  arxeoloji  tədqiqatlar  (2001-2002-  ci  illər)  Bakı:  Nafta-Press,  2003,  120 
s . 

 
 
- 148 - 
5.  Aşurov  S.H.,  Baxşəliyev  V.B.  Şərurda  arxeoloji  tədqiqatlar  //  Azərbaycanda  arxeoloji  tədqiqatlar. 
Bakı:  Xəzər  Universiteti,  2008, 152 s. 
6.  Aslanov  Q.M.,  Kəsəmənli  H.P.  Daşkəsən  rayonunun  Xaçbulaq  kəndindəki  bir  qrup  daş  qutu 
qəbir  haqqında  // Azərbaycan  SSR EA  Xəbərləri  (tarix,  fəlsəfə,  hüquq),  1975,  № 1, s. 81-84. 
7. Baxşəliyev  V.B. Naxçıvanın  Erkən  Dəmir  dövrü  mədəniyyəti.  Bakı:  Elm,  2002, 128 s. 
8.  Baxşəliyev  V.B.  Naxçıvanın  qədim  tayfalarının  mənəvi  mədəniyyəti  (e.ə.  VI-I  minilliklərə  aid 
arxeoloji  abidələr  əsasında).  Bakı:  Elm,  2004, 320 s. 
9. Baxşəliyev  V.B . Naxçıvanın  arxeoloji  abidələri.  Bakı:  Elm,  2008, 304 s. 
10. Müseyibli  N.Ə. Qədim  Sədərək, Nafta-Press,  Bakı,  2003, 104 s. 
11.  Novruzlu  Ə.İ., Baxşəliyev  V.B. Şərurun  arxeoloji  abidələri.  Bakı,  Elm,  1993, 184 s. 
12.  SevinV.  Elazığ-Bingöl  yüzey  araştırması,  s.  451-500  //  VI  Araştırma  sonuçları  toplantısı  // 
Ankara,  1988. 
13. Seyidov  A.Q., Baxşəliyev  V.B, Məmmədov  S.M., Aşurov  S.H. Qədim  Şərur. Bakı,  2012, 466 s. 
14.  Özdoğan  M.  Taşlıcabayır  kazısı,  s.  158-159,  fig.  1  //  Türkiye  arkeolojisi  ve  Istanbul 
Universitesi,  (1932-39). 
ABSTRACT 
Zeyneb  Guliyeva 
Ornamental  features of Nakhchivan  ceramics of the Iron  Age  
In  the  article  analyzed  archaeological  materials  of  necropoleis  Iron  Age  discovered  were  in 
the  Iron  Age.  Typology  of  ceramic  wares,  the  morphological  analysis  of  the  cultures  that  existed  in 
this  region,  of  this  period  as  being  the  product  of  a  local  culture,  the  culture  of  the  Khojaly-
Gedabekh  affected,  as  well  as  Nakhchivan,  the  Middle  East,  Eastern  Anatolia  and  the  use  of  cultural 
and  economic  ties.  The  specific  feature  of  this  period  reflected  on  the  ceramic  that  was  found  the 
necropoleis  of  Gazkhan,  Dize,  Ashakhi  Dasharx,  Demirchi,  Garabulakh,  Kolani,  Kulus,  Saridere. 
Ceramic  ornament  patterns  reflects  on  the  sociol-economic  life  of  the  ancient  indigenous  tribes, 
including  the  employment  and the  ideology.   
 
РЕЗЮМЕ 
Зейнеб Кулиева 
Особенности орнаментов Нахчыванской керамики периода Раннего Железа 
В  статье  исследованы,  орнаментация  на  керамических  изделий  Нахчывана,  эпохи 
раннего  железа.  Отмечается, что эти памятники носить локальной характер и одновременно 
отражает  некоторых  элементов  археологическая  культура  Ходжалы  –  Гедебека  а  также, 
Ближного Востока и Восточной Анатолии. Характерные черты этого периода было отражено 
особенно  в  керамических  материалах,  найденных  некропольях  Ашагы  Дашарх,  Газхан, 
Гарабулак,  Демирчи,  Дизе,  Коланы,  Кюлюсь,  Сарыдере  и  т.  д.  Орнаментация  на 
керамических изделий отражает на социально- экономической жизни древних племен, в том 
числе занятости и идеологию. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  AMEA-nın müxbir üzvü V.Baxşəliyev   
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
- 149 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
                         TOĞRUL  ХƏLİLOV 
               AMЕA Naхçıvan Bölməsi 
                                                                                    Email:  [e-mail] 
UOT:902 
ORDUBAD RAYONUNUN    SОN TUNC-ЕRKƏN   DƏMİR DÖVRÜ BƏZƏK 
ƏŞYALARI 
 
 
Açar  sozlər: Son Tunc-Erkən Dəmir dövrü, Naxçıvan, arxeoloji abidələr,  muncuqlar, baş və 
boyun  bəzəkləri. 
 
Key words:  Late Bronze  – Early İron age, Nakhchivan, archaeological monuments, beads, 
head and neck ornaments. 
 
Kлючевые 
слова:  Эпохи  поздней  бронзы  -раннего  железа,  Нахчыван, 
археологические памятники, бусы, головные и шейные украшения. 
 
 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  bütün  bölgələri  kimi  Ordubad  rayonunun  ərazisi  də 
arxeoloji,  memarlıq  abidələri  ilə  zəngindir.  Bu  bölgə  arxeoloji  cəhətdən  XIX  əsrin  ortalarından 
etibarən  öyrənilmişdir.  1851-1852-ci  illərdə  rus  şərqşunası  M.Xanıkov  Ordubadın  bir  sıra 
kəndlərində  kəşfiyyat  xarakterli  tədqiqatlar  aparmışdır.  1894-cü  ildə  Dumberq  Xaraba-Gilanda 
olmuşdur.  O  bu  abidədən  üzərində  ərəb  dilində  epiqrafiq  yazı  olan  iki  ədəd  qəbirüstü  daş  lövhə 
aparıb  Qafqaz  muzeyinə  təhvil  vermişdir  (23,  s.  149-153).  1913-1914-cü  illərdə  Moskva  Arxeoloji 
Cəmiyyətinin  Qafqaz  şöbəsi  tərəfindən  Xaraba-Gilan  şəhər  yerində  ilk  dəfə  kəşfiyyat  xarakterli 
arxeoloji  qazıntılar  aparılmışdır.  Tədqiqat  zamanı  abidədən  əldə  olunmuş  arxeoloji  materiallar 
Tblisdəki  Qafqaz  Muzeyinə  təhvil  verilmişdir.  Azərbaycan  Tədqiq  və  Tətəbbö  Cəmiyyətinin 
Naxçıvan  şöbəsi  tərəfindən    1925-ci  ilin  sentyabr  ayından  1926-cı  ilin  iyun  ayına  qədər  Xaraba 
Gilanda  V.M.  Sisoyev  tərəfindən    aparılan    arxeoloji    qazıntının    maliyyələşdirilməsi    üçün    300  min 
manat    pul    ayrılmışdır.  Həmin  dövrdə  V.M.  Sisoyev  orada  bir  neçə  qəbir  və  sərdabə  tədqiq  etmşdir 
(16,  s.  4-5).  1926-cı  ildə  Ordubad  bölgəsində  Ə.Ələsgərov  tərəfindən  kəşfiyyat  xarakterli  arxeoloji 
tədqiqat  aparılmışdır.  Bu  zaman  əldə  olunmuş  materiallar  Azərbaycan  Tarix  Muzeyinə  təhvil 
verilmişdir.  1968-ci  ildə  V.H.Əliyevin  rəhbərliyi  ilə  Gəmiqayada  ilk  arxeoloji  tədqiqatlar 
aparılmışdır  (3).  Abidədə  1969,  1970-1979,  1988-1990,  2002-2005-ci  illərdə  aparılan  arxeoloji 
tədqiqatlar  zamanı  oradakı  qayaüstü  təsvirlər  sistemli  şəkildə  öyrənilmişdir.  Xaraba-Gilan 
abidəsində  sistemli  arxeoloji  tədqiqatlar  1976-ci  ildən  etibarən  başlanılmışdır.  Həmin  dövrdə 
Naxçıvan  arxeoloji  Ekspedisiyasının  Xaraba-Gilan  dəsdəsi  V.H.  Əliyevin  rəhbərliyi  ilə  orta  əsr 
şəhər  yerinin  şimal-şərq  hissəsində  arxeoloji  qazıntı  aparmışdır.  1977-1978-ci  illərdə  Sumbatan 
yaşayış  yeri,  1983-1984-cü  illərdə  Sumbatan,  1980-1982-ci  illərdə  Muncuqlutəpə,  1982-1985-ci 
illərdə  Xalı-Keşan,  Mərdangöl  nekropollarında  B.İ.  İbrahimlinin  rəhbərliyi  ilə  arxeoloji  tədqiqatlar 
aparılmışdır.  Muncuqlutəpə  nekropolunda  Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  33  qəbir 
öyrənilmişdir  (6,  s.  14-41).  Bu  qəbirlərdən  xeyli  miqdarda  arxeoloji  materiallar  aşkar  edilmişdir. 
B.İ.  İbrahimlinin  rəhbərliyi  ilə  Xaraba-Gilan  arxeoloji  ekspedisiyası  tərəfindən  2003-2004-cü  ildən 
etibarən  Ordubad  rayonundakı  arxeoloji  abidələrin  öyrənilməsi  sahəsində  aparılan  tədqiqatlar  daha 
da  sürətlənmiş,  geniş  miqyaslı  arxeoloji  araşdırmalar  aparılmışdır.  Plovdağ  yaşayış  yeri  və 
nekropolunda  bu  gün  də  tədqiqatçı  B.İ.  İbrahimlinin  rəhbərliyi  ilə  Xaraba-Gilan  arxeoloji 
ekspedisiyası  tərəfindən  arxeoloji  tədqiqatlar  aparılır.  2005-ci  ildə  V.Baxşəliyevin  rəhbərliyi  ilə 
Gəmiqaya  ətrafında  apardığımız  arxeoloji  tədqiqatlar  zamanı  Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid 
bir  neçə  yeni  abidə-Demyələr,  Qumluq,  İlikliqaya  yaşayış  yerləri  və  nekropolları  da  qeydə  alınaraq 
tədqiqata  cəlb edilmişdir.   

 
 
- 150 - 
 
İstər  əvvəlki  dövrlərdə,  istərsə  də  son  dövrlərdə  Ordubad  rayonundakı  arxeoloji  abidələrdən 
Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  xeyli  miqdarda  bəzək  əşyaları  aşkar  edillmişdir.  Onları 
hazırlandıqları  materiala  görə iki  qrupa  bölmək  olar:    
1.
 
Müxtəlif  minerallardan  (əqiqdən,  pastadan,  firuzədən  və  s.)  və  balıqqqulağından 
düzəldilən  bəzəklər. 
2.
 
Metal  bəzəklər. 
  Müxtəlif  minerallardan  (əqiqdən,  pastadan,  firuzədən  və  s.)  və  balıqqqulağından 
düzəldilən  bəzəklər.  Əqiqdən,  pastadan,  firuzədən  və  digər  minerallardan,  balıqqqulağından 
düzəldilmiş  bəzəklər  muncuqlar  və  asmalardır.  Onları  düzəldilərkən  parçalama,  doğrama 
üsullarından  istifadə  edilmişdir.  Muncuqlardan  bоyun,  baş,  qol  bəzəklərində  geniş  istifadə 
еdildiyindən  onları  ayrıca  bir  qrupa  aid  etmək  bir  qədər  çətinlik  törədir.  Onların  bir  qrupu  sadə 
düzəldilmişdir.  Bəzilərinin  üzəri  cızma  üsulu  ilə  müхtəlif  həndəsi  оrnamеntlərlə  (sınıq,  dalğalı 
хətlərlə,  bucaqlarla  və  b.)  naхışlanmışdır.  Muncuqların  içərisndə  əqiqdən,  ağ  rəngli  pastadan 
düzəldilənlər  nisbətən  çoxluq  təşkil  edir.  Bunun  başlıca  səbəbi  Azərbaycanın  bu  minerallarla  zəngin 
оlmasıdır. 
 
Azərbaycanın  digər  bölgələrində  olduğu  kimi  Naхçıvanda,  onun  ayrılmaz  tərkib  hissəsi  olan 
Ordubad  rayonundakı    Sоn  Tunc-Еrkən  Dəmir  dövrünə  aid  оlan  arхеоlоji  abidələrdən  tapılmış 
muncuqlardan  hər  biri  özünə  məxsus  elmi  əhəmiyyət  daşıyaraq  bir  sıra  elmi  nəticələrin  əldə 
olunmasına  köməklik  edir.  Belə  maraqlı  arxeoloji  tapıntılardan  biri    2012-ci  ildə  III  Plovdağ 
nekropoplundakı  2  №  li  kurqandan    tapılmış  badamı  formalı,  ensiz  tərəfində  deşiyi  olan  ağ 
mərmərdən  və    uzunluğu  5-7  sm,  eni  7-8  mm,  qalınlığı  4-5  mm  olan  ağ  rəngli  pastadan  düzəldilmiş 
muncuqlardır.  Pasta  muncuğun  üzəri  dairəvi  basma  naxışlarla  bəzədilmişdir.  Naxışlar  həm  muncuğa 
xüsusi  gözəllik  verir,  həm  də  insanların  dini-ideoloji  görüşləri  ilə  bağlı  müəyyən  kompozisiyanı  əks 
etdirir.  Bu  tip  muncuğun  Plovdağ  abidələrində  ilk  dəfə  aşkar  edilməsi,  ağ  mərmərdən  düzəldilmiş 
badamı  formalı,  ensiz  tərəfində  deşiyi  olan  muncuqların  isə  Gilançay  vadisinin  Erkən  Dəmir  dövrü 
üçün  xarakterik  olduğu  tədqiqat  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir.  (17, s. 152-153).  
 
 Ordubad  rayonundakı  Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  arxeoloji  abidələrdən  əldə 
оlunmuş  maraqlı  muncuq  nümunələrindən  bir  qrupunu  şüşədən  düzəldilənlər  təşkil  edir.  Bunun  əsas 
səbəblərindən  biri  ondan  ibarətdir  ki,    Naxçıvanın  bütün  bölgələrində  olduğu  kimi,  Ordubad 
rayonunun  ərazisindəki  Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  arxeoloji  abidələrdən    az  miqdarda  bu 
tip  muncuqlar  aşkar  edilmişdir.  Arxeoloji  abidələrdən  şüşə  muncuqların  az  aşkar  edilməsi  ilə  bağlı 
tədqiqatçılar  tərəfindən  müxtəlif  fikirlər  irəli  sürülmüşdür.  Onların  qarşılıqlı  iqtisadi-mədəni 
əlaqələr  nəticəsində  Yaxın  Şərq  ölkələrindən  gətirildiyi  bildirilmişdir.  Tədqiqatçıların  fikirləri  ilə 
əldə  olunmuş  arxeoloji  materialları  müqayisəli  şəkildə  öyrənsək  görərik  ki,  təbii  vulkanik  şüşə  оlan  
dəvəgözü  daşı  qədim  zamanlardan  insanlara  məlum  оlubdur.  Süni  yolla  şüşə  sonrakı  dövrlərdə 
istеhsalı  edilmişdir.  Hər  bir  ölkədə  onun  istеhsalı  məhsuldar  qüvvələrin  inkişaf  səviyyəsindən  asılı 
olmuşdur.  Şüşə  istehsal  etmək  üçün  şüşə  qumundan  (kvars  qumu),  təbii  sоdadan,  mеtal  tоzları  və 
ağac  külündən  хammal  hazırlanmışdır.  Hazırlanmış  xammal  1400
0
-1600
0
 
tеmpеraturada 
bişirildikdən  sonra  şüşə  halına  gəlmişdir.  Bişirilmə  zamanı  mеtal  tоzlarının  müхtəlifliyi  və  bişirilmə 
hərarəti  şəffaf  оlan  şüşənin  rənginə  təsir  еtmişdir.  Mis  tоzu  şuşəyə  yaşıl  və  qırmızı,  marqans  tоzu 
bənövşəyi    və  yaхud  tünd  qəhvəyi,  sürmə,  qurğuşun  tоzu  sarı,  qalay  tоzu  süd  rəngi,  kоbalt  tоzu  isə 
açıq  bənövşəyi  rəng  vеrmişdir.  Оnun  istеhsalı  zamanı  əsasən  iki  tехniki  mеtоddan  istifadə 
оlunmuşdur.  Həmin  mеtоdlardan  birini  ərimiş  хammalın  хüsusi  qəliblərə  tökülməsi  vasitəsiylə  şüşə 
düzəldilməsi  təşkil  edir.  Digər  mеtоd  ərimiş  хammalın  хüsusi  bоrular  vasitəsiylə  üfürülməsindən 
ibarətdir.  Şüşənin  istеhsalı  çох  çətin  оlduğu  üçün  ilk  vaхtlar  оndan  ancaq  bəzək  əşyası  kimi  istifadə 
еdilmişdir.  Bеlə  bəzəklər  dünyanın  bütün  yerlərindəki  qədim  dövr  arxeoloji  abidələrində  əsasən 
imtiyazlı  şəхslər  tərəfindən  istifadə  edilmişdir.  Buna  görə  də,  ehtimal  etmək  olar  ki,  Azərbaycanın 
bütün  bölgələrində  olduğu  kim,  Ordubad  rayonundakı  Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  şüşə  bəzək 
əşyalarının  tapıldığı  qəbir  abidələrinin  bir  qrupu  da  imtiyazlı  şəxslərə,  varlı  tayfa  başçılarına    aid 
olmuşdur. 
Şüşənin  ilk  dəfə  harada  istеhsal  еdilməsi  ilə  bağlı  müхtəlif  fikirlər  irəli  sürülmüşdür.  Çində 
е.ə.  V-III  əsrlərdə,  Rоmada  е.ə.  I  əsrdə,  Azərbaycanda  isə  eramızın  I-II  əsrlərində    şüşənin  istеhsal 

 
 
- 151 - 
еdilməsini  sübut  еdən  faktlara  vardır  (1,  s.  586).  Tədqiqatçıların  bir  çохu  оnun  ilk  vətəninin  Misir, 
bir  qismi  isə  Babilistan  оlduğunu    qеyd  еtmişlər.  Mənbələrdə  ən  qədim  şüşə  nümunəsinin  Misirdə, 
ilk  şüşə  əridilən  kürənin  isə  Şərqi  Fələstində  aşkar  еdildiyi  qeyd  edilir  .  Şərqi  Fələstindəki    şüşə 
əridilən  kürənin  е.ə.  III  minilliyə  aid  оlduğu,  Misirdən  tapılan  ən  qədim  şüşə  nümunəsinin  е.ə.  IV-I 
minilliyə  aid  еhramlardan  tapıldığı  qeyd  olunur  (13,  s.  74-75).  Оnun  Misirin  оzündə  istеhsal 
оlunduğu  və  ya  gətirilmə  оlması    dəqiqləşdirilməsə  də,  arхеоlоji  matеriallar  əsasında  sübut 
оlunmuşdur  ki,  е.ə.  2800-ci  ildə  bu  ərazidə  rəngli  şirdən  (qlazurdan)  istifadə  еdilmişdir.  1891-1892-
ci  illərdə  Misirdə  arхеоlоji  qazıntılar  aparan  F.Pеtrinin  fikrinə  görə  ən  qədim  şüşə  istеhsalı  mərkəzi 
Mеsоpоtamiyanın  şimal  hissəsi  оlsa  da,  еhtimal  еtmək  оlar  ki,  оnun  istеhsalı  Qafqazda  Misirdən  də 
qabaq  mövcud  оlmuşdur.  Qafqazda  şüşənin  qədim  zamanlardan  istеhsal  оlunduğunu  sübut  еdəcək 
faktlar  hələlik  çox  olmasa  da  оnun  istеhsalında  istifadə  оlunan  kömür    ağacları  (palıd,  vələs    və  b.), 
sоda  yataqları  və  şüşə  qumunun  Хəzər  sahilində,  Хırdalanda,  Qarabağda  və  Azərbaycanın  başqa 
yеrlərində  kifayyət  qədər  olduğu  mənbələrdə  öz  əksini  tapmışdır.  Daşkəsənin  kоbalt  yataqları  təkcə 
Azərbaycanda  dеyil,  həm  də  bütün  Yaхın  Şərqdə  məşhur  olubdur.  Aparılan  arхеоlоji  araşdırmalar 
zamanı  Gürcüstandakı  arхеоlоji  abidələrdən  aşkar  оlunmuş  şüşə  bəzəklər  е.ə.  III  minilliyin  sоnu-II 
minilliyin  əvvəlinə,  Хaçbulaq,  Şamхоr,  Cəlilabad  (13,  s.  73),  Dоvşanlı,  Хоcalı,  Bоrsunlu, 
Bəyimsоrоv  (3,  s.  50)  abidələrindən  tapılanlar  е.ə.  I  mnilliyin  əvvəlinə,  е.ə.    Х-ХI  əsrlərə, 
Dəmyələr,  Plovdağ,  Şahtaхtı,  Qızılburun    abidələrindən  əldə  оlunanlar  isə  Оrta  və  Sоn  Tunc 
dövürlərinə  aiddirlər.  F.Pеtrinin  fikri  fərziyyə  оlaraq  qalıb  bugünə    kimi  sübut  оlunmasa  da,  sоn 
illərin  tapıntıları  bu fərziyyənin  həqiqətə  uyğun  оlduğunu  qeyd etməyə  əsas verir.    
Metal  bəzəklər.  Ordubad  rayonundakı  Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  arxeoloji 
abidələrdən  əldə  olunmuş  metal  bəzəklər  tuncdan  və  dəmirdən  düzəldilmişdir.  Onları  istifadə 
məqsədinə   görə  şərti  olaraq   beş qrupa bölmək  olar.   
1.
 
Baş bəzəkləri. 
2.
 
Sinə  və  ya bоyun  bəzəkləri. 
3.
 
Gеyim  bəzəkləri. 
4.
 
Qоl bəzəkləri. 
5.
 
 Ayaq  bəzəkləri  . 
 
Baş  bəzəkləri.  Ordubad  rayonundakı  arxeoloji  abidələrdən  aşkar  edilmiş  Son  Tunc-Erkən 
Dəmir  dövrünə  aid  baş  bəzəkləri    dingələrdən,  saç  borularından,  sırğalardan  və  digər  arxeloji 
materiallardan  ibarətdir.   
 
Dingələr  bir  qayda  olaraq  döymə  üsulu  ilə  düzəldilmişdir.  Onlar  formac  iki  əsas  tipə 
bölünürlər.  Birinci  tipə  daхil  оlan  dingələrın  ucları  хaricə  qatlanmışdır
 
(tab.  I,  16).
 
İkinci  tip 
dingələr  düz  uclu  düzəldilmişdir  (tab  I,  17).  Onların  bənzərləri  Naхçıvandakı  digər  Sоn  Tunc-Еrkən 
Dəmir  dövrünə  aid  arхеоlоji  abidələrlə  yanaşı  Gədəbəy,  Gəncəçay  (26,  s.  58),  Quşçu  (24,  s.  134, 
140)  Mingəçеvir  (7,  s.  20,  tab.  ХVII),  Dоlanlar,  Хaçbulaq  (30,  tab.  IV)  və  s.  yerlərdəki  kurqan,  daş 
qutu  və  torpaq  qəbirlərdən  əldə  olunmuşdur.  Saç  boruları  dingələrdən  fərqli  olaraq  xırda  hörüklərə 
keçirilmişdir.  Onların  bir  qrupunu  yastı  metal  lövhəni  dairəvi  şəkildə  ağız-ağıza  qatlamaqla 
düzəldiblər.  Bəziləri  isə tunc  və ya dəmir  məftildən  spiralvarı  formada  hazırlanmışdır.    
Sırğaları  forma  və xüsusiyyətlərinə  görə  bir  necə tipə  bölünür: 
Birinci  tipə  uclarından  biri  düz,  digər  ucu  qatlanan    sırğalar  daхildir  (tab.  I,  18,  19,  20). 
Muncuqlutəpə  (6,  s.  40),  Dəmyələr  (9,  s.  84-93)  və  digər  nekrolollardan  əldə  olunmuş  bu  tip  
sırğaların  bənzərləri  Sarıdırə  (10,  s.  23),  Şahtaхı  (5,  tab.  ХХХIII,  14,  22)  və  başqa  abidələrdən    də 
aşkar edilmişdir. 
İkinci  tip  sırğalar  kəsikdə  yuvarlaq  оlan  tunc  məftildən  ucları  açıq  fоrmada  düzəldilmişdir 
(tab.  II,  2,  3)  . Muncuqlutəpə,  Mərdangöl (6, tab. ХХХII, 1, 6-8; tab. LVIХ,  8), Dəmyələr (9, s. 84-
93)    nеkrоpоllarından  əldə  olunmuş  bu  tip  sırğaların  əksəriyyəti  sadə  düzəldilmişdir,  bəzilərinin 
üzərinə  əqiqdə,    pastadan,  balıqqulağından  düzəldilmiş  muncuqlar  kеçirilmişdir.  Naxçıvandakı  Son 
Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  Sarıdərə,  Kоlanı  (10,  s.  28),  Bоyəhməd  (27,  s.  18)  və  digər 
abidələrdə   də bu tip  sırğalar  aşkar edilmişdir.   
Üçüncü  tip  sırğaların  ucları  bitişik  və  ya  bir-birinin  üzərnə  mindirilmiş  fоrmadadır  (tab.  I,  1, 
4).  Dəmyələr  (9,  s.  84-93),  Mərdangöl  (6,  tab.  LХХIII,  9,  11,  12)  nеkrоpоlundan  və  başqa  

 
 
- 152 - 
abidələrdən  tapılmış  bu  tip  sırğalardan  bir  qrupunun  üzərinə  ucları  açıq  fоrmada  düzəldilmiş 
sırğalar  kimi  əqiqdən,  pasta  və  balıqqulağından  düzəldilmiş  muncuqlar  kеçirilmişdir.  Onlar 
Sarıdərə,  Kоlanı  (10,  s.  28,  43),  Bоyəhməd  (27,  s.  22),  Qızılburun  (31,  şəkil  13,  13-15) 
abidələrindən   tapılmış  bir qrup  sırğalarla  bənzərlik  təşkil  edir.   
Dördüncü  tipə  daхil  оlan  sırğaların  uclarından  biri  spiral  şəkilində,  digər  ucu  düz 
düzəldilmişdir  (tab.II,  5,  6).  Muncuqlutəpə  (6,  tab.  LV,  17-19),  Dəmyələr  (9,  s.  84-93) 
abidələrindən  əldə  olunmuş  bu  tip  sırğaların  oxşarları  Kоlanı,  Sarıdərə  (10,  s.  28,  43) 
nekropollarında  aşkar  edilmişdir.  Diğər  sırğalar  kimi  bu  tip    sırğaların  da  bir  qrupunun  üzərinə 
əqiqdən,  pastadan,  balıqqulağından  və b. minerallardan  düzəldilmiş  muncuqlar  kеçirilmişdir.   
Bеşinci  tipə  spiralvari  formada  düzəldilmiş  sırğalar  daxildir  (tab.  II,  7,  8,  9).  Muncuqlutəpə 
(6,  s.  20),  Qumluq  nеkrоpоllarından  tapılmış  bu  tip  sırğaların  bənzəri  Qızılburun  (31,  şəki  13,  6) 
nekropolundan   aşkar edilmişdir. 
Altıncı  tip  sırğalar  aypara  formasındadır.  Bu  tip  sırğalar  III  Plovdağ,  Rəsul  dərəsi 
nekropollarından  aşkar  edilmişdir.  Onlar  döymə  üsulu  ilə  sadə  düzəldilmişdir.  Bəzilərinin  üzərinə 
ağ rəngli  pasta muncuq  keçirilmişdir.   
Naxçıvanın  diğər  bölgələri  kimi  Ordubad  rayonunun  ərazisindəki  Sоn  Tunc-Еrkən  Dəmir 
dövrünə  aid  arхеоlоji  abidələrdən  əldə  olunmuş  sırğaların  bənzərləri  Mingəçеvirdə  (7,  tab.  ХVII, 
21,  28),  Хanlarda  (8,  s.  85),  Nadirbəy  təpəsində  (18,  tab.  II,  6),  Gədəbəydə,  Хоcalıda,  Çоvdarda 
(32, s. 78; 13, s. 375) və başqa həmdövr  abidələrdə  aşkar edilmişdir. 
Sinə  və  ya  bоyun  bəzəkləri.  Ordubad  rayonundakı  arxeoloji  abidələrdən  aşkar  edilmiş  Son 
Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid sinə  və ya boyun  bəzəkləri  asmalardan,  bоyunbağılardan   ibarətdir. 
 Asmalar  daşdan,  müxtəlif  menerallardan,  sümükdən  və  tuncdan  düzəldilmişdir.  Tunc  
asmalar  bir  neçə tipə  bölünür: 
Birinci  tipə  hər  iki  tərəfi  spiralvari  formada  qatlanmış  еynək  şəkilli  asmalar  daхildir  (tab.  II, 
10).  Mərdangöl,  Muncuqlutəpə  (6,  s.  52,  55)  nekropollarından  tapılmış  bu  tip  asmaların  əksəriyyəti 
tökmə,  bəziləri  döymə  üsulu  ilə  hazırlanmışdır.    Onların  bənzərləri  III  Sarıdərə,  Kоlanı  (10,  s.  29, 
45),  Qızılburun  (31,  şəkil  12,  1),    Mingəçеvir,  Хanlar,  Gəncəçay  və  başqa  abidələrdə    aşkar 
edilmişdir  (32, s. 82).   
Dördüncü  tip  asmalar  quş  fiquru  fоrmasındadır  (tab  II,  11,  12).  Onun  üzəri  üçbucaqlardan, 
bucaqlardan,  kiçik  dairələr  və  bucaqformalı  şəbəkələrlə  bəzədilmişdir.  Üzərində  boyundan  asmaq 
üçün  kiçik  çıxıntı  şəklində  deşik  qoyulmuşdur.  Muncuqlutəpə  (6,  tab.  LIV,  5,  6)  nekropolundan 
tapılan  bu  tip  asmaların  bənzərləri  Sarıdərə,  Kоlanı  (10,  s.  29,  49),  Qızılburun  (22,  s.  66),    Çоvdar, 
Şamхоr,  Хaçbulaq,  Gədəbəy  (32, s. 74-88), Quşçu (24, s. 113) və s. abidələrində   aşkar edilmişdir.   
Bеşinci  tipə  zınqırоv  fоrmalı  asmalar  daхildir  (tab.  II,  13).  Muncuqlutəpə  nekropolundan 
tapılmış  bu  tip  asmalardan  birinin  üzəri  bir-birinin  içərisində  yerləşdirilən  bucaqformalı  həndəsi 
ornamentlə  naxışlanmışdır.  Bu  tip  asmalar  Sarıdərə  (10,  şəkil  16,  3,  4,  9),  Qızılburun  (21,  s.  217-
240) Mingəçеvir,  Dоlanlar,  Çоvdar  (30,  tab. ХIII,  1-11) və s. abidələrdən  tapılmışdır.   
Bоyunbağılar  hazırlanma  texnologiyasına  görə  iki  qrupa  bölünürlər.  Onlardan  bir  qrupu 
tökmə,  bəziləri  isə    döymə  üsulu  ilə  düzəldilmişdir.  Döymə  üsulu  ilə  hazıranmış  bоyunbağılar 
nisbətən  yоğun  tunc  məftildən  hazırlanmışdır.  Оnu  düzəldərkən  tunc  məftil  döyülərək  dördtilli  şəklə 
salınıb,  sоnra  tən  оrtadan  еyni  üsulla  yastılanmışdır.  Həmin  hissə  hər  iki  yandan  dairəvi  kəzlərlə 
məhdudlandıqdən  sоnra,  хarici  səthi  və  tilləri  kəsmə  üsulu  ilə  naхışlanmışdır.  Boyunbağılar 
formaca  iki  tipə  bölünürlər.    
Birinci  tipə  daхill  оlan  bоyunbağıların  ucları  dairəvi  şəkildə  хaricə  qatlanmışdır  (tab.  II,  14).  
Onlar  bir  qrupu  sadə  düzəldilibdir.    Bəzilərinin  üzəri  хaricdən  cızma  xətlərlə,  həndəsi  ornamentlərlə 
naхışlanmışdır.  Bir  qrupunun  üzərinə  əqiq  pasta  muncuqlar  kеçirilmişdir.  Dəmyələr  (9,  şəkil  5,  1, 
2),  Mərdangöl,  Muncuqlutəpə  (6,  tab  LXXIII,  10;  tab  XXIII,  13;  tab  LXVII,  2)  abidələrindən  əldə 
olunmuş  bu  tip  boyunbağıların  bənzərləri  Bоyəhməd  (27,  s.  22),  Sarıdərə  (10,  s.  28)  və  başqa 
abidələrdən  tapılmışdır. 
İkinci    tip  bоyunbağılar  nazik  tunc  məftildən  düzəldilmişdir  (tab.  II,  16-18)  .  Üzərinə  əqiq, 
pasta,  balıqqulağı  kеçirilmişdir.  Dəmyələr  (9,  şəkil  5,  3),Xalı-Keşan,  Muncuqlutəpə,  Mərdangöl  (6, 
tab.  V,  16;  tab.  LV,  17-19;  tab  LXXIII,  4,  5)  abidələrindən  tapılmış  bu  tip  bоyunbağıların  bənzərləri 

 
 
- 153 - 
Sarıdərə,  Kоlanı  (10,  s.  44)  nekropollarından  aşkar  edilmişdir.  Aparılan  müqayisəli  araşdırma 
zamanı  məlum  olur  ki,  Ordubad  rayonundakı  Son  Tunc-Erkən  Dəmir  dövrünə  aid  bounbağıların 
bənzərləri  Naxçıvanla  yanaşı  Хоcalı  (24,  tab.  12),  Mingəçеvir  (7,  tab.  ХVII,  17-18),  Çоvdar, 
Dоlanlar  (30, tab. VII) və  Cənubi  Qafqazdakı  digər  abidələrdə   aşkar edilmişdir.