SƏbuhi ƏHMƏdov

Rəşid Behbudov 
   (1915-1988) 
Rəşid  Məcid  oğlu 
Behbudov  1915-ci  ildə  Tiflis 
şəhərində  dünyaya  göz  açmışdır.  Onun  atası,  əslən  şuşalı  olan  Məcid  Behbudov 
Azərbaycan  xalq  mahnılarının  mahir  bilicisi  və  ifaçısı  kimi  tanınmışdır.  Orta 
məktəbi  Tiflisdə  bitirdikdən  sonra  Rəşid  elə  buradaca  1930-cu  ildə  ifaçılıq 
fəaliyyətinə başlamışdır. 
1938-ci  ildə  Rəşid  Behbudov  Yerevan  filarmoniyasının  rəhbərliyindən 
dəvət  alır.  O  zaman  bir  çox  Azərbaycan  sənətçiləri  bu  şəhərdə  yaşamış  və 
işləmişdir.  Onların  yaratdıqları  həmin  əsərlərin  bir  çoxunu  indi  ermənilər  öz 
adlarına çıxırlar. 
Rəşid  Behbudov  1938-ci  ildən  Yerevan  filarmoniyasının  solisti  olmuş, 
həmçinin Ermənistan Dövlət Opera və Balet Teatrında çıxış etmişdir. Çoxlu sayda 
azərbaycanlının  yaşadığı  Yerevanda  onun  hər  konserti  alqışlarla  qarşılanırdı. 
Bununla  belə,  gənc  müğənni  erməni  mədəniyyət  xadimlərinin  qısqanclığı  ilə 
üzləşirdi.  Burada  Azərbaycanlı  sənətçinin  inkişafı  üçün  şəraitin  olmadığını  görən 
müğənni  Bakıya  köçür.  Azərbaycan  Dövlət  Filarmoniyasının  solisti  Rəşid 
Behbudov gərgin əməyi sayəsində 1946-cı ildə SSRİ Dövlət mükafatı laureatı olur. 
O  həmçinin  M.F.Axundov  adına  Azərbaycan  Dövlət  Opera  və  Balet  Teatrının 
solisti  kimi  də  çıxış  etməyə  başlayır.  Rəşid  Behbudovun  bir  müğənni  kimi  təkcə 
Azərbaycanda  deyil,  ondan  kənarlarda  da  tanınması  məhz  bu  teatr  və 
filarmoniyanın adı ilə bağlı olmuşdur. 

323 
 
Azərbaycan  xalq  mahnılarının,  Azərbaycan  bəstəkarlarının  vokal 
əsərlərinin  SSRİ-də,  həmçinin  xarici  ölkələrdə  populyarlaşmasında  Rəşid 
Behbudovun  xidmətləri  böyükdür.  Bununla  bərabər,  onun  repertuarına  SSRİ  və 
dünya  xalqlarının,  eləcə  də  özünün  mahnıları  da  daxil  idi.  O,  dünyanın  bir  çox 
ölkələrində ya qastrollarda olduqda və ya tədbirlərdə iştirak etdikdə həmin ölkənin 
dilində azı bir-iki mahnı oxuyurdu. Belə ki, onun repertuarında 50-dən artıq xarici 
mahnı var idi. 
Zəngin  çalarlı  gözəl  səsə  malik  olan  müğənni  lirik  tenor  idi.  Peşəkar 
musiqiçilər  qeyd  edirlər  ki,  onun  ifaçılığına  hisslərin  təbiiliyi  və  dolğunluğu, 
həmçinin  səmimilik  xasdır.  Əksər  Azərbaycan  xanəndələri  üçün  səciyyəvi  olan 
improvizəetmə  xüsusiyyəti  Rəşid  Behbudovun  yaradıcılığında  özünü  orijinal 
şəkildə  göstərmişdir.  Onun  ifa  etdiyi  hər  bir  musiqi  əsəri  tamaşa  təəssüratı 
bağışlayır,  dinləyci  sanki  həmin  musiqi  əsərində  söylənilənləri  öz  gözləri  ilə 
görürdü. R.Behbudovun ifasında məşhur opera partiyaları özünəməxsus tərzdə elə 
bir  sənətkarlıqla  səslənir  ki,  ondan  sonra  bu  partiyalar  ya  "Rəşidin  mahnıları",  ya 
da  "Rəşidin  partiyası"  adı  ilə  tanınırdı.  Belə  ki,  o,  Azərbaycan  Opera  və  Balet 
Teatrında F.Əmirovun "Sevil" operasında Balaş, Ü.Hacıbəylinin "Arşın mal alan" 
operasında Əsgər partiyalarının ən  mahir ifaçısı idi. Opera ustası kimi o, Moskva 
Dövlət Musiqili Teatrına dəvət almış və bir müddət orada çalışmışdır. 
Rəşid  Behbudov  kino  aktyoru  kimi  də  özünü  sınamışdır.  1945-ci  ildə 
onun  iştirakı  ilə  çəkilən  "Arşın  mal  alan"  bədii  filmində  o,  baş  rolu  ifa  etmişdir. 
Kim  dünyanın  hər  yerində,  onlarca  ölkədə  nümayiş  etdirilmiş,  baş  rolun  ifaçısına 
böyük  şöhrət  gətirmişdir.  Gözəl  aktyor  ansamblı,  Şərq  əlvanlığı,  Azərbaycan 
musiqiləri bu filmi şedevr əsərlərdən birinə çevirmişdir.  Azərbaycan kinosu  məhz 
bu filmlə (rejissor - R.Təhmasib) dünya ekranlarına çıxmışdır. 
1958-ci ildə R.Behbudov "Sevimli mahnı" bədii filmində çəkilmişdir. Ona 
əsl  tamaşaçı  məhəbbəti  qazandıran  kino  əsəri  "Bəxtiyar"  bədii  filmi  olmuşdur. 
Sadə bir azərbaycanlı oğlanın səsi və işgüzarlığı sayəsində hamı tərəfindən sevilən 
müğənni  olmasına  həsr  edilən  bu  filmin  bir  çox  parçaları  avtobioqrafikdir  və 
R.Behbudovun  sənət  yolunu  qismən də olsa  əks etdirir.  Kinofilmdə onun ifasında 
səslənmiş  mahnılar  tezliklə  xalq  arasında  populyarlıq  qazanmışdır.  1974-cü  ildə 
Rəşid Behbudov "1001-ci qastrol" bədii filmində çəkilmişdir. 
Azərbaycan  Opera  və  Balet  Teatrının  və  Azərbaycan  Dövlət 
Filarmoniyasının  yazılmamış  qanunlarına  əsasən,  onlar  klassik  musiqi  əsərlərinin 
ifasını tələb edirdilər. R.Behbudov isə klassik musiqi ilə bərabər, xalq mahnılarını, 
eləcə  də  estrada  janrında  yazılmış  mahnıları  da  ifa  etmək  istəyirdi.  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  bu  tipli  mahnıları  ifa  etmək  üçün  Azərbaycanda  o  dövrdə  xüsusi 
musiqi  ocağı  yox  idi.  1957-ci  ildə  Rəşid  Behbudov  Azərbaycan  Dövlət  Konsert 
Ansamblının  yaradılmasına  nail  oldu.  Burada  o  xoşladığı  və  xalq  tərəfindən 

324 
 
rəğbətlə  qarşılanan  janrlarda  mahnılar  yaratmaq  imkanı  qazandı.  O  həmin 
ansamblın  ilk  rəhbəri  olmuş  və  1959-cu  ilədək  bu  vəzifədə  çalışmışdır.  Sovet 
rejiminin  sərt  və  mənasız  qanunları çərçivəsindən çıxmaq,  azad, sərbəst  yaratmaq 
istəyi onu müxtəlif yollar axtarmağa vadar edirdi. 
1959-cu ildə R.Behbudova SSRİ xalq artisti fəxri adı verilmişdir. 1966-cı 
ildə  Rəşid  Behbudov  özünün  təşkil  etdiyi  Azərbaycan  Dövlət  Mahnı  Teatrını 
yaradır və özü də teatrın həm solisti, həm də bədii rəhbəri olur. O dövrdə SSRİ-də 
bu  səpkili  teatr  yox  idi.  Teatrda  musiqi  və  estrada  sənətinin  müxtəlif  janrları  ilə 
balet,  pantomima  və  s.  üzvi  surətdə  birləşdirilirdi.  Hal-hazırda  "səhnə  şousu", 
"musiqi  perfonmansı"  və  bu  kimi  əcnəbi  terminlərlə  bildirilən  musiqi-tamaşa 
janrını ilk dəfə R.Behbudov Azərbaycan səhnəsinə gətirmişdir. Teatrda hazırlanan 
hər  bir  mahnı  doğrudan  da  tamaşa  kimi  qəbul  edilirdi.  Bəli,  o,  musiqinin  gələcək 
inkişaf mərhələlərini qabaqcadan, uzaqgörənliklə duymuşdu. Maraqlıdır ki, teatrda 
hazırlanan bir çox mahnılar kiçikmetrajlı süjetli film kimi lentə köçürülürdü. Bu tip 
filmlərə hal-hazırda "klip" və "videoklip" deyilir. 
Rəşid  Behbudov  Albaniya,  Bolqarıstan,  Belçika,  Misir,  Efiopiya, 
Hindistan,  Çin,  Finlandiya,  İraq,  İran,  Türkiyə,  Çili,  Argentina  və  s.  ölkələrdə 
qastrollarda olmuş, onun iştirakı ilə keçirilən konsertlər irqindən və milliyyətindən 
asılı olmayaraq bütün insanlar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. 
1987  -  1988-ci  illərdə  Azərbaycanda  milli-azadlıq  hərəkatı  başlayanda, 
onu  boğmaq  məqsədi  ilə  mürtəce  qüvvələr  "Qarabağ  problemi"  adlı  uydurma 
problem  ortaya  atanda,  Ermənistandan  milyonlarla  soydaşımız  qovulanda  Rəşid 
Behbudov  böyük  sarsıntılar  keçirdi.  Əslən  qarabağlı  olan,  uzun  müddət 
Ermənistanda  fəaliyyət  göstərmiş,  xalqların  dostluğuna  səmimi-qəlbdən  inanmış 
bir insana həmin hadisələr olduqca böyük əzab verdi və onun səhhətinə mənfi təsir 
göstərdi. Nəticədə görkəmli müğənnimiz 1988-ci ildə vəfat etdi və Fəxri xiyabanda 
dəfn olundu. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

325 
 
Sovet 
dövründə 
Azərbaycan  
dramaturgiyasının 
inkişafında 
böyük 
xidmətləri 
olan    görkəmli  sənətkarlar  
sırasında  İlyas    Əfəndiyevin  adı  xüsusi  qeyd 
olunur. O, yaradıcılığa  nəsr əsələri ilə başlasa  
da,  sonralar    dramaturgiyaya  daha    çox  meyl 
etmişdir. İlyas  Əfəndiyevin dram əsərləri çox 
böyük uğrla  tamaşaya  qoyulmuşdur.  
Azərbaycan  tarixinə İlyas Əfəndiyev 
görkəmli 
yazıçı, 
lirik-psixoloji 
üsluba  
üstünlük  verən  dramaturq    kimi  daxil 
olmuşdur.  
 
 
İlyas Əfəndiyev 
  (1914-1996) 
İlyas  Məhəmməd  oğlu  Əfəndiyev  1914-cü  ildə  Azərbaycanın  qədim 
Qaryagin  rayonunda  anadan  olmuşdur.  O  dövrdə  Şimali  Azərbaycan  Rusiya 
imperiyasının  tərkibində  olduğundan  İ.Əfəndiyevin  doğma  şəhəri  XIX  əsrdə  rus 
generalı  Qaryaginin  şərəfinə  Qaryagin  şəhəri  adlanırdı.  1918-ci  ildə  Azərbaycan 
Cümhuriyyəti hökumətinin müvafiq qərarı ilə Qaryagin şəhərinə onun tarixi adı – 
Cəbrayıl - qaytarıldı. Burada ona təhsilini başa vuran İ.Əfəndiyev bir az işlədikdən 
sonra XX əsrin 30-cu illərində Bakıya gəlir. O, müəllim olmaq arzusunda idi. 
1938-ci  ildə  İlyas  Əfəndiyev  V.İ.Lenin  adına  Azərbaycan  Pedaqoji 
İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) coğrafiya fakültəsini 
bitirir. Lakin o özünü daha çox yazıçılıqda sınayır. Belə ki, yazdığı ilk kiçikhəcmli 
əsərləri  dost-tanışları  tərəfidən  rəğbətlə  qarşılandığından  o,  peşəkar  yazıçılara 
müraciət edir və müsbət rəy alır. 
1939-cu  ildə  onun  "Kənddən  məktublar"  adlı  ilk  povest  və  hekayələr 
kitabı işıq üzü gördü. Bu, gənc yazar üçün böyük hədiyyə idi. Kitabdakı "Qarımış 
oğlan", "Uxajor", "Mirzə İman" və s. hekayələrdə yazıçı XX əsrin 30-cu illərində 
Azərbaycan  kəndinin  adamları  arasındakı  münasibətlərdən  bəhs  edir,  mənəvi 
təmizlik  məsələlərinə  xüsusi  fikir  verir.  İ.Əfəndiyev  ixtisası  üzrə  işləyir  və  boş 
vaxtlarında  yazıçılıqla  məşğul olurdu.  Sonralar  o, "Ədəbiyyat qəzeti",  "İnqilab  və 
mədəniyyət"  jurnalının  redaksiyalarında,  Azərbaycan  Radio  Komitəsində, 
kinostudiyada və Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. 
II  Dünya  müharibəsi  dövründə  yazdığı  hekayələr  "Aydınlıq  gecələr" 
kitabında  toplanaraq  1945-ci  ildə  nəşr  edildi.  Böyük  rezonans  doğuran  kitab 
ictimaiyyətə yeni, istedadlı bir yazıçının gəlişindən xəbər verirdi. "Durna", "Sən ey 
qadir  məhəbbət",  “Tar”  hekayələrində  yazıçı  müharibə  dövrü  insanlarının  daxili 

326 
 
aləmini  əks  etdirə  bilmişdir.  "Qan  dağı",  "Apardı  sellər  Saranı"  hekayələrinin 
mövzularını  müəllif  şifahi  xalq  ədəbiyyatından  götürmüşdür.  İlyas  Əfəndiyevin 
"Yun şal", "Qırçı və qızılgül" hekayələri lirik məzmunu və poeziya ruhlu obrazları 
ilə seçilir. 
Tədricən  İ.Əfəndiyev  Azərbaycan  teatrı  üçün  pyeslər  yazmağa  başlayır. 
Yeni  ictimai  proseslər,  insanların  psixologiyasında  baş  verən  dəyişikliklər, 
yeniliklə köhnəliyin  mübarizəsi onun "İşıqlı  yollar"  (1947),  "Bahar  suları" (1948) 
və "Atayevlər ailəsi" (1954) pyeslərində əks olunmuşdur. Dramaturqun əsərlərində 
daxili  təmizlik,  mənəvi  ucalıq  kimi  keyfiyyətlər  aşılanır.  Bəzi  əsərlərdə  həyatda 
düzgün  yol  tutmayan,  var-dövlət  hərisi  olan  insanlardan  da  danışılır.  Sənətkar  bu 
cür  adamların  timsalında  həmvətənlərinə  ibrət  dərsi  verir,  onlan  düzlüyə  və 
təmizliyə  çağırır.  Onun  "Büllur  sarayda"  pyesi  bu  baxımdan  xüsusilə 
əhəmiyyətlidir. 
1958-ci  ildə  İlyas  Əfəndiyev  özünün  ilk  romanını  yazmışdır.  "Söyüdlü 
arx"  romanında  o,  mühafizəkar  təsəvvürləri  tənqid  etmiş,  onların  inkişafa  necə 
böyük  zərər  vurduğunu  göstərmişdir.  1960-cı  ildə  yazıçıya  əməkdar  incəsənət 
xadimi fəxri adı verildi və həmin ildə onun növbəti əsəri - "Körpüsalanlar" romanı 
çap  olundu.  Bu  romanda,  həmçinin  1963-cü  ildə  işıq  üzü  görmüş  "Dağlar 
arxasında  üç  dost"  romanında  zəngin  mənəviyyatlı  insanların  dolğun  bədii 
obrazları  yaradılmışdır.  Bu  romanların  qəhrəmanları  ucqar  rayonlarda  çalışan 
ustalar,  fəhlələr,  körpüsalanlar,  mədəniyyət  işçiləri,  ümumiyyətlə,  qurucu 
insanlardır. Onları birləşdirən əsas cəhət təmiz daxili aləmləridir. 
Cəmiyyətdə  baş  verən  ictimai  proseslərə  həssaslıqla  yanaşan,  müasir 
mənəvi-əxlaqi problemlərə qiymət verməyə çalışan İ.Əfəndiyev 1964-cü ildə "Sən 
həmişə  mənimləsən",  1967-ci  ildə  "Mənim  günahım",  1968-ci  ildə  "Unuda 
bilmirəm", 1969-cu ildə "Məhv olmuş gündəliklər" pyeslərini yazmışdır. 
"Mahnı  dağlarda  qaldı"  (1971)  pyesində  yazıçı  Azərbaycanda  XX  əsrin 
əvvəllərində  baş  verən  gərgin  siyasi  mübarizəni  əks  etdirir,  bu  mübarizənin  sadə 
insanların,  ayrı-ayrı  ailələrin  taleyində  necə  faciələrlə  əks  olunduğunu  göstərir. 
1972-ci ildə yazıçı Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına layiq görülür. 
İlyas  Əfəndiyevin  1973-cü  ildə  yazdığı  "Qəribə  oğlan"  və  1976-cı  ildə 
qələmə  aldığı  "Bağlardan  gələn  səs"  pyesləri  Azərbaycan  dramaturgiyasında 
psixoloji  dramın  nümunələridir.  "Qəribə  oğlan"  əsəri  yazıçının  yazdığı  yeganə 
komediyadır. Bu dövrdə yazıçı əmək adamlarına, onların problem və düşüncələrinə 
həsr olunmuş oçerklər, həmçinin ədəbi-tənqidi məqalələr yazmışdır. 
Yazıçının əsərləri bir neçə xarici dilə tərcümə edilmiş, dramları müxtəlif 
sovet  şəhərlərinin  səhnələrində  oynanılmışdır.  "Sən  həmişə  mənimləsən"  pyesi 
Bolqarıstanda tamaşaya qoyulmuş və böyük uğurla oynanılmışdır. 

327 
 
İ.Əfəndiyevin  pyeslərinin  çoxu  müasir  mövzuda  olsa  da,  "Xurşidbanu 
Natəvan", "Şeyx Xiyabani", "Tənha iydə ağacı", "Hökmdar və qızı" pyesləri tarixi 
mövzulara  həsr  olunub.  Bu  əsərlər  arasında  ən  məşhuru  "Xurşidbanu  Natəvan" 
pyesidir.  Əsər  XIX  əsr  Azərbaycan  poeziyasının  görkəmli  xadimlərindən 
Natəvana,  onun  xalqın  rifahı  üçün  gördüyü  nəcib  və  xeyirxah  işlərə  həsr 
olunmuşdur.  Müəllif  Natəvanı  xalqın  səadəti  və  maariflənməsi  yolunda  böyük 
fədakarlıq  göstərən  mübariz  və  vətənpərvər  bir  insan  kimi  təqdim  edir.  Natəvan 
həm  də  ailəsini  ürəkdən  sevən  alicənab  bir  qadındır.  İki  hissədən  ibarət  pyesdə 
Natəvanın bir şairə kimi fəaliyyətinə də geniş yer verilir. 
1976  -  1978-ci  illərdə  yazılmış  "Sarıköynəklə  Valehin  nağılı"  ikihissəli 
romanında  "şəxsiyyət  və  cəmiyyət"  mövzusu  müasir  ideya-estetik  tələblər 
səviyyəsində  həll  olunmuşdur.  Romanın  mövzusu  bilavasitə  tikinti  ilə  bağlı  olsa 
da,  müəllif  insanların  əxlaq  və  mənəviyyatlarındakı  səciyyəvi  cəhətlərin  təsvirinə 
daha geniş yer vermişdir. 
1979-cu  ildə  İlyas  Əfəndiyev  Azərbaycan  SSR  xalq  yazıçısı  fəxri  adına 
layiq görüldü. 
Fəaliyyəti  dövründə  İlyas  Əfəndiyev  Oktyabr  İnqilabı,  Qırmızı  Əmək 
Bayrağı, "Şərəf nişanı" ordenləri və medallarla təltif edilib. 
İlyas  Əfəndiyev  1996-cı  ildə  Bakı  şəhərində  vəfat  edib  və  Fəxri 
xiyabanda dəfn olunub. 
Görkəmli  ədibin  doğma  şəhəri  Cəbrayıl  Sovet  hakimiyyəti  illərində 
Füzuli adlandırıldı (məşhur Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin şərəfinə). Hal-
hazırda bu şəhər Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələrinin işğalı altındadır.

328 
 
Azərbaycan  milli dirijorluq  məktəbinin formalaşması 
və  inkişafı  Niyazinin  adı  ilə  bağlıdır.  Orijinal  istedad 
sahibi  olan  Niyazi  yüksək  musiqi  mədəniyyəti,  dərin 
erudisiya  və  güclü  iradəyə  malik  sənətkar    idi. 
Niyazinin 
repertuarında 
  Avropa,  rus,  sovet  
klassiklərinin, müasir  bəstəkarların əsərləri mühüm yer  
tuturdu.    Azərbaycan    musiqisində  ilk  simfonik 
əsərlərin müəlliflərindən olan Niyazi milli sinfonizmin 
təşəkkülü  və  inkişafında    əhəmiyyətli  rol  oynamışdır. 
Onun yozumunda  milli bəstəkarların bir  çox  əsərləri, 
o  cümlədən  Ü.  Hacıbəylinin  “Koroğlu”  operası  dünya  
musiqi  mədəniyyətinin  qızıl  fonduna  daxil  olmuşdur. 
Azərbaycan    tarixinə  Niyazi  məşhur  dirijor,  bəstəkar, 
ictimai xadim kimi daxildir.  
      Niyazi  
 (1912-1984) 
 
Niyazi  Tağızadə-Hacıbəyli  1912-ci  ildə Tiflisdə  anadan  olub.  Onun  atası 
Zülfüqar  bəy  Hacıbəyli  Azərbaycanın  görkəmli  musiqi  xadimlərindən  olmuşdur. 
Niyazinin  əmisi  Üzeyir  bəy  Hacıbəyli  onun  uşaq  yaşlarından  musiqiyə  həvəs 
göstərməsinə  diqqət  yetirmişdir.  Ümumi  təhsil  aldıqdan  sonra  Niyazi  Moskva 
şəhərinə yollanır və 1926-cı ildə Qnesinlər adına Musiqi Texnikumuna daxil olur. 
1931-ci ildə buranı bitirdikdən sonra o, Leninqrad Mərkəzi Musiqi Texnikumunda, 
sonra  isə  Yerevan  (əvvəllər  bu  Azərbaycan  şəhəri  İrəvan  adlanırdı) 
konservatoriyasında təhsilini davam etdirmişdir. 
1933  -  1934-cü  illərdə  Niyazi  Azərbaycan  Dövlət  Konservatoriyasının 
aspiranturasında  oxumuşdur.  O,  təzəcə  yaranan  Azərbaycan  Dövlət  Simfonik 
Orkestrinin  təşkilində  fəal  iştirak  etmişdir.  Niyazi  1938-ci  ildən  həmin  orkestrin 
bədii  rəhbəri  və  baş  dirijoru  təyin  olunmuşdur.  Eyni  zamanda  onun  ifaçılıq 
fəaliyyəti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı ilə bağlı olmuşdur. 
Belə ki, o, 1937 - 1948-ci illərdə teatrın dirijoru vəzifəsində çalışmışdır. 
Niyazinin  bəstəkarlıq  və  dirijorluq  fəaliyyəti  30-cu  illərdən  başlamışdır. 
Orijinal istedad sahibi olan Niyazi yüksək musiqi  mədəniyyəti, dərin erudisiya və 
güclü iradəyə malik böyük sənətkar idi. Niyazinin repertuarında Qərbi Avropa, rus, 
sovet  klassiklərinin,  müasir bəstəkarların əsərləri mühüm  yer tuturdu.  Azərbaycan 
ifaçılıq  sənətinin  inkişafmda,  milli  musiqinin  təbliğində  Niyazinin  xidməti 
böyükdür. 

329 
 
Niyazi  Z.Hacıbəylinin "Aşıq  Qərib",  Ü.Hacıbəylinin "Arşın  mal alan" və 
s.  əsərlərinin  yeni  redaksiyalarını  hazırlamış,  Azərbaycan  xalq  mahnılarını 
("Xumar  oldum",  "Qaragilə",  "Ay  bəri  bax",  "Küçələrə  su  səpmişəm"  və  s.) 
simfonik  orkestr  üçün  işləmiş,  1935-ci  ildə  "Rast"  və  "Şur"  muğamlarını  nota 
salmışdır. Niyazi 1934-cü ildə "Zaqatala süitası"nı yazmış, 1944-cü ildə ikihissəli 
"Qəhrəmanlıq"  simfoniyası  üzərində  işini  bitirmişdir.  Azərbaycan  musiqisində  ilk 
simfonik  əsərlərin  müəlliflərindən  olan  Niyazi  milli  simfonizmin  təşəkkülü  və 
inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Niyazinin 1942-ci ildə yazdığı "Xosrov və 
Şirin" operası musiqi dramaturgiyasının çoxplanlı olması, psixoloji gərginliyi, xor 
səhnələri və opera epizodlarının ifadəliliyi ilə fərqlənir. Onun 1949-cu ildə yazdığı 
"Rast"  simfonik  muğamı  dramaturji  bitkinliyi,  güclü  emosional  təsiri,  zəngin 
melodikası,  xüsusilə  harmonik  dilinin  əlvanlığı  və  ifadəliliyi  ilə  fərqlənir.  "Rast" 
müəllifin idarəsi ilə bir çox xarici ölkələrdə səslənmiş, Çexiyada "Suprafon", ABŞ-
da "Rikordi" musiqi şirkətləri tərəfindən qrammofon valına yazılmışdır. 
1951  -  1952-ci  illərdə  Azərbaycan  Dövlət  Akademik  Opera  və  Balet 
Teatrının dirijoru işləmiş Niyazi 1951 və 1952-ci illərdə SSRİ Dövlət mükafatına 
layiq görülmüşdür. 
Azərbaycan  milli  dirijorluq  məktəbinin  formalaşması  Niyazinin  adı  ilə 
bağlıdır.  Onun  yozumunda  milli  bəstəkarların  bir  çox  əsərləri,  o  cümlədən 
Ü.Hacıbəylinin  "Koroğlu"  operası  dünya  musiqisinin  qızıl  fonduna  daxil 
olmuşdur. Niyazi M.Maqomayevin "Nərgiz", Q.Qarayev və C.Hacıyevin "Vətən", 
F.Əmirovun  "Sevil",  P.Çaykovskinin  "Qaratoxmaq  qadın",  A.Borodinin  "Knyaz 
İqor",  J.Bizenin  "Karmen",  C.Puççininin  "Bohema",  B.Smetananın  "Satılmış 
gəlin"  operalarını,  S.Hacıbəyovun  "Gülşən",  Q.Qarayevin  "7  gözəl",  "İldırımlı 
yollarla" baletlərini tamaşaya hazırlamışdır. 
1959-cu  ildə  SSRİ  xalq  artisti  adına  layiq  görülən  Niyazi  1961-ci  ildə 
S.M.Kirov  adına  Leninqrad  Opera  və  Balet  Teatrının  baş  dirijoru  təyin 
olunmuşdur.  SSRİ-nin  ən  məşhur  teatrlarından  birinə  rəhbərlik  etmək  o  dövrdə 
onun  bir  musiqiçi  kimi  böyük  nüfuzundan  xəbər  verirdi.  O  burada  A.Məlikovun 
"Məhəbbət 
əfsanəsi"  baletinin  ilk  tamaşasını  hazırlamışdır.  Həmçinin 
P.Çaykovskinin  "Yatmış  gözəl"  və  S.Prokofyevin  "Daş  çiçək"  baletlərinin  yeni 
quruluşuna  dirijorluq  etmiş,  həmin  baletlərlə  Parisin  "Qrand-Opera",  Londonun 
"Kovent-Qarden"  teatrlarında  qastrol  tamaşaları  vermiş  və  böyük  uğur 
qazanmışdır. 
Müqavilə  əsasında  xarici  ölkələrdə  işləmək  təklifi  alan  dirijor  ona  bir 
azərbaycanlı  kimi  doğma  olan  Türkiyəni  seçmişdir.  Niyazi  P.Çaykovskinin 
"Yevgeni Onegin" və "Qaratoxmaq qadın", C.Verdinin "Aida" operalarına Ankara 
Opera və Balet Teatrında, türk bəstəkarı Ə.Sayqunun "Koroğlu" operasına İstanbul 

330 
 
Opera  Teatrında  ilk  quruluş  vermiş,  onun  ilk  tamaşasına  və  "Yunus  İmrə" 
oratoriyasına dirijorluq etmişdir. 
İfaçılıq  sənəti  tanınmış  sənətkarlar  D.Şostakoviç.  Ş.Q.Şarayev,  K.Sekki, 
B.Tarcan, V.Dobiaş və b. tərəfindən  yüksək qiymətləndirilən Niyazi  Azərbaycana 
qayıdaraq Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının bədii rəhbəri və baş dirijoru 
təyin edilmişdir. 
Niyazinin  "Konsert  valsı"  və  s.  simfonik  əsərləri,  fortepiano  ilə  orkestr 
üçün  konserti  klassik  musiqi  əsərləri  hesab  olunur.  O,  "Təbrizim",  "Dağlar  qızı", 
"Vətən haqqında mahnı", "Arzu" mahnılarının müəllifidir. Niyazi Ə.Haqverdiyevin 
"Dağılan  tifaq",  C.Cabbarlının  "Almas",  S.Vurğunun  "Vaqif,  A.Korneyçukun 
"Polad qartal" dram tamaşalarına,  həmçinin  "Almas", "Kəndlilər", "Fətəli xan" və 
s.  kinofilmlərə  yazılmış  musiqilərin  müəllifidir.  Niyazi  1967-ci  ildə  Ü.Hacıbəyov 
adına  Azərbaycan  SSR  Dövlət  mükafatı  laureatı,  1972-ci  ildə  Azərbaycan  Lenin 
komsomolu mükafatı laureatı olmuşdur. 
Niyazi  məşhur  hind  filosofu  R.Taqorun  "Çitranqoda"  fəlsəfi  dramı  üzrə 
"Çitra"  baletini  yazmışdır.  Bu  balet  böyük  uğurla  bir  çox  şəhərlərdə  nümayiş 
etdirilmişdir.  Baletdə  Niyazi  hind  xalq  musiqisinin  ritm  və  intonasiyalarından, 
orkestrovkada  hind  musiqi  alətlərinin səslənməsini  xatırladan tembrlərdən istifadə 
etmişdir.  1974-cü  ildə  Niyazi  Hindistanda  beynəlxalq  Nehru  mükafatına  layiq 
görülmüşdür. 
Niyazi  Azərbaycan  musiqisinin  ifaçılıq  problemlərinə  dair  bir  çox 
məqalələrin  müəllifidir.  O  həmçinin  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasının 
redaksiya şurasının üzvü olmuşdur. 
1979-cu  ildə  Niyazi  Azərbaycan  Dövlət  Filarmoniyasının  direktoru  təyin 
olunmuş, 1982-ci ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür. 
Fəaliyyəti dövründə Niyazi 2 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı, Qırmızı 
Əmək  Bayrağı,  "Şərəf  nişanı"  ordenləri,  Bolqarıstanın  Kirill  və  Mefodi  ordeni, 
Macarıstanın B.Bartok adına  medalı ilə təltif edilmiş, 1982-ci ildə Tbilisinin fəxri 
vətəndaşı seçilmişdir. 
Niyazi  1984-cü  ildə  Bakıda  vəfat  etmiş  və  Fəxri  xiyabanda  dəfn 
olunmuşdur.

331 
 
XX  əsr  Azərbaycan  elminin  inkişafında    akademik 
Tofiq    İsmayılovun  rolu  böyükdür.  Qapalı  hərbi-
sənaye    müəssisələrində  çalışmış,  o  dövrdə  yeni  olan 
kosmik  tədqiqatlarla  ciddi  məşğul  olmuş  alim  sovet 
kosmik  aparatlarında    tətbiq  olunan    bir    sıra  
cihazların 
yaradılmasında 
 
iştirak 
etmişdir. 
Azərbaycanda    kosmik  tədqiqatları  genişləndirən, 
burada    bu  sahə  ilə  bağlı  elmi-tədqiqat  və  elm-
istehsalat müəssisələri  yaradan  Tofiq  İsmayılov XX 
əsr  Azərbacan  elminin  adını  ucaltmışdır.  Azərbaycan 
xalqının  azadlıq    mübarizəsində  fəal  iştirak  edən, 
respublikanın  müstəqillik  və  suverenliyi  uğrunda 
canfəşanlıq  edən  alim  bu  yolda  1991-ci  ilin  20- 
noyabrında  şəhid oldu.  
Azərbaycan  tarixinə  Tofiq    İsmayılov  görkəmli  alim, 
aerokosmik  tədqiqatların  əsasını,  həmçinin  kosmik 
təbiətşünaslığın  əsasını  qoymuş  akademik,  tanınmış 
ictimai  xadim,  vətənpərvər  dövlər  xadimi  kimi  daxil 
olmuşdur.