Heydər Hüseynov
(1908-1950)
Heydər Nəcəfoğlu Hüseynov 1908-ci ildə Azərbaycanın qədim İrəvan
şəhərində anadan olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın tərkib hissəsi
olan bu ərazi 1918-ci ildə ermənilərə verilmiş və beləliklə, Azərbaycanın qərbi
üçün təhlükə meydanı yaranmışdır. Orta təhsil aldıqdan sonra Heydər Hüseynov
Azərbaycana gəlmiş, burada Azərbaycan Dövlət Universitetinə daxil olmuşdur.
Humanitar elmlərə böyük maraq göstərən tələbə 1931-ci ildə universiteti
müvəffəqiyyətlə bitirmişdir.
1931 - 1932-ci illərdə Heydər Hüseynov Azərbaycan Dövlət Elmi-
Tədqiqat İnstitutunun aspirantı olmuşdur. Filosof olmaq qərarına da məhz
aspirantura illərində gəlmişdir. O dövrdə Sovet İttifaqının tərkibinə daxil olan
müttəfiq respublikalarda sovetlərin ideologiyasının öyrənilməsinə və yayılmasına
böyük diqqət yetirilirdi. Fəlsəfə kafedralarında təhsil alanlar əksər hallarda sovet
ideologiyasının təməl daşını təşkil edən marksizm-leninizm ideyalarını öyrənməli,
296
onların əsasında elmi işlər yazmalı, bu ideologiyanı əhali arasında yaymalı idilər.
Heydər Hüseynov aspiranturada uğurlu elmi iş yazdıqdan sonra Ensiklopediya və
Lüğətlər İnstitutuna təyinat almışdır.
XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanın hələ müstəqil Elmlər Akademiyası
yox idi, 1935-ci ildə Moskva respublikada yalnız SSRİ Elmlər Akademiyasının
Azərbaycan filialının təşkilinə icazə vermişdi. Həmin filialın tərkibindəki
Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutunun əhəmiyyətli mövqeyi vardı. O zaman sovet
ideologiyasına cavab verən əsərlər əsasən Rusiya alimləri tərəfindən yazılırdı.
Onların əsərləri sonradan respublikalarda mütləq milli dillərə tərcümə edilməli idi.
Bu səbəbdən də respublikalarda rus dilindən tərcümə işlərinə kömək edən
lüğətlərin yazılmasına böyük diqqət yetirilir, bununla bərabər, yeni-yeni terminlər
və hadisələr haqqında xalqa xəbər verən ensiklopediyalar tərtib edilirdi. Təbii ki,
bu ensiklopediyalarda əsas diqqət sovetlərə, onun ideologiyasına, nailiyyətlərinə
həsr olunurdu, milli xüsusiyyətlər isə kölgədə qalırdı.
Olduqca məhsuldar işləyən, bir neçə dildə sərbəst danışan, sovetlərin
ideologiyasını yaxşı bilən Heydər Hüseynov kommunist rejiminin bütün tələblərinə
cavab verdiyindən onu 1936-cı ildə işlədiyi institutun direktoru təyin edirlər. Lakin
gənc alim rəhbərliyin göstərdiyi mövzuları öyrənməklə kifayətlənmir. Əsl
vətənpərvər bir insan olan H.Hüseynov yangizli şəkildə qədim və orta əsrlərdə,
həmçinin Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal edildiyi dövrdə milli
ziyalılarımızın yazdıqları əsərləri axtarır, onların ədəbi və elmi irsini araşdırmağa
çalışırdı. 1938-ci ildə onun nəşr etdirdiyi "Mirzə Fətəli Axundovun fəlsəfi
görüşləri" adlı elmi monoqrafiyası böyük səs-küyə səbəb olur. O dövrdə
M.F.Axundov (Axundzadə), A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı və d. ziyalılarımız
pislənilir, çarizmin sadiq qulları və ya millətçi kimi damğalanırdı. İlk dəfə
Hüseynov bu ənənəyə son qoymağa çalışır və buna nail olur. Təbii ki, Stalin
repressiyalarının tüğyan etdiyi bir dövrdə o, ziyalılarımızın bütün fəlsəfi fikirlərini,
müsəlman və türk dünyasının inkişafı ilə bağlı mülahizələrini verə bilməzdi və
odur ki, onların əsərlərindən yalnız sovetlərin qəzəbinə səbəb olmayacaq parçaları
göstərirdi. Hər halda, onun xidməti ondan ibarət idi ki, bir çox ziyalılarımızın
adlarını unudulmaqdan, əsərlərini tapdalanmaqdan xilas edirdi. 1939-cu ildən
etibarən o bir-birinin ardınca Bəhmənyar, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli,
Abbasqulu ağa Bakıxanov, Kazım bəy, Həsən bəy Zərdabi və digər ziyalılarımız
haqqında silsilə məqalələr yazır və mətbuatda çıxış edir.
Həmin ildə o, institutda hazırlanmış "Azərbaycanca-rusca lüğət"in
redaktoru olmuşdur. Dövrün alimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilən bu əsər
sayəsində Hüseynov SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının sədr
müavini seçilmişdir. O həm də Azərbaycan xalqının qatillərindən biri,
297
S.M.Kirovun adı verilmiş Azərbaycan Dövlət Universitetində fəlsəfədən dərs de-
yirdi.
İlk məqalələrini marksizm-leninizm klassikləri irsinin təbliğinə həsr edən,
onların əsərlərinin Azərbaycan dilinə çevrilib nəşr edilməsində xüsusi fəallıq
göstərən, dialektik və tarixi materializm problemləri və rus inqilabi demokratik
ideologiyası ilə çox sıx məşğul olan Heydər Hüseynov tədricən Azərbaycanda
ictimai və fəlsəfi fikir tarixinin öyrənilməsi ilə məşğul olmağa başlayır, bəzi
hallarda isə onun gəldiyi nəticələr sovet ideologiyası ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Elə
bu səbəbdən də 1940-cı ildə o, Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutunun direktoru və
SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının sədr müavini vəzifələrindən
uzaqlaşdırılır. Azərbaycanın o dövrkü rəhbəri Mir Cəfər Bağırov onu olduqca
yüksək qiymətləndirirdi. O dövrün repressiyalar dalğası yalnız M.C.Bağırovun ona
olan yaxşı münasibəti sayəsində alimi vurmadı. Lakin o, tənbehlərdən ciddi
nəticələr çıxarmalı idi.
1941-ci ildə Almaniya SSRİ üzərinə hücum edəndə Azərbaycan alimləri
gecə-gündüz qələbə üçün işləyirdilər. H.Hüseynovun 1941-ci ilin əvvəlində çapa
verdiyi "Dialektik və tarixi materializm haqqında" əsəri hələ müharibədən əvvəl
işıq üzü gördü. Müharibə illərində alim əsasən faşist ideologiyasına qarşı yönələn
elmi-kütləvi kitabça və məqalələr çap etdirir. 1941-ci ildə onun "Faşizmin irqi
nəzəriyyəsi", "Faşizm elmin düşmənidir" və "Faşist cəlladlarının "fəlsəfəsi", 1942-
ci ildə "Faşizmin məhvi labüddür" kimi kitabları nəşr olunur. Elə bu zaman,
müharibə illərində döyüşçülərimizi konkret tarixi misallarla ruhlandırmaq üçün
H.Hüseynovun təklifi ilə məşhur sərkərdə Əli ağa Şıxlinskinin xatirələri qələmə
alınmış və nəşr edilmişdir. Ə.Şıxlinski 1943-cü ildə vəfat edəndə yenə də məhz
alimin təklifi ilə onun dəfni təntənəli şəkildə keçirilmişdir. 1944-cü ildə doktorluq
dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmiş H.Hüseynov həmin ildə professor
adına layiq görülmüşdür. Azərbaycan Dövlət Universitetində fəlsəfə kafedrasının
müdiri işləyən H.Hüseynov əvvəllər olduğu kimi, Azərbaycan filosofları haqqında
material toplamaqda davam edirdi. Maraqlıdır ki, məhz onun təklifi ilə
universitetin tarix fakültəsi nəzdində əvvəlcə fəlsəfə şöbəsi, sonra isə müstəqil
fəlsəfə kafedrası yaradılmışdır.
1945-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası yaradılanda Heydər
Hüseynov akademik adına layiq görülmüş və akademiyanın vitse-prezidenti
seçilmişdir. Həmin ildə o, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi
yanında Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru təyin edilmişdir. 1946-cı ildə alim
dördcildlik "Rusca-azərbaycanca lüğət”in redaktoru olmuşdur. Onun "Marksist
dialektik metod" (1945), "Nizaminin sosial görüşləri haqqında" (1946),
"Azərbaycan və rus xalqlarının tarixi həmrəyliyi haqqında" (1946) əsərləri dərin
298
“12 şəhrivər”, “Qızıl səhifələr” adlı bədii
əsərlərin, ana dili, ədəbiyyat, pedaqoqika və s.
məsələlərə dair məqalələrin müəllifi Seyidcəfər
Pişəvəri (Xalxalı) həm Şimali, həm də Cənubi
Azərbaycanda
daha çox demokratik islahatlar
keçirmək istəyən, Cənubi Azərbaycanın mədəni
muxtariyyətinə can atan siyasətçi kimi tanınır.
Seyidcəfər Pişəvəri Azərbaycan tarixinə öz adını
Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkatın görkəmli
xadimlərindən biri və publisist kimi yazmışdır.
məzmunu ilə seçilirdi. Onların bəzilərindən hətta ali məktəblərdə dərslik kimi
istifadə edilirdi. 1948-ci ildə alim SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.
Azərbaycan mədəniyyəti nümayəndələrinin zəngin irsini öyrənmək arzusu
ilə alışıb-yanan alim sovetlərin yaratdığı cansıxıcı mühitdə xalqımızın mədəni
irsini istədiyi kimi öyrənib yaya bilməməsindən çox əziyyət çəkirdi. Ölkədə
kommunist ideologiyasının öyrənilməsinə cavabdeh olan H.Hüseynov yaxşı bilirdi
ki, kommunist partiyasının müddəalarına qarşı ən xırda çıxış belə onun sonu
olacaq. Lakin o, həqiqəti açıq demək qərarına gəldi. 1949-cu ildə "XIX əsrdə
Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" adlı elmi əsəri işıq üzü görən kimi
böyük səs-küyə səbəb oldu. Əsərdə Azərbaycan xalqının fəlsəfi və ictimai-siyasi
fikrinin əsas inkişaf mərhələləri müəyyənləşdirilmiş, M.Ş.Vazeh, A.Bakıxanov,
M.F.Axundov və başqalarının dünyagörüşü səciyyələndirilmişdi. Alim tarixi
faktlara əsaslanaraq Azərbaycan ziyalılarının böyük elmi irsini olduğu kimi
göstərmiş, onlara, həmçinin türk və müsəlman dünyasının tarixi şəxsiyyətlərinə
vurulan damğaların ağ yalan olmasını sübut etmişdir; misal üçün, sovet
tarixşünaslığında Şeyx Şamilin ingilis xəfiyyəsi kimi qələmə verilməsini
cəfəngiyat adlandırmış, onun azadlıq mübarizəsinin lideri olması, Azərbaycanla sıx
əlaqədə olub ölkəmizdən dəstək almasını üzə çıxarmışdır. Kitab çıxandan sonra
sovet repressiya aparatı, təbii ki, dərhal işə salındı: alimin məsələsi müxtəlif
səviyyəli idarələrdə müzakirə olunmağa başlandı. Hamı onun vəzifələrdən
çıxarılacağını gözlədiyi bir vaxt qəfil xəbər gəldi ki, Heydər Hüseynov 1950-ci il
avqust ayının 15-də bağ evində özünə sui-qəsd etmiş və həlak olmuşdur.
Seyidcəfər Pişəvəri
(1892-1947)
Seyidcəfər Seyidcavad oğlu Cavadzadə Pişəvəri
1892-ci
ildə
Cənubi
Azərbaycanın
Xalxal
vilayətinin Zaviyə kəndində anadan olub. Doğma
kəndində ilk təhsilini aldıqdan sonra atası Bakıya
299
köçmək qərarına gəlir. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda işsizlik dəhşətli dərəcəyə
çatmışdı və minlərlə azərbaycanlı Bakıya gələrək neft mədənlərində, zavod və
fabriklərdə işə düzəlirdi. 1905-ci ildə Pişəvərinin ailəsi, nəhayət, Bakıya köçür.
Burada pedaqoji təhsil aldıqdan sonra iş axtarmağa başlayan Pişəvəri 1913 - 1917-
ci illərdə Xırdalan kəndində müəllimlik edir.
Rusiya imperiyası və onun tərkibində olan Şimali Azərbaycanda cərəyan
edən siyasi hadisələr Pişəvəridən də yan keçmir. O, 1917-ci ildə siyasi fəaliyyətə
qoşulur və tədricən kommunist ideologiyasına inanmağa başlayır. Seyidcəfər
inanırdı ki, ümumi bərabərlik hökm sürən, şəxsi mülkiyyətin olmadığı bir dövlət
yaradılarsa, bütün problemlər öz həllini tapar.
1918-ci ildə Pişəvəri Bakıda "Ədalət" kommunist təşkilatına daxil olur.
Bu təşkilat Bakı kommunistləri tərəfindən Volqaboyu, İran, Orta Asiyadan
Azərbaycana koçüb gəlmiş fəhlələr arasında təbliğat işi aparmaq məqsədi ilə
yaradılmışdı.
Elə həmin 1918-ci ildə Pişəvəri Cənubi Azərbaycana qayıdır. O təkcə
burada deyil, bütün İranda inqilabi təbliğat aparmaq məqsədi ilə şəhərdən-şəhərə
köçməyə başlayır. 1918 - 1920-ci illərdə Pişəvəri İranın iri şəhərlərində "Ədalət"in
yerli təşkilatlarının yaradılmasında yaxından iştirak edir. Həmin illərdə o, "Ədalət"
partiyasının rəsmi orqanı "Hürriyyət" qəzetinin redaktoru olur, həmçinin "Kəndçi",
"Kommunist", "Yoldaş", "Əxbar" qəzetlərində məqalələr çap etdirir.
1920-ci ildə Təbrizdə Şeyx Xiyabani hərəkatı başlayanda Pişəvəri
Xəzərin cənubunda yerləşən Rəştə gedir, burada inqilab qaldırmağa çalışır. Şah
rejimi və Rəştdə olan ingilislərin müqavimətinə baxmayaraq o, Gilan
Respublikasının yaradılmasında iştirak edir, hətta bu respublikanın müvəqqəti
hökumətinin xarici işlər komissarı təyin olunur. Pişəvəri hesab edirdi ki, inqilab
bütün İranı bürüməli, şah rejimi devrilməlidir. Lakin xarici dövlətlərdən dəstək
alan mürtəce qüvvələr hücuma keçərək inqilabi hərəkatı boğurlar.
1920-ci ilin iyununda Pişəvəri Ənzəlidə İran Kommunist Partiyasının
yaradıcılarından biri olmuşdur. Seyidcəfərin mübarizliyini, işgüzarlığını və eyni
zamanda kommunizm ideyalarına sadiqliyini bilən yoldaşları onu partiyanın
Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçmişlər. Pişəvəri həm də "Kommunist-e İran"
qəzetinin redaktoru olmuşdur.
Ümumiran inqilabı ideyasını həyata keçirməyə cəhd göstərən Pişəvəri
1921 - 1922-ci illərdə Tehranda çıxan ilk marksist qəzetin redaktoru olmuş,
İsfahanın "Vətən" toxuculuq fabriki fəhlələrinin tətil hərəkatına rəhbərlik etmişdir.
Pişəvərinin inqilabi hərəkatı şah məmurlarını çoxdan, özü də bərk narahat edirdi və
tətil yatırılandan sonra o təqib olunmağa başlandı. Buna baxmayaraq Pişəvəri
inqilabi fəaliyyətini dayandırmadı.
300
1930-cu ilin dekabrında həbs edilən Pişəvəri Tehranın "Qəsr-e Qacar"
həbsxanasına salındı, lakin o yolundan dönmədi. Öz həyat təcrübəsini
ümumiləşdirərək o belə qənaətə gəlmişdi ki, inqilabı tədricən keçirmək lazımdır:
inqilaba hazır olan vilayətlərdə inqilabi müsbət dəyişikliklər olunarsa, digər
vilayətlər də bu inqilaba qoşular. Onun fikrincə, daha çox əziyyət çəkən Cənubi
Azərbaycan İranın digər vilayətlərinə nisbətən inqilaba daha çox hazırdır. Belə ki,
burada hakim zümrələrin zülmündən savayı, xalq milli zülmə də məruz qalırdı.
1940-cı ildə Pişəvəri həbsdən buraxılır, lakin Kaşan şəhərinə sürgünə
göndərilir. 1941-ci ildə Tehranda "Ajir" qəzetinin redaktoru işləmiş Pişəvəri İrana
ingilis və sovet qoşunları yeridiləndə Cənubi Azərbaycana qayıdır. Belə ki, II
Dünya müharibəsinin başlanğıcında İran şahı Rza şah alman faşistlərini
dəstəklədiyindən ingilis və sovet qoşunları onu devirmiş, hakimiyyətə oğlu
Məhəmməd Rzanı gətirmişdilər. Əslində isə İranı bu qoşunlar idarə edirdi.
Parlament və hökumət onların nəzarəti altında fəaliyyət göstərir, siyasi azadlıqlar
qismən bərpa edilirdi.
Cənubi
Azərbaycana
yeridilən
sovet
qoşunlarının
tərkibində
azərbaycanlılar çox idi.
Hərbi qulluqda olan Azərbaycan ziyalıları Cənubi Azərbaycan şəhərlərinə
gəlir, Azərbaycan dili, tarixi və mədəniyyəti haqqında mühazirələr oxuyur,
mədəni-kütləvi tədbirlər təşkil edirdilər. Bunların sayəsində Cənubi Azərbaycanda
milli oyanış baş verirdi. Şah məmurları bunun qarşısını almaqda aciz idilər.
1941-ci ilin sentyabr ayından Təbrizdə kortəbii çıxış və mitinqlər keçirilir.
Lakin onlar yalnız yaradılmış partiya və ictimai təşkilatların, çoxlu qəzet və
jurnalların fəaliyyəti nəticəsində getdikcə mütəşəkkil bir şəklə düşürdülər. Cənubi
Azərbaycanda ən çox tanınan "Azərbaycan cəmiyyəti" və onun qəzeti
"Azərbaycan" idi. "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru Pişəvəri idi. Artıq 1942 -
1944-cü illərdə Azərbaycan dilində onlarca qəzet və jurnal çap edilir, Azərbaycan
dili yalnız ünsiyyət dili olmaq səviyyəsindən ədəbi dil və siyasi təşkilatlanma
vasitəsinə çevrilirdi. Məktəblərdə, dövlət idarələrində ana dilindən geniş istifadə
olunurdu.
1945-ci ilin yayında müttəfiq qoşunları İrandan çıxarılmağa başlandı və
bundan ruhlanan mürtəce qüvvələr demokratik islahatlara son qoymaq üçün fürsət
əldə etmiş oldular. Onlar etnik toqquşmalar yaratmağa, demokrat liderləri fiziki
məhv etməyə, quldur dəsətələri yaradaraq terror təşkil etməyə, hətta yanmköçəri
həyat sürən tayfalarla oturaq əhali arasında toqquşmalar yaratmağa çalışırdılar.
Bunun qarşısını almaq üçün iyun - sentyabr aylarında Azərbaycanın bir çox
yerlərində silahlı fədai dəstələri yaradılmağa başlandı.
1945-ci ilin avqustunda Pişəvərinin Azərbaycan SSR-in (Şimali
Azərbaycanın) rəhbəri Mir Cəfər Bağırovla görüşü olur. Bağırov baş verən
301
hadisələri Azərbaycanı birləşdirmək üçün yaxşı bir fürsət kimi qəbul edir, Pişəvəri
isə sovetlərin onu aldadacağından ehtiyatlanaraq tədricən keçirilən islahatların
tərəfdarı olduğunu bildirir. Hər halda, Bağırov Cənubi Azərbaycana tələb olunan
köməyi göstərəcəyini vəd edir.
1945-ci il sentyabrın 3-də Pişəvərinin iştirakı ilə Azərbaycan Demokrat
Firqəsi (ADF) yaradılır, Pişəvəri onun Mərkəzi Komitəsinin sədri seçilir. O, İranın
siyasi həyatının demokratikləşməsini, xalq kütlələrinin mənafeyinə cavab verən
ictimai-iqtisadi islahatların keçirilməsini, İran dövləti tərkibində Cənubi
Azərbaycana inzibati-təsərrüfat, mədəni muxtariyyət verilməsini tələb edir. Eyni
zamanda, partiyanın verdiyi bəyanatda inqilabi çevriliş yolu rədd edilir, ictimai-
iqtisadi islahatların təkamül yolu ilə keçirilməsinin vacibliyi bildirilirdi.
ADF-in oktyabrın 2-4 - də keçirilən qurultayında demokratik islahatların
keçirilməsi bəyan edildi. Təbrizdə, daha sonra isə bütün Cənubi Azərbaycanda
hakimiyyət dəyişildi, şah tərəfdarları hakimiyyətdən getməli oldular. Görülmüş
tədbirlər nəticəsində qan axıdılmadı, silah işlədilmədi. Noyabrın 21-də təşkil edilən
xalq konqresi özünü müəssislər məclisi elan etdi, seçkilər keçirdi. 1945-ci il
dekabrın 12-də Təbrizdə çağırılmış Azərbaycan Milli Məclisinin tapşırığı ilə
Pişəvəri hökumət təşkil etdi və o, Azərbaycan Milli Hökumətinin baş naziri oldu.
Milli Məclis və hökumətin keçirdiyi tədbirlər sırasında bunlar xüsusi qeyd
olunmalıdır: yerli orqanların seçkilər əsasında təşkil edilməsi; aqrar qanuna əsasən
kəndlilərə
torpaqların paylanılması; fəhlə və kəndlilərin iş şəraitinin
yaxşılaşdırılması; müəssisələrə fəhlə nəzarətinin təşkili; Azərbaycan dilinin dövlət
dili elan olunması; 1946-cı ilin iyununda Təbriz Universitetinin təsis edilməsi.
Keçirilmiş tədbirlər həm İranın şah rejimini, həm də iri dövlətləri narahat edirdi.
Onlar demokratik Azərbaycan görmək istəmir, üstəlik, parçalanmış Azərbaycanın
birləşməsindən qorxurdular. İnformasiya blokadasına alınan Azərbaycan üzərinə
İran qoşunları yeridildi, ölkədə repressiyalar başlandı. Minlərlə Azərbaycanlı
onların qurbanı oldu, bir qismi isə Şimali Azərbaycana qaçdı.
Bakıya gələn Pişəvəri 1947-ci il iyunun 11 -də müəmmalı şəkildə
avtomobil qəzasında həlak oldu.
302
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar XX əsr Cənubi Azərbaycan
ədəbiyyatının ən gözəl nümunəsidir.
Azərbaycan və fars dillərində yüksək sənətkarlıqla
yaratdığı əsərlərində klassik Azərbaycan və fars şeiri
ənənələrini yeni poetik axtarışlarla üzvi vəhdətdə
birləşdirmişdir
Şairin farsca yazdığı şeirləri XIV əsr məşhur qəzəl ustasl
Hafizdən sonra İran lirikasının ən gözəl nümunəsi sayılır.
Azərbaycan tarixinə Məhəmmədhüseyn Şəhriyar görkəmli
şair, Azərbaycanın birləşdirilməsi məsələsini qaldıran şəxs
kimi daxil omuşdur.
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar
(1906-1988)
Məhəmmədhüseyn Hacı Mirağa oğlu Şəhriyar 1906-cı
ildə Təbrizdə vəkil ailəsində anadan olmuşdur.
Şəhriyar uşaqlıq illərini Heydərbaba dağının ətəklərindəki Xoşginabda və
Şəngilavada keçirmişdir. İbtidai və orta təhsilini Təbrizdə mədrəsədə almış, daha
sonra Tehran universitetinin tibb fakültəsinə daxil olmuşdur. Burada Sürəyya adlı
bir tələbə qızı sevmiş, onunla evlənmək istəmiş, bu isə qızın varlı qohumlarının
qəzəbinə səbəb olmuşdur. Onlar universitetin rəhbərliyinə təzyiq göstərmiş və
Şəhriyar sonuncu kursda təhsilini yarımçıq qoymağa məcbur olmuşdur.
M.Şəhriyar 1932 - 1935-ci illərdə dövlət qulluqçusu kimi Nişapurda,
Xorasanın müxtəlif şəhərlərində və Məşhəddə çalışıb. 1934-cü ildə atasını, az
keçmiş isə anasını itirən Şəhriyar "Atamın matəmində" və "Eyvay anam" kimi
böyük təsiredici qüvvəyə malik şeirlərini yazıb. 1935-ci ildə Tehranda kənd
təsərrüfatı bankında işə düzələn şair ömrü boyu maddi ehtiyac içində yaşayıb.
1953-ci ildə o, Təbrizə qayıdıb.
Şairin ilk kitabı 1931-ci ildə nəşr olunub. Sonralar şairin dördcildlik
divanı, ikicildlik seçilmiş əsərləri, iki hissədən ibarət "Heydər-babaya salam"
poeması, "Azərbaycan dilində əsərləri" toplusu çapdan çıxıb. Şəhriyarın şeirlərində
klassik Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığı dərin iz buraxmışdır. Şair
S.Ə.Şirvaninin "Gəlim" rədifli qəzəlinə ana dilində nəzirə yazmışdır. Şairin fars
dilində yazdığı "Yoxdur" rədifli qəzəli isə məzmunca M.P.Vaqifin məşhur
"Bayram oldu" qoşmasını xatırladır. Şəhriyarın "Yetim" şeri isə M.Ə.Sabirin "Ey
dərbədər gəzib ürəyi qan olan çocuq" misrası ilə başlanan satirası ilə səsləşir.
M.Şəhriyar şeirlərini Azərbaycan və fars dillərində yazırdı. Hər iki dildə
yüksək sənətkarlıqla yaratdığı əsərlərdə şair klassik Azərbaycan və fars şeri
ənənələrini yeni poetik axtarışlarla üzvi vəhdətdə birləşdirmişdir. Şairin farsca
yazdığı lirik şeirləri XIV əsr məşhur qəzəl ustası Hafizdən sonra İran lirikasının ən
303
gözəl nümunəsi sayılır. Şəhriyarın farsca lirikasında qəzəl janrı əsas yer tutur.
"Sızlayır əhvalıma sübhə qədər tarım mənim" misrası ilə başlanan "Mənim" rədifli
qəzəlində şair həmin qəmli günlərini təsvir edib.
M.Şəhriyarın ictimai məzmunlu şeirləri daha çoxdur. Belə şeirlərində o,
ölkədəki zülm və ədalətsizliyi, ictimai bəlaları yana-yana qələmə alıb.
Şair "Elm və hikmət", "Kəmalülmülkün ziyarəti" məsnəvilərində yaradıcı
ziyalıların acınacaqlı taleyindən bəhs edir. "Gecənin əfsanəsi", "Qardaşım oğlu
Hüşəngə" məsnəviləri fəlsəfi məzmun daşıyır. "Eynşteynə müraciət" adlı kiçik
poema təsiri bağışlayan məsnəvisində şair bəşəriyyət üçün taleyüklü məsələ olan
atom bombasından söz açaraq xalqları uzaqgörənliklə ayıq-sayıq olmağa çağırır.
Sovet Azərbaycanına rəğbət hissi ilə yanaşan şair onun tarixini öz tarixi
kimi qəbul edirdi. Onun 1943-cü ildə yazdığı "Stalinqrad qəhrəmanları" poeması
müharibə mövzusundadır. Şair alman faşistlərini şər rəmzi olan Əhrimənə
bənzədir, onlar üzərində qələbə çalan qəhrəmanları alqışlayır. Şairin "Divani-türki"
adlı kitabında ana dilində yazdığı şeirləri toplanmışdır. "Türkün dili" adlı şerində o
öz ana dili haqqında deyirdi: "Türkün dilitək sevgili, istəkli dil olmaz".
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar ana dilindəki bir sıra şeirlərini Şimali
Azərbaycanda yaşayan ədib qardaşlarına - Süleyman Rüstəmə, Məmməd Rahimə,
şərqşünas alim Rüstəm Əliyevə mənzum məktub şəklində yazmışdır. Şairin "El
bülbülü", "Döyünmə-söyünmə", "Gözüm aydın" kimi şeirlərində Sovet
Azərbaycanındakı qardaşları ilə görüşmək istəyi ifadə olunmuşdur. Onun "Ayrılıq"
şeri bu baxımdan xüsusilə əhəmiyyətlidir:
Bizi yandırır yaman ayrılıq,
Bu darıxdıran duman ayrılıq,
Başa sovurur saman ayrılıq,
Aman ayrılıq, aman ayrılıq.
Ömrü boyu Şimali Azərbaycanı və onun paytaxtı Bakını görmək həsrəti
ilə yaşayan şairə İranın şah rejimi Sovet Azərbaycanına qısa müddətə getməyə
icazə vermiş, lakin sonra qadağan etmişdir. Ümidlə səfərə hazırlaşan Şəhriyara bu
qadağa ağır təsir etmişdir və o bunu "Qafqazlı qardaşlar ilə görüş" şerində
göstərmişdir. Şairin S.Rüstəm, M.Rahim, B.Vahabzadə, N.Xəzri ilə mənzum
yazışması ədəbi-bədii xüsusiyyətlərinə görə də maraqlıdır. Bu məktublarda
qardaşlıq və məhəbbət hissləri, ayrılıq həsrəti səmimi və təsirli ifadə edilir.
M.Şəhriyarın ana dilində yazdığı məşhur şeirlərindən biri də
"Səhəndiyyə"dir. Cənubi Azərbaycanın Səhənd dağına müraciətlə yazılmış bu
şeirdə şair doğma yurdun gözəlliklərindən danışır.
304
Şəhriyarın 1954-cü ildə yazdığı "Heydər-babaya salam" poeması bütün
müasir Cənubi Azərbaycan poeziyasında yeni mərhələdir. Poemada Şəhriyar
Cənubi Azərbaycanın təbiətinin gözəllikləri, xalqın adət və ənənələri. ana yurduna
tükənməz odlu məhəbbəti əlvan poetik boyalarla, canlı xalq dilində tərənnüm
etmişdir. Poemanın ən böyük məziyyəti onun xəlqiliyindədir. Əsərdə müasir
Cənubi Azərbaycan kəndinin sosial ziddiyyətləri, xalqın acınacaqlı həyatı ürək
ağrısı ilə təsvir edilmiş, onun kədər və sevinci, arzu və nisgili əks olunmuşdur.
Şairin bu poeması Cənubi Azərbaycan və milli həyatımız barəsində poetik bir
ensiklopediya təsirini bağışlayır. Heydərbaba dağına müraciət formasında yazılmış
poema iki hissədən ibarətdir. Poemanın məhz dağa müraciətlə yazılmasını şair belə
izah edir: "Dağ göylərə yaxındır. O, təbiətin şah əsərlərindən biridir. Şairin göylərə
qalxan nalələrini əks etdirib bütün Yer üzünə yayaraq hamının qulağına çatdırmağı
təkcə o bacarır". Əsərdə xalqımızın faciəli taleyi, tarixi ədalətsizlik, Azərbaycanın
ikiyə bölünməsi ilə bağlı məsələlər də diqqəti cəlb edir. Poemanın ən başlıca
xüsusiyyətlərindən biri xalqın gələcəyinə dərin inam hissinin ifadəsidir. Şair
Heydərbaba dağının timsalında bütöv Azərbaycanı ümumiləşdirərək xalqın mərd
oğulları sayəsində öz səadətinə qovuşacağına inanır. Poema xalq danışıq dilində
yazılmışdır. Əsərin əsas ideyası vətənpərvərlik, doğma yurda sonsuz məhəbbət
hisslərinin aşılanmasıdır. Poema Cənubi Azərbaycanda anadilli poeziyaya geniş
yol açmışdır. Cənubi və Şimali Azərbaycanda ona çoxlu nəzirələr yazılmışdır.
Şəhriyarın yaradıcılığı İraq və Türkiyədə də şöhrət qazanmışdır. 1978-ci
ildə İranda şah rejimi devrildikdən sonra yerli hökumət şairə təqaüd təyin etmişdir.
Müasir Cənubi Azərbaycan və İran ədəbiyyatının on böyük
nümayəndələrindən olan Məhəmmədhüseyn Şəhriyar 1988-ci ildə Təbrizdə vəfat
etmiş və məşhur "Şairlər qəbiristanlığı"nda dəfn edilmişdir.
305
Azərbaycanda tibb elminin inkişafında, milli tibb kadrlarının
hazırlanmasında Mirəsədulla Mirqasımov böyük rol
oynamışdır. Ali təhsilli həkim artıq I Dünya müharibəsi
illərində hərbi cərahiyyə sahəsində zəngin təcrübə qazanmışdır.
Azərbaycan tarixinə Mirəsədulla Mirqasımov görkəmli həkim,
Azərbaycan müasir tibb elminin əsasını qoyanlardan biri,
Aərbaycanda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş ilk
alim-cərrah, cərrahlıq sahəsində Azərbaycan dilində yazılmış
ilk dərsliyin müəlifi, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının
ilk prezidenti kimi daxil olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |