See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. Davlatning tashqi qarzi va uni tartibga solish
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
20.2-§. Davlatning tashqi qarzi va uni tartibga solish
metodlari Bugun keng ko‗lamda rivojlanib borayotgan jahon moliyaviy inqirozining asosiy sabablaridan biri tashqi qarz va uning to‗lovi muammolari bilan bog‗liq. Ko‗plab davlatlarning tashqi qarz masalasidagi puxta o‗ylanmagan siyosati ularning iqtisodiyotini zaif, tashqi omillarga qaram, xatarli vaziyatlar oldida himoyasiz 602 va nochor ahvolga solib qo‗yganini kuzatish qiyin emas. O‗zbekiston o‗zining mustaqil taraqqiyoti davrida qisqa muddatli spekulyativ kreditlardan voz kechib, chet el investitsiyalarini uzoq muddatli va imtiyozli foiz stavkalari bo‗yicha jalb etish tamoyiliga doimo amal qilib kelmoqda. Tashqi qarz muammosini hal etish bo‗yicha umumiy strategiyani ishlab chiqishda, jahon amaliyotida mashhur bo‗lgan hamda noan‘anaviy usullardan foydalanish mumkin. Tashqi qarz muammosini xorijiy mamlakatlarni sobiq SSSRga nisbatan debitor qarzdorligidan foydalanish tajribasi orqali hal etish mumkin. Hal etish yo‗llaridan biri bu o‗zaro hisob-kitob qilish sxemasi bo‗lishi mumkin. Muammoni hal etishning ushbu yo‗li jahonning yetakchi davlatlari tomonidan qo‗llab-quvvatlanganda samarali bo‗lishi mumkin. Tashqi qarzning ma‘lum qismini O‗zbekiston Respublikasi sanoat kompaniyalarining aksiyalariga investitsiyalash, ya‘ni konversiya qilish va shu bilan birga, respublika tashqarisidagi davlat mulklari, bino va inshootlarini hisobga o‗tkazish orqali ham muammoni hal etish mumkin. Tashqi qarz inqirozi sharoitida muammoni hal etish va boshqarishning eng tez va og‗riqsiz metodlarini tanlash muhim hisoblanadi. Tashqi qarzni boshqarish metodlari va uning shartlari kreditorlar va qarzdorlar o‗rtasidagi keskin va ba‘zi hollarda siyosiy tus oladigan kurash obyekti bo‗lib hisoblanadi, chunki bu inqiroziy holat ikki tomon uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Tashqi qarzini davlat tomonidan tartibga solish va boshqarishning moliyaviy va ma‘muriy metodlari mavjud. Odatda, ushbu muammoni hal etishda har ikkala moliyaviy va ma‘muriy metodlar termasidan foydalaniladi. Mumkin qadar ma‘muriy uslublardan kam foydalanish maqsadga muvofiq. 603 Davlatning tashqi qarzini boshqarishning ma‘muriy metodlariga, yuqoridan tushirilgan buyruq, ko‗rsatmalarga asoslangan ma‘muriy taqsimot uslubidir. Ma‘muriy metodning samaradorlik mezoni bo‗lib iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqlikni hisobga olmagan holda har qanday mumkin bo‗lgan yo‗l bilan buyruq va ko‗rsatmalarni tezkor ravishda ijrosini ta‘minlashdir. Davlatning tashqi qarzni tartibga solish va boshqarishning asosiy ma‘muriy uslublariga quyidagilar kiradi: qayta moliyalash; qarzlarni bekor qilish (qarzni to‗lashdan voz kechish); qarzni hisobdan chiqarish; Qarzni restruktrizatsiya qilish. Qayta moliyalash g‗oyasining mohiyati shundaki, qarzdorga yangi turdagi investitsiyalarni moliyalashtirish to‗g‗risida va‘dalar berib uni qarzni to‗lashga nisbatan rag‗batlantirish bo‗lib hisoblanadi. Shunga muvofiq ravishda yangi zayomlarni qarzdor mamlakatlarga taqdim etish orqali ularda oldingi qarzlar bo‗yicha to‗lovlarni amalga oshirish uchun yetarli darajada moliyaviy mablag‗lar va rag‗batlarga ega bo‗ladi. Qarzlarni bekor qilish ikki sababga ko‗ra amalga oshiriladi: davlatni moliyaviy to‗lovga qobiliyatsizligi, ya‘ni uni bankrotligi; yoki davlat tepasiga yangi hokimiyatni kelishi sababli noma‘lum sabablarga ko‗ra ular o‗zlaridan oldingi hokimiyatning moliyaviy javobgarligini tan olgisi kelmaydi. To‗lovlarni to‗xtatish iqtisodiyotdagi qiyinchiliklar, ishlab chiqarishning pasayishi, savdo sharoitlarini yomonlashuvi, tabiiy ofatlar va urushlar sababli to‗lovga imkoniyatni yo‗qligini taqdim etishi mumkin. Qarzdor davlat iqtisodiyoti uchun qarzlarni bekor qilish quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: 604 Xalqaro moliyaviy bozorlarga kirishga potensial darajada chek qo‗yiladi, ya‘ni bundan keyingi davrlarda qarz olish imkoniyatlarini yo‗qga chiqaradi hamda import hajmi qisqarishi mumkin; Boshqa davlatlardagi moliyaviy va real aktivlarni potensial darajada ekspropriatsiya qilinishi mumkin. Qarzni restruktrizatsiya qilish bu qarzdor uchun kredit munosabatlaridagi qarzlarni to‗lashning original sxemasiga nisbatan samarali yangi rejasini ishlab chiqishdir. Bu bilan asosiy qarz summa o‗zgarmagan holda kredit foizlarini to‗lash davrida uning imtiyozli davri uzaytiriladi. Qarzdorlik bo‗yicha to‗lovlar qisqa davr uchun to‗lovlar odatda bir yil, nisbatan uzoq 10 va undan ortiq davrlarga uzaytiriladi. Bu qarzdor mamlakat uchun qisqa muddatli yengillik beradi, biroq umumiy qarz summasi qisqarmaydi balki berilgan qo‗shimcha muddat uchun foiz to‗lovlari hisobiga o‗sishi mumkin. Qarzni restruktrizatsiya qilish bu mamlakat uchun estafetadagi qisqa bir dam olishni, iqtisodiyotni jonlantirish, iqtisodiy o‗sish va investitsiya uchun, istiqbolda tashqi qarzga xizmat ko‗rsatish qobiliyatini kuchaytirish uchun ma‘lum bir vaqt beradi. Uzoq istiqbolda qarz baribir o‗sadi, chunki qarzni restruktrizatsiya qilish o‗zida uni hisobdan chiqarish yoki barcha qarzlarni bekor qilishni olmagan. Faqatgina qarzga xizmat ko‗rsatish shartariga o‗zgartirish: ya‘ni qarzni qoplash muddati, uni uzaytirish va foiz stavkalari kiradi. Davlatning tashqi qarzni tartibga solishning moliyaviy metodlarining asosiy mezonlari bo‗lib moliyaviy ko‗rsatkichlar va hisobotlar hisoblanadi. Moliyaviy metodlarga quyidagilar kiradi: konversiya; 605 xususiy ssuda va investitsiyalarni jalb etish orqali qarzga to‗liq xizmat ko‗rsatish; rivojlanishni moliyalashtirishda foiz to‗lovlaridan qarzga xizmat ko‗rsatishda foydalanish. Tashqi qarzni konversiyasi bu tashqi qarzni boshqa turdagi majburiyatlar bilan almashtirishni ta‘minlovchi hamda qarzdor davlatlar iqtisodiyotiga nisbatan sezilarsiz bo‗lgan barcha mexanizmlar tushuniladi. Ularga qarzni investitsiyaga konversiyalash, tovarlar taklifi orqali qarzni o‗zaro hisob-kitob qilish, o‗ziga xos shartlar asosda qarzni kreditor tomonidan qayta sotib olish, qarzni uchinchi mamlakatlarning qarz majburiyatlariga almashtirish, qarzni mulk, obligatsiya va infratuzilmaning qimmatbaho qog‗ozlari hisobiga o‗zaro hisob-kitob qilish. Tashqi qarzni boshqarish kredit va qarzdorlik turiga qarab (xususiy va ofitsial) boshqariladi. Turli kreditorlarga taklif etiladigan bir nechta variantlar turi ishlab chiqilgan. Ulardan biri bu – davlatlararo kafolatlangan zayomlarni restruktrizatsiya qilish. Bunday restruktrizatsiya qilish bu qarzni kamaytirish yoki unga xizmat ko‗rsatish muddatini qisqartirish yo‗nalishlarini tanlashga qaratilgan bo‗ladi. Boshqa variantlarga – tijorat qarzni restruktrizatsiya qilish. Tijoratchi kreditordan qarzni qayta rasmiylashtirish ikki yo‗l orqali amalga oshadi: qarzdorlikni kamaytirish, ya‘ni qarzdorlik majburiyatlarini diskonti bilan past daromad darajasida mamlakatning ikkilamchi bozoridan hamda xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasining qarzdorlikni kamaytirish fondi orqali sotib olish mumkin. Keyingi paytlarda boshqa metodlardan ham foydalanilmoqda. Ularga: 606 Qarzdorlikni sotib olish. Qarzdor mamlakatga ikkilamchi qimmatbaho qog‗ozlar bozoridan qarzdorlikni sotib olishga imkoniyat yaratiladi; Qarzdorlikni aksiyalarga almashtirish. Xususiy kreditor tomonidan qarzdor mamlakat kompaniyalarining aksiyalariga konvertatsiya qilish. Investorlar ikkilamchi qimmatbaho qog‗ozlar bozoridan qarzdorlikni sotib oladi, keyin uni mamlakat markaziy banki tomonidan mos instrumentlar orqali, ya‘ni qo‗shimcha aksiyalar sotib olish uchun milliy valyutaga transformatsiya qilinadi; Asosiy qarz bo‗yicha qarzdorlik majburiyatlarini va uning foizlarini mamlakatga qarzdorlik yuklamasini kamaytirish maqsadida maxsus diskontlangan yoki tenglashtirilgan obligatsiyalarga almashtirish; Qarzdorlik majburiyatlarining bir qismini qarzdor mamlakatning milliy valyutasiga mamlakatda turli ekologik, onalik va balalikni himoya qilish, tarixiy obidalarni saqlash kabi fondlarni vujudga keltirish maqsadida almashtirish. Turli xildagi tashqi qarzni aholi jon boshiga past va o‗rta daromadli davlatlar uchun turli xildagi restruktrizatsiya qilishni boshqarish konsepsiyalari mavjud. Rasmiy kreditorlarga qarzdorlikni Parij klubi doirasi asosida qayta rasmiylashtirish amalga oshirilmoqda. Har o‗n yilda qarzdorlik qoplanmasa, uning summasini ikki baravarga o‗sishi yuz berishi mumkin. Yirik miqdordagi qarzdorlik agar kreditor mamlakatlar manfaatiga mos kelmasa, mamlakatning mustaqilligini namoyon bo‗lishi imkoniyatlarini cheklaydi. Davlat qarzini boshqarishning u yoki boshqa metodlaridan tanlashda ularning bugungi kunda va istiqbolda mamlakatning 607 iqtisodiy va milliy xavfsizligida qanday ifodalanishini chuqur tahlil qilish maqsadga muvofiq bo‗lar edi. Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|