SəFƏVİLƏr döVLƏTİ
AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN
Yüklə 2,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNİN
ZƏİFLƏMƏSİ VƏ TƏNƏZZÜLÜ 132 I Şah Təhmasibin həyatının son illərində sarayda vəziyyət. Əyanlar arasında parçalanma Ölkəni idarə etmək işinin bir hissəsini daha gənc qüvvələrin öhdəsinə buraxmaq üçün, I Təhmasib öz oğlanlarından birinə - Heydər Mirzəyə inzibati işlərin idarə olunmasını çox erkən etibar etmişdi. 1571-ci ildə, 18 yaşı olanda Heydər Mirzəni Alessandri, əslində bütün işləri idarə edən şah müavini 1 adlandırır. Yaşca Məhəmməd Mirzə və İsmayıl Mirzədən kiçik olmasına baxmayaraq, bu şərait tezliklə onda uzaq şöhrətpərəstliyin hisslərini gücləndirmiş, taxt-taca iddialarının oyanmasına səbəb olmuşdu. İskəndər bəy Münşinin yazdığı kimi, o, şahın rəğbətini ona görə qazanmışdı ki, hər işdə atasının razılığı ilə hərəkət edirdi 2 . Venetsiya səfiri Heydər Mirzəni alçaqboylu, lakin çox yaraşıqlı bir şəxs kimi təqdim edir. O, bacarıqlı natiq, qəşəng və mahir at çapan idi. Alessandrinin sözlərinə görə, o, adamların müharibə haqqında söhbətlərini dinləməyi xoşlasa da, həddən artıq zərif və demək olar ki, qadın təbiəti ilə özünü belə təmrinlərdən ötrü yararlı saymırdı 3 . Dövlət işlərində onun təsir və rolu artmışdı. Qardaş və bacıları ona nifrət edir, həsəd aparırdılar. Saray adamları isə Heydər Mirzəyə hörmət edirdilər. I Təhmasibin ölümündən sonra baş vermiş hadisələri araşdırmaq üçün, taxt uğrunda mübarizənin nəticəsini müəyyən etmiş saraydaxili vəziyyət və qüvvələr nisbəti üzərində dayanmaq zəruridir. I Şah Təhmasibin 9 oğlu qalmışdı. Bunlar – İsa bəy Mosullu Türkmanın qızı Sontanımın dünyaya gətirdiyi Məhəmməd Mirzə və İsmayıl Mirzə; Şamxalın bacısından və çərkəz kənizlərindən olan Süleyman Mirzə, Mahmud Mirzə və Əhməd Mirzə; gürcü kənizlərindən doğulmuş Heydər Mirzə (onun barəsində yuxarıda 133 danışıldı), İmamqulu Mirzə, Mustafa Mirzə və Əli Mirzə idilər 4. . Şahın sağlığında taxta kimin çıxacağı məsələsi ortaya çıxmırdı. Lakin hicri 982 (1575)-ci ildə I Təhmasib ağır xəstələndi və bu məsələ şah sarayındakı müzakirələrin başlıca mövzusuna çevrildi 5 . Səfəvilərin sarayında ziddiyyətlər kəskinləşdi. Öz namizədini taxt-tac varisi kimi irəli sürən qruplaşmalar yarandı. Təhmasibin böyük oğlu Məhəmməd Mirzənin taxta sahib olmaq hüququ şübhə doğurmurdu. Həqiqətdə isə ağır xəstəliyi getdikcə güclənən korluğu üzündən onun imkanları çox cüzi idi. İsmayıl Mirzə istisna olmaqla şahın qalan oğlanları azyaşlı idilər və buna görə də hesaba alınmırdılar. Güclü qızılbaş əyanlar qrupunun müdafiə etdiyi, həmçinin yaxşı tanınan İsmayıl, Heydər Mirzənin ciddi rəqibi idi. Lakin artıq iyirmi ilə yaxın bir müddətdə Qəhqəhə qalasında dustaqda olması İsmayılın vəziyyətini xeyli mürəkkəbləşdirirdi 6 . II Şah İsmayıl adı ilə tanınan İsmayıl Mirzə on dörd yaşlı gənc ikən siyasət meydanına atılmışdı. Hicri 954 (1547)-cü ildə şahın qardaşı Əlqas Mirzə qiyam etdi. O, türk sultanının sarayına üz tutdu və Şirvanın idarə olunması gənc İsmayıla həvalə edildi.Qacar tayfasından olan Göyçəm Sultan onun tərbiyəçisi (lələsi) idi 7 . Gənc şahzadə devrilmiş Şirvanşahlar sülaləsinin nümayəndəsi olan Burhanla vuruşmada döyüş sınağından çıxdı. Tezliklə İsmayıl Mirzə öz bəxtini Osmanlı sultanı I Süleymanın o dövr üçün güclü sayılan ordusu ilə daha çətin döyüşlərdə sınadı.Gənc şahzadənən sərkərdəlik ustedadı düşmənlə döyüşlərdə özünü parlaq şəkildə göstərdi.Qızılbaş qoşunlarının İsmayıl Mirzənin başçılığı altında Ərzurumun osmanlı hakimi, lovğa İskəndər paşa üzərində hicri 969 (1552)-cu ildə qəti qələbəsi türklərə dəhşətli təsir göstərdi. Bu döyüşdə İsmayılın həyata keçirməyə nail olduğu taktiki manevrlə, yəni qəsdən geri çəkilmək yolu ilə qızılbaşklar rəqiblərini qaladan kənara çıxardılar. Açıq sahədə İskəndər paşanın qoşunları mühasirəyə alındı, darmadağın 134 edildi. Türk sultanın bir sıra adlı-sanlı əyanları əsir alındı 8 . İsmayılın bu parlaq qələbəsi ona məğlubedilməz sərkərdə şöhrəti gətirdi. O, özünün cəsarətli, sürətli həmlələri ilə türkləri dəhşətə saldığı üçün onu “Dəli İsmayıl” adlandırmışdılar 9 . Hətta iyirmi il keçdikdən sonra da İsmayılın hünərləri haqqında rəvayət, Azərbaycanda hələ də yaşamaqda və adətən belə hallarda olduğu kimi, hədsiz dərəcədə bəzək-düzək vurulmaqla qalmaqda davam etmişdi. Belə ki, ingilis taciri Cefri Deket 1574-cü ildə məlumat verirdi ki, İsmayılın İskəndər paşa ilə döyüşü zamanı guya 100 minə yaxın osmanlı həlak olmuşdu 10 . 1555-ci ildə Amasyada Osmanlı-Səfəvi müharibələrində uzun sürən fasilə yarananda, I Şah Təhmasib Qarabağdan Təbrizə qayıtdı və sülh bağlanmasını bayram etməyi, türklərlə müharibənin qəhrəmanını layiqincə alqışlamaq qərarına gəldi. İskəndər bəy Münşi yazır: Təbrizdə elə bir bayram keçirildi ki, o indiyə kimi qızılbaşların dilindən düşmür 11 . Oradaca İsmayılın Şah Nemətulla Yəzdinin qızı ilə təntənəli toyu oldu 12 . Iskəndər bəy Münşi yazır: “Lakin o, şahın xeyirxahlığına və mərhəmətinə nankorluq göstərdi və möhtərəm atasının bəyənmədiyi çoxlu əməllərə yol verdi” 13 . Tarixçi bildirir ki, bunun nəticəsində şah, şahzadənin sarayda qalmasını mümkün saymır və onu, öz böyük qardaşı Məhəmməd Mirzəni hakim kimi əvəz etmək üçün hicri 963 (1556)-cü ildə Herata göndərir. İskəndər bəy Münşi qeyd edir ki, şahın əmri ilə Əli Sultan Təkəli İsmayılı Herata çatdırmalı və şahzadə Məhəmmədi isə özü ilə şahın yanına, saraya gətirməli idi.Əli Sultan Məhəmmədlə Heratdan qayıdanda, şahın olduğu Savucbulaqdan bir qədər aralıda şah qorçilərindən biri onu ölüncəyədək döyür. İskəndər bəy Münşi, bu qəddarcasına divanın səbəbini açmadan bunu göstərməklə kifayətlənir ki, İsmayılı Herata müşayiət edərkən o, şah tərəfindən verilmiş göstərişləri yerinə yetirməmişdi. 135 Əli Sultanın günahının nədən ibarət olduğunu V.Hins Məhəmməd Tahir Qəzvininin “Xülase-yi məqal) materiallarını tədqiq etməklə açır. Əli Sultan İsmayılı Xorasana müşayiət etdiyi zaman şahdan məktub almışdı ki, onu Məhəmməd Mirzənin lələsi, Heratən əmir əl-ümərası Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Təkəliyə şəxsən təqdim etsin. Məktubda yazılmışdı ki, İsmayıl Mirzə hər işdə yalnız əmirin razılığı və təqdir etməsi ilə fəaliyyət göstərməli, tamamilə onun himatəsi altında olmalıdır. Əli Sultan, İsmayılı məktubun məzmunu ilə tanış etdikdən sonra onu əmirdən gizlətdi. Məhəmməd xanın şahın məktubunu ona vermək tələblərinə Əli sultan soyuqqanlıqla cavab verdi ki, o, I Təhmasibin şifahi əmrini ona çatdırmalıdır. Həmin əmrə görə isə əmir və onun oğlanları hər işdə şahzadəyə tabe olmalıdırlar. Məhəmməd xanın bilavasitə şaha məktubla müraciət edərək onu hər şeyi olduğu kimi xəbərdar etməkdən başqa çarəsi qalmadı. Şah, Əli Sultanı geri çağırdı. Beləliklə, Əli Sultan İsmayıl Mirzəyə sədaqətini öz həyatı bahasına nümayiş etdirdi. Bununla belə, İsmayıl Heratda öz lələsi Məhəmməd xanı dövlət işlərində iştirakdan uzaqlaşdıraraq bütün məsələləri özbaşına həll edirdi 14 . Məsələn, Alessandri göstərir ki, İsmayıl şahdan soruşmadan vilayətlərin hakimlərinə məktublar göndərərək onlardan dərhal qoşun toplamaöı və Amasya müqaviləsini pozmaqla Osmanlı vilayətlərinə yürüşə başlamağı tələb etmişdir 15 . Buna bənzər məlumatlar dogər Avropa mənbələri ilə də təsdiq olunur. Dövlət işlərindən uzaqlaşdırılmış və təhqir olunmuş Məhəmməd xan şaha onun oğlunun davranışı barədə məlumat verir və onun geri çağırılmasını xahiş edir. Eyni zamanda şaha böyük təsiri olan vəzir Məsum bəy Səfəvi, sultana qarşı yürüş etmək üçün qoşun toplamaq barədə çağırışla İsmayılın vilayət hakimlərinə göndərdiyi bir neçə məktubu ona göstərir. Şah doğma qardaşları Əlqasın və Samın ona vurduqları ağır zərbələri hələ 136 unutmadığından, belə təhlükəli itaətsizlik əlamətlərini təqdir edə bilməzdi. Habelə oğlunun qızılbaş döyüşçüləri arasında necə məşhur olduğu da şaha yaxşı məlum idi. Belə fərz etmək də məntiqidir ki, I Təhmasin İsmayılın onu taxtdan kənar edib yerini tuta biləcəyindən də ciddi surətdə qorxurdu 16 . İsmayılın gələcək fəaliyyətindən ehtiyat edən I Təhmasib, dərhal özünün hərbi dəstəsinin rəisi (qorçibaşı) Sevindik bəy Əfşarı İsmayılı vəzifədən kənar etmək əmri ilə Herata göndərdi. Onun yerinə Məhəmməd Mirzə yenidən Herat hakimi təyin olundu. Sevindik bəy İsmayılla Təbəs və Yəzddən keçib savəyə gəldi 17 . Burada Məsum bəyə təhvil verilən İsmayılı onun əmrilə Qəhqəhə qalasına salırlar 18 . Məhəmməd Tahir Qəzvini məlumat verir ki, İsmayılın saraydakı fəal tərəfdarları - Həmzə bəy Rikabdarbaşı, Xeyir Mirək, Süleyman bəy bu zaman artıq cəzalandırılmışdılar 19 . Şahzadəyə yaxın olan Şahrux bəy Tatı oğlu İstəxr qalasına atılmışdı 20 . İsmayıl 19 il 6 ay və 21 gün 21 həbsdə əziyyət çəkmişdi. O, iyirmi dörd yaşında, qüvvə və bacarığının yüksəliş çağında qalanın astanasından içəri adlayaraq, oradan mənəvi və fiziki cəhətdən sarsıdılmış halda, yalnız qırx üç yaşında çıxa bilmişdi. Bu zindan İsmayılın qəlbində sağalmaz iz buraxmış və onun gələcəkdə qısamüddətli hakimiyyəti zamanı törətdiyi qeyri-insani qəddarlıqlarda ifadəsini tapmışdı. İsmayıl Qəhqəhə qalasında olduğu zaman baş vermiş hadisə - I Şah Təhmasibin ölümü, saraydakı həyəcanları və əyanlar arasındakı parçalanmanı əvvəlcədən müəyyən etmişdi. Şərəfxan Bidlisinin xəbər verdiyi kimi, hicri 979 (1571- 1572)-cu ildə Qəhqəhə qalasından qızıl və gümüş külçələr yoxa çıxmışdı 22 . Qala rəisi Həbib bəy Ustaclı Külçələrin yoxa çıxmasında şahzadəni günahlandırdı. İsmayıl isə bu işdə Həbib bəyin qızının təqsirkar olduğunu söyləyirdi. İşi yerindəcə təhqiq etmək üçün şah bir dəstə qızılbaş əmirini qalaya göndərdi. 137 Hüseynqulu Xəlifə Rumlu və Qum hakimi Vəli Xəlifə Şamlı şahzadənin tərəfini saxladılar. Buna baxmayaraq, ustaclı tayfasının nümayəndəsi Pirə Məhəmməd xan və Qaradağ hakimi Xəlifə Ənsar, Həbib bəyin tərəfində durub onun ittihamını müdafiə etdilər. Onlar Qəzvinə qayıtdıqdan sonra şahın qarşısında bir-birinin üzərinə hücum etdilər. Şərəfxan yazırdı: “Elə həmin gündən qızılbaş tayfaları arasında düşmənçilik başlandı” 23 . 1575-ci ildə I Təhmasib ilk dəfə xəstələnərkən sarayda dərhal yaranmış gərginlik və taxt uğrunda mübarizə barəsində, biz yenə də İskəndər bəy Münşidən məlumatlar əldə edirik.O, xəbər verir ki, xəstəlik günlərində saray əyanları iki dəstəyə bölünmüşdü və onlardan da hər biri taxta öz namizədini oturtmaq istəyirdi. İskəndər bəy Münşinin sözlərinə görə,”hərbçilər və rəiyyət sırasında xalqın əksəriyyəti İsmayıl Mirzənin tərəfdarları idi”. O vaxt mühüm dövlət vəzifələri tutan Murad xan süfrəçi, Hüseyn bəy Yüzbaşı, Piri bəy, Məhəmməd bəy əmiraxurbaşı və Allahqulu Sulatn Aycək oğlu kimi ustaclı əmirləri Heydər Mirzənin hüquqlarını qorumaq üçün birləşdilər. Öz atasından sonra Heydər Mirzənin lələsi olmuş Məsum bəy Səfəvinin oğlu Sədrəddin xan yubanmadam şeyxavənd tayfası və gürcü əyanları ilə əlaqəyə girərəkqəyyumluğu altında olanın hüquqları uğrunda mübarizədə onlarla anda əsaslanan ittifaq bağladı. İsmayılın mənafeyini müdafiə edən dəstədə Hüseynqulu Xəlifə Rumlu, Əmiraslan Sultan Əfşar, Heydər Sultan Çabuk Türkman birləşmişdilər. Əfşar, rumlu və türkman tayfaları tam heyətdə onun tərəfdarları sıralarına daxil idilər. Təhmasibin kəskin ağıl və qabiliyyət sahibi olan süvimli qızı, dövlət şurasına buraxılan yeganə şahzadə xanım, Pərixan xanım da İsmayılın fəal tərəfdarı idi 24 . Lakin bu dəfə I Təhmasib hər iki dəstənin ümidini qırdı və öz həkimi Mövlana Qiyasəddin Əli Kaşinin Məharəti sayəsində sağaldı 25 . Pərixan xanımın anası qızının tapşırığı ilə şahı Heydər 138 Mirzəyə qarşı qaldırmaq üçün, onun tərəfdarlarının fitnə-fəsadları barədə dərhal şaha məlumat verdi. Lakinntəzəcə sağalmış I Təhmasib əyanların hiylələrinə əhəmiyyət vermədi. Maraqlıdır ki, I Təhmasib öncə Qəhqəhədə olan oğlunun həyatını mühafizə etmək qayğısına qaldı. Şah qorxurdu ki, qaradağlı tayfasının başçısı (rişsəfidi), Heydər Mirzənin qatı tərəfdarı və həmin tayfadan olan Qəhqəhə qalasının rəisi Xəlifə Ənsarın qohumu – Fərruxzad bəy eşikağasıbaşı öz qohumunun vasitəsilə köməksiz İsmayılın öldürülməsini təşkil edə bilərdi. Təhmasib bunun qarşısını almaq üçün əfşar tayfasından oaln qorçilər dəstəsini Qəhqəhəyə göndərdi. Şahın bu tədbiri İsmayılın tərəfdarlarının gücünü artırdı. Bundan əlavə, I Təhmasib paytaxtda ustaclı tayfasının mövqelərini bir qədər zəiflətməyi qərara aldı. Bu məqsədlə o, arabir onların nüfuzlu nümayəndələrini müxtəlif tapşırıqlarla əyalətlərə göndərirdi. Məsələn, Murad xan Qocur qalasını ələ keçirmək tapşırığı aldı və Rüstəmdara hərəkət etdi. Piri bəy Rey hakimi təyin edildi və ora yola düşdü. Şah, Hüseyn bəy yüzbaşını da II Səlimin vəfatı və onun oğlu III Muradın taxta çıxması ilı əlaqədar qızılbaş nümayəndə heyətinin başçısı kimi İstanbula göndərnək istəyirdi. Lakin o, Məşhəddə İmam Rzanın müqəddəs məqbərəsini ziyarət etmək bəhanəsi ilə bu tapşırıqdan 26 imtina etdi. Hüseyn bəy qorxurdu ku, onun burada olmadığı vaxtlarda sarayda vəziyyət İsmayılın xeyrinə dəyişə bilər. Lakin tezliklə şah tərəflərin fitnələrinə laqeyd qaldı. Bu vaxt şahzadə Mustafa Mirzənin lələsi Nəzər Sultan Ustaclı vəfat etdi və onun əvəzinə Hüseyn bəy yüzbaşı qəyyum təyin edildi. İskəndər bəy Münşi qeyd edir ki, bundan sonra “qızılbaş tayfaları arasında ədavət və fitnə-fəsad alovu” bir qədər söndü. Yüklə 2,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|