SəFƏVİLƏr döVLƏTİ

I fəsil
ƏSAS MƏNBƏLƏRİN VƏ
ƏDƏBİYYATIN XÜLASƏSİ
Səfəvilər dövlətinin tarixinə dair əsas və ən çoxsaylı mənbələr
qrupunu müxtəlif xalqların nümayəndələrinin, o cümlədən azərbaycanlıların
yazdıqları farsdilli orta əsr salnamələri təşkil edir.
Fars dilindəki narrativ mənbələrin xülasəsinə başlarkən, öncə
bunların arasında mövzuları yalnız Azərbaycana və onun vilayətlərinə həsr
edilmiş yerli xronikalara və əsərlərə təsadüf edilmədiyini göstərməliyik.
Bizim başlıca məlumat mənbələrimiz olan ümumtarix tipli əsərlər (yaxud
Səfəvilər (qızılbaşlar) dövlətinin tarixinə dair xüsusi kitablar) Azərbaycan
tarixinin sistemli şərhini əks etdirmir. Həmin əsərlərin müəllifləri bu ölkəyə
təsadüfən, adətən burada baş verən miqyaslı hadisələrlə əlaqədar olaraq
müraciət edirlər. Bu əsərlərin əksəriyyəti nəşr olunmamışdır, dünyanın
məxəzlər saxlanılan müxtəlif obyektlərinə, Yaxın Şərqə və Qərbi Avropaya
səpələnmişdir
1
. Onlardan bəziləri Şərqdə litoqrafiya (daş basma) üsulu ilə
çap olunmuşdur və elmi - tənqidi nəşrin tələblərinə cavab verə bilmirlər. Son
illərdə İranda bu əsərlərin bəzilərinin mətbəə nəşrlərinə cəlb olunması
litoqrafiya səhvlərini nəinki aradan qaldırmamış, əksinə, onları daha da
artırmışdır. Tədqiqatçıların ixtiyarında tam dərc olunmuş mənbələrin sayı
azdır; onlardan bir çoxu çıxarış, xülasə şəklində dərc olunmuşdur. Nadir
istisnalarla ən mühüm mənbələrin mətnlərinin ümumi elmi - tənqidi nəşri
hələ də yox dərəcəsindədir. Onların az qismi Avropa dillərinə tərcümə
olunmuşdur. Bütün bunlar çox vaxt dövrün tarixinə dair nadir əlyazma
mənbələri ilə işləməli olan tədqiqatçıların işini xeyli mürəkkəbləşdirir.
Səfəvilər dövlətinin tarixinə dair mənbələr əvvəlki dövrlə müqayisədə daha
çoxsaylı olsa da, onlar hələ az öyrənilmiş və işlənmişdir. Onlardan bir çoxu
tarixşünaslıqda İran tarixinin mənbələri kimi məlumdur və demək olar ki,
Azərbaycan tarixinin mənbələri kimi tam tədqiq edilməmişdir. ”Qeyd etmək

---

7
lazımdır ki, XVI-XVIII əsrlərin narrativ farsdilli mənbələri, ümumiyyətlə,
hələlik çox qeyri-kafi, hər halda X-XV əsrlərin farsdilli tarixi mənbələrinə
nisbətən müqayisəedilməz dərəcədə az öyrənilmişdir”
2
.
Azərbaycan tarixinə, xüsusilə də sosial-iqtisadi məsələlərə dair (kənd
təsərrüfatı, şəhər həyatı, sənətkarlıq, ticarət, kəndlilərin vəziyyəti və s.)
materiallar bu mənbələrdə çox cüzidir. Bu məsələlərə dair məlumatları
tədqiqatçı əsl mənada zərrə-zərrə, uzun və əziyyətli axtarışlar yolu ilə
toplamalı olur və tez-tez bu və ya digər məsələnin işıqlandırılmasında
ciddi çətinliklərlə rastlaşır. Bu, onunla izah edilir ki, feodal sinfinə xidmət
edən orta əsr salnaməçiləri öz əsərlərində xalqın vəziyyəti ilə
maraqlanmır, əsas diqqəti şahların və hakim siniflərin digər
nümayəndələrinin tərifinə və təsvirinə verirdilər.
Fars dilində narrativ mənbələrin nəzərdən keçirilməsinə başlayaq.
Sədrəddin Sultan İbrahim əl- Əmini -
xronoloji cəhətdən nəzərdən
keçirdiyimiz dövrün ilk narrativ mənbəyinin, hicri 918 (1513-1514)-ci ilə
qədər gətirib çıxarılan, I Şah İsmayılın yürüşlərinin tarixi olan “Fütuhati-
şahi” (“Şahın qələbələri”) adlanan əsərin müəllifidir. Bu əsərin tam
nüsxəsi Tacikistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Şərq
Əlyazmaları fondunda saxlanılır
3
. Tacik şərqşünası A.M.Mirzoyev
tərəfindən (“Şahənşahnamə”
4
adlı tarixi əsərin müəllifini müəyyən etmək
xidməti də ona məxsusdur) aşkar edilmiş və siyahıya alınmışdır. Sonuncu
əsərin müəllifliyini B.A.Dorn səhvən Herat şairi Kamaləddin Binainin
adına çıxırdı. A.M.Mirzoyev “Şahənşahnamə”nin və “Fütuhati-Şahi”nin
mətnlərini tutuşduraraq sübut etdi ki, hər iki əsər bir müəllifin –
Sədrəddin Sultan İbrahim əl- Əmininin qələminin məhsuludur, həm də
“Şahənşahnamə” “Fütuhati-Şahi”nin ikinci cildidir
5
. A.M.Mirzoyevin
nəticələrini təsdiq edən bir sıra cəhətləri göstərək. Səfəvi tarixşünasları
öz əsərlərinin mətnlərində məlumatlarından faydalandıqları əsas
mənbələrin adlarını çəkirlər. Dövrün bir sıra mənbələrində “Fütuhati-
Şahi” və yaxud “Fütuhati-Əmini”nin adları çəkilir. Xondəmir “Həbib əs-
siyər”, Qazi Əhməd Qumi “Xülasət ət - təvarix”, İsgəndər bəy Münşi
“Tarix-i aləm aray-i Abbasi” əsərlərində bu əsəri özlərinin ilk mənbələri

---

8
sırasında göstərirlər. Məsələn, Şeyx Heydərin Şirvanşah Fərrux Yasarla
döyüşündən və onun ölümündən (1488) danışarkən Xondəmir göstərir ki, o
bunları, müəllifinin adını çəkməsə də, ”Fütuhati-Şahi” əsərindən əxz
etmişdir
6
. İsgəndər bəy Münşinin bu salnaməsində İbrahim Əmininin
“Fütuhati-Şahi” əsəri “Fütuhati- Əmini”
7
formasında göstərilir. Qazi Əhməd
Qumi isə özünün “Xülasət ət-təvarix”ində dövrün başlıca mənbələrini
göstərərkən, başlıca olaraq Əmir Sultan İbrahim Əmini Hərəvənin
8
əsərinin
adını çəkir.
“Fütuhati-Şahi” və onun müəllifi İbrahim Əmini haqqında elmi
ədəbiyyatda ilk məlumatı hind alimi Qulam Sərvər özünün I Şah İsmayıl
haqqındakı kitabında vermişdir
9
. Onun İranda və digər ölkələrin
kitabxanalarında əsərin əlyazmasını tapmaq üçün apardığı inadlı axtarışları
nəticəsiz qalmışdır. Buna görə də o, əsərin itmiş olması qərarına gəlmişdi.
Fəqət Qulam Sərvərin kitabında İbrahim Əmini barəsində Xondəmirin
“Həbib əs-siyər” əsərindən götürdüyü tərcümeyi - hal səciyyəli məlumatları
vardı. A.M.Mirzoyev “Fütuhati-Şahi”nin Düşənbə nüsxəsindən etdiyi
çıxarışlarla bu məlumatları bir qədər də zənginləşdirmişdir. Mənşə etibarilə
Sədrəddin Sultan əl - Əmini Xorasanın təhsilli və kübar torpaq sahibləri
ailəsinə mənsub olmuşdur. O, gəncliyində Teymuri şahzadəsi Sultan
Müzəffər Hüseyn Mirzənin yanında qulluq edərkən mənsəb qazanmağa
başlamışdır. Hicri 910 (1504-1505)-cu ildə onun atası - Herat hakimi Sultan
Hüseyn Mirzə onu özünün şəxsi sədri (sədarət - i xassə) vəzifəsinə irəli
çəkmişdi. O öz hamisinin ölümündən (hicri 911 (1506) sonra da hicri 913
(1507)-cü ildə Herat və Xorasan Məhəmməd xan Şeybani tərəfindən
tutulanadək bu vəzifəni yerinə yetirmişdi. Teymuri sarayının digər əyanları
və xadimləri sırasında İbrahim Əmini də Şeybanilər tərəfindən təqiblərə
məruz qalmışdı. O, həbs olunmuş, torpaqları və əmlakı isə müsadirə
edilmişdi. Həbsdən buraxıldıqdan sonra hicri 916 (1510-1511)-cı ilədək
İbrahim Əmini “yalqız və guşənişin qalmağı seçdi”. Qızılbaş qoşunları
Şeybaniləri Xorasandan sıxışdırıb çıxaranda və Heratı döyüşlə geri alanda
Əmini ehtiramla qəbul olunmuş, gen-bol hədiyyələrə, I Şah İsmayılın
mərhəmətinə layiq görülmüş, öz mülklərini və əmlakını geri almışdı.

---

9
“İbrahim Əmini hicri 927 (1521)-ci ilədək Heratda yaşadı. Xorasanda özbək
basqınları təhlükəsi və şiə-sünni düşmənçiliyinin güclənməsi üzündən
sakitlik pozulduğu zaman bir çox elm və mədəniyyət xadimləri, o cümlədən
də İbrahim Əmini Heratı tərk etməyə və Səfəvilər dövlətinin paytaxtına
köçməyə məcbur oldu. Burada o, saray tarixşünası təyin olundu və I Şah
İsmayıl ona “Şahın qələbələri” tarixini yazmağı tapşırdı
10
. ”Fütuhat-i
şahi”nin Duşənbə əlyazması (A.M.Mirzoyevin yazdığına görə) iki cilddən
(dəftərdən) ibarətdir və ümumi həcmi 265 vərəqdir. Əmini birinci cildi
“Fəth” (qələbə) adını daşıyan beş fəslə bölmüşdür. Birinci fəsildə dünyanın
və insanın yaranmasından, islam dininin banisi Məhəmməd Peyğəmbərin
mənşəyindən bəhs edilir. İkinci fəsil Peyğəmbərin həyat və fəaliyyətinin
müfəssəl şərhini verir. Üçüncü fəsil xəlifə Əliyə və şiələrin imamlarına həsr
edilmişdir. Dördüncü fəsildə şəcərəsi iyirmi altıncı nəsildə imam Musa əl-
Kazıma gedib çıxan “ədalətin pənahgahı” - Şah İsmayılın əcdadından söhbət
açılır. Beşinci fəsildə İsmayılın uşaqlıq dövründən (onun həyatının birinci on
iki ilində baş vermiş hadisələrdən) danışılır. ”Fütuhati Şahi”nin birinci cildi
Şah İsmayılın yürüşləri ilə bilavasitə bağlı deyildir və o başqa məqsədə -
Səfəvilərin yeddinci şiə imamı, onun vasitəsilə isə Məhəmməd Peyğəmbərin
özü ilə qohumluq iddialarını əsaslandırmağa xidmət edir. Buna görə də
müəllif öz əsərinin bu cildini “Fütuhati Şahi”nin sonrakı cildlərinə
münasibətdə “müqəddimə”adlandırır.
Əsərin ikinci cildi (dəftəri) birincidə olduğu kimi böyük fəsillərə
bölünmür. Ayrı-ayrı, qarşılıqlı əlaqəsi olan başlıqlar altında Şah
İsmayılın Übeydulla xanın və Teymur Sultanın hicri 919 (1513-1514)-cu
ildə Herata basqını ilə əlaqədar Xorasana təkrar yürüşünə qədər bütün
hərbi əməliyyatlar haqqında danışılır. Beləliklə, ikinci cild də həmçinin,
təxminən on iki ili əhatə edir
11
.
Əmininin dili olduqca ibarəli, üslubu mübaliğəli və az
məzmunludur. Hekayəyə Qurandan xeyli miqdarda iqtibaslar, hədislər,
həmçinin şeir parçaları daxil edilmişdir. A.M.Mirzoyevin göstərdiyi kimi,
əgər xüsusi variantlar nəzərə alınmazsa, ””Fütuhat-i Şahi”nin və

---

10
“Şahənşahnamə”nin ikinci cildinin mətnləri oxşardır. Mətnlərin eyniliyi
buna şəhadət verir ki, ”Şahənşahnamə” müstəqil əsər deyildir və “Fütuhati-
Şahi”nin ikinci cildinin (ikinci dəftərinin) nüsxəsidir. A.M.Mirzoyev
“Şahənşahnamə” ni “Fütuhati- Şahi”nin ikinci cildinin yeni redaksiyası
hesab edir
12
.
Biz “Şahənşahnamə” adı ilə məlum olan ikinci cildin Sankt-Peterburq
nüsxəsindən istifadə etdik. Qeyd etmək lazımdır ki, bu nüsxədən
tarixşünaslıqda əməli surətdə istifadə edilməmişdi
13
.
Sankt-Peterburq əlyazması 235 vərəqdə, iri və aydın nəstəliq xətti ilə
yazılmışdır. Bu nüsxədə döyüş, şahın ova çıxması, oyunlar və s. səhnələri
təsvir edən səkkiz gözəl miniatür də vardır.
İbrahim Əmininin əsəri müasirlərinə yaxşı məlum idi və feodal
tarixşünasları tərəfindən I Şah İsmayılın hərbi yürüşlər tarixinə dair əsas
mənbə hesab edilirdi. Xronoloji nöqsanlara baxmayaraq, hadisələr, o
cümlədən İsmayılın Şirvanda Fərrux Yasara qarşı hərbi əməliyyatları, onun
Ağqoyunlu Əlvəndlə, həmçinin də İranın feodal hakimləri ilə döyüşləri
zəngin faktiki materiallar əsasında şərh edilmişdir. Müəllif bu hadisələrin
şahidi olmasa da, onların təsvir üsulu bu yürüşlərin şahidi və iştirakçılarının,
Şah İsmayılın yaxın silahdaşlarının - qızılbaş sərkərdələrinin söylədiklərinə
əsaslandığı üçün böyük maraq doğurur. Bütün bu dövr ərzində Əmininin
yaşadığı Xorasanla bağlı hadisələr isə ətraflı, canlı, təfsilatı ilə
işıqlandırılmışdır. Təbiidir ki, Əminidən obyektivlik, bitərəflilik gözləmək
olmazdı. Çünki müəllif İsmayılın yürüşlərinin, istilalarının rəsmi tarixini
sinfi mövqedən yazmışdır. Onun vəzifəsi bundan ibarət idi ki, öz
hökmdarının əməllərini şöhrətləndirsin. Buna görə də Əmini bu yürüşlərin
mədhiyyəçisi, şiəliyin və Səfəvilərin tərəfdarı kimi çıxış edir. Xalqın
vəziyyəti Əminini qətiyyən maraqlandırmırdı. O, siyasi əhəmiyyəti olan
hadisələr haqqında danışır, onların tarixinə, qarşılıqlı səbəb və əlaqəsinə isə
məhəl qoymurdu. Əsərdə Cənubi Qafqazın və İranın siyasi tarixinə dair
çoxlu maraqlı məlumat vardır (sosial-iqtisadi səciyyəli məlumatlar isə yox
dərəcəsindədir).

---

11