SəFƏVİLƏr döVLƏTİ

1578-ci ildə Osmanlı türk qoşunlarının
Cənubi Qafqaza müdaxiləsi.
Çıldır vuruşması
Osmanlı sultanı III Murad (1574-1585) Səfəvilərlə
müharibəyə ciddi hazırlıq görmüşdü. O, ortodoksal islamın
(sünniliyin) “dönük şiələrə” qarşı sınaqdan çıxmış “cihad”
şüarından yenidən istifadə etdi. Biz artıq gördük ki, sultan
tərəfindən qızışdırılan kürdlərin qızılbaşlar əleyhinə üsyanı və
Şirvandakı üsyanlar bir məqsədin müxtəlif vasitələri idi. Türk
qoşunlarının sərkərdəsi Mustafa Lələ paşa Ərzurumda yüz minlik
qoşun topladı. Öz qüvvələrinə arxayın olmayan Osmanlı Türkiyəsi
vassalı olan Krım xanı Məhəmməd Gireydən (1577-1584) tatar
qoşunlarının bu yürüşdə iştirak etməsini tələb etdi
107
. Bundan əlavə,
Dağıstanın feodal hakimlərinə, o cümlədən Kumık və Qaytaq
hakimi Çitlav Şamxala, Tabasaran hakimi Qazi Salehə və avar

---

172
hakimi Toca Laz Bürhanəddinə əmr edilmişdi ki, Osmanlı
Türkiyəsinin Gürcüstanı və Şirvanı istila etməsinə yardım
göstərmək üçün öz qoşunlarını hazır vəziyyətə gətirsinlər
108
.
Mustafa Lələ paça Qars vilayətini hərbi qüdrətdən salınmış mövqe
kimi təsbit edən 1555-ci il müqaviləsini pozaraq, öncə Qars
qalasını bərpa etdi və və oraya qoşun yeritdi
109
. Qarsla qonşu olan
Çuxursəəd vilayətinin hakimi Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı
Qəzvinə türlərin hərəkəti barədə məlumat verdi və onlarə sərhəddə
dayandırmağa cəhd göstərdi.
Qızılbaş rəhbərləri vətənin başının üstünü almış bu təhlükəli
anda öz qüvvələrini birləşdirmək və müqaviməti təşkil etmək üçün
kifayət qədər tədbir görmədilər. Türklər Ərzurumdan Qarsa tərəf
hərəkət edəndə Məhəmmədi xan Toxmaq Osmanlı basqınını
dayandırmaq üçün Çuxursəəddə qüvvələri birləşdirmək çağırışı ilə
Azərbaycanın cənub hissəsinin hakimi Əmir xan Türkmanın və
Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacarın yanına adam göndərdi.
Lakin Əmir xan ifrat tərsliyi və türkman və ustaclı tayfaları
arasında mövcud oaln düşmənçilik üzündən istəyirdi ki, həmin
tayfadan bir nəfər də adlı-sanlı adam sağ qalmasın”. Buna görə də
o, çıxış etməyi təxirə salaraq öz qoşunlarının silahlandırılmasına və
təchizatına cinayətkarcasına laqeydlik göstərdi
110
.
İmamqulu xan Qacar Çuxursəəd bəylərbəyinin çağırışına
cavab verərək öz qoşunu ilə buraya gəldi. Onların birləşmiş
qoşunlarının sayı 15 min nəfərdən artıq deyildi. Onlar Əmir xanın
dəstələrinin yaxınlaşmasını gözləyərək Qarsın şimal-şərqində,
Çıldır gölünün sahilində yerləışdilər. Qızılbaş sərkərdələri
düşmənin Gürcüstana yolunu kəsmək istəyirdilər.
Əvvəlcə türk ordusunun öndə gələn hissələri ilə toqquşan
qızılbaşlar qələbə qazandılar. Onlar 2-3 minə yaxın adamı məhv
etdilər. Bu qələbədən ruhlanan Azərbaycan döyüşçüləri qaçan
düşməni təqib etməyə başladıla. Ön dəstənin məğlub olmasından
xəbər tutan Mustafa paşa qızılbaşlara qarşı təcili olaraq20-30 min

---

173
nəfərlik əlavə qoşun göndərdi. Türkləri təqib edən azərbaycanlı
hissələr öz əsas qüvvələrindən 2-3 fərsəx (12-20km) aralı düşdülər.
Bu hissələr darmadağın edildi və pərən-pərən salındı
111
.
Oruc bəy belə hesab edir ki, qızılbaş qoşunlarına başçılıq
edən Məhəmmədi xan Toxmaq yanlış məlumatın qurbanı olmuşdu.
O, öz kəşfiyyatçılarının məlumatına əsaslanaraq Dərviş paşanın və
Bəhram paşanın qırx minlik qoşununu türklərin başlıca zərbə
qüvvəsi hesab etmiş, onlara hücum etmişdi. Lakin Mustafa paşanın
yetmiş min nəfərlik qoşunu gizli sığınacaqdan gəlib qızılbaşların
sağ cinahına zərbə endirəndə Məhəmmədi xan öz səhvini başa
düşdü. Ancaq artıq gec idi. Oruc bəyin məlumatına görə, qızılbaş
qoşunu iki xoşbəxt təsadüf üzündən tam darmadağın edilməkdən
xilas oldu. Birincisi, Toxmaq tərəfindən göstərilmiş sərkərdəlik
məharəti, ikincisi isə qaranlığın düşməsi idi. Qızılbaşlar öz
qoşunlarının əsas hissəsini itirdilər: 7 min nəfər həlak oldu, 3 min
nəfər isə türklərə əsir düşdü. Məhəmmədi xan qaranlıqdan istifadə
edərək, öz qoşunlarının bir hissəsini dağ cığırlarından və
keçidlərdən keçirib xilas edə bildi
112
.
Osmanlı mənbələri birtərəfli qaydada türklərin qüvvələrinin
sayını azaldır, qızılbaş qoşunlarının sayını isə artırırlar. Məsələn,
onların məlumatlarına görə, Çıldır vuruşması ərəfəsində türk
qüvvələrinin sayı 30 min nəfərə çatırdısa, qızılbaşların sayı 25-50
min arasında idi. Buna baxmayaraq, hətta osmanlı tarixçiləri də
qızılbaşların mətinliyini, mərdliklə vuruçmalarını qeyd edirlər.
Onlar göstərirlər ki, Diyarbəkir bəylərbəyi Dərviş paşa əvvəlcə
məğlubiyyətə uğradı, döyüşdə özünün 30 ağasını və 7 sancaqbəyini
itirdi. Yalnız Dərviş paşaya böyük qoşunla köməyə gəlmiş
Özdəmir oğlu Osman paşanın yeni hissələri döyüşə girdikdən sonra
qızılbaşlar darmadağın edilmişdilər
113
.
İskəndər bəy Münşinin fikrincə, Çıldır vuruşmasında
Səfəvilərin məğlubiyyətinin başlıca səbəbi bunda idi ki, qızılbaş
əmirləri “təkəbbürün və özlərinə güvənməyin bolluğundan

---

174
rumilərlə müharibəni yüngül və sadə (iş) hesab edirdilər”. Buna
görə də, onlar 10-15 min nəfərlik qoşunla Mustafa paşanın yüz
minlik qoşununa qarşı çıxmağı mümkün saymışdılar. Qazi
Əhmədin dediyinə görə, bir qızılbaş on nəfər rumiyə qarşı
dururdu
114
.
İskəndər bəy Münşi gileylənirdi: “Əgər qızılbaş əmirləri
arasında həmrəylik yaransaydı, Azərbaycanın və Şirvanın birlikdə
sayı 50 min nəfərə çatan bütün qoşunları birləşsəydi, habelə gürcü
çarları onlara qoşulsaydılar, o zaman Lələ paşanın ölkəyə basqını
belə asan olmazdı. Lakin əmirlərin çəkişməsi, tayfalar arasındakı
ədavət və təşəbbüssüzlük üzündən nəinki təkcə ölkə itirildi, habelə,
qızılbaşların nüfuzku başçıları həlak oldular. Azərbaycan qoşunu
məhv edildi, bir sıra illər boyu yığılmış əmlak və ləvazimat isə
talan edildi”
115
.
Çıldır vuruşmasından sonra Məhəmmədi xan Toxmaq
məsuliyyəti öz üzərinə götürərək qoşunların qalıqları ilə
Çuxursəədə getdi, İmanqulu xan isə Qarabağa qayıtdı.