ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

 Normalar institutların baza elementləridir 
İnsanlar öz seçimlərini institutlar mühitinin əsas ünsürləri 
olan normalar daxilində həyata keçirirlər. Normaların xeyli tə-
rifi vardır. Yəni normaların nə olduğu haqqında vahid tərifi 
yoxdur. Normalar dedikdə insanların qarşılıqlı fəaliyyətinin ba-
za tənzimləyiciləri nəzərdə tutulur. Müxtəlif hadisələr daxilin-
də fərdin özünü aparmasını, onun davranışını normalar müəy-
yən edir. Belə ki, sərəncamların, göstərişlərin yerinə yetirilməsi 
könüllülük xarakteri daşıyır və ya o müəyyən sanksiyalar (so-
sial, iqtisadi, hüquqi) vasitəsi ilə həyata keçirilir. Deməli, 

---

303 
normalar dedikdə müəyyən sanksiyalar daxilində fərdlərin 
müntəzəm olaraq özlərini aparmaq qabiliyyəti nəzərdə tutulur.
Normalara bir tərif də verə bilərik: normalar fərdin 
qiymətlilik sisteminin gündəlik davranış qaydalarını əlaqələn-
dirən vasitədir. Qeyd edək ki, normalar ilə orta kəmiyyət ara-
sında prinsipial fərq vardır. Əgər normalar sosial mexanizm 
(qiymətlilik, sanksiyalar və s.) vasitəsilə reallaşdırılırsa orta kə-
miyyətlərin sosial anlayışlarla əlaqəsi yoxdur. Orta kəmiyyət-
lər ancaq adi statistik hesablar vasitəsilə araya çıxarılır. Məsə-
lən, görüşə gələn üçün orta gecikmə bilavasitə məlumat verir 
ki, insanların bir-birini görmək üçün qarşılıqlı görüşü vardır. 
Fransada belə bir adət vardır ki, qonaq təyin olunmuş vaxtda 
gəlməməlidir. Qonağın gecikmə müddəti 5-15 dəqiqə arasında 
ola bilər. Digər tərəfdən Fransada qonaq çağıranla qonaq ara-
sında razılıq qarşılıqlı münasibətlər əsasında tənzimlənir. 
Normaların strukturu nələrdən ibarətdir və normalar in-
sanların davranışına nə cür təsir göstərə bilər? Hər şeydən əv-
vəl qeyd edək ki, normaların strukturunu aşağıdakı elementlər 
təşkil edirlər: 
1)
Atributlar (rəmzlər). Atributlar insanların qruplarını 
müəyyən edirlər. Normalar bu qruplarda yayılırlar; 
2)
Labüdlük, zərurilik amili (ola bilər, ola bilməz, olsun 
ki); 
3)
Məqsəd; 
4)
Normaların fəaliyyət göstərdiyi şərait; 
5)
Sanksiyalar. 
Sanksiyalar hüquqi, hüquqi normalarda təsbit olunmuş, 
ostrakizmə (sürgünə) əsaslanan sosial xarakterli olurlar. Yu-
xarıda qeyd etdiyimiz normaların beş komponenti imkan verir 
ki, normaları müxtəlif hissələrə ayıraq. Göstərdiyimiz norma-
lar aşağıdakı struktura malikdir: 

---

304 
Birgə strategiya = Atribut + Məqsəd + Şərait 
Norma = Atribut + Təsbitetmə amili + Məqsəd + Şərait 
Qaydalar = Atribut + Təsbitetmə amili + Məqsəd + Şərait + Sanksiya 
Birgə strategiya vasitəsilə istənilən fokus xəttini göstərə 
bilərik. Əgər bir-birini itirmiş iki adamı axtarmaq üçün (şəhər-
də, böyük mağazada) atribut faktı bir-birini itirmiş adamlar 
olacaqdır. Məqsəd isə bir-birini tapmaqdır, şəraitə isə gözə çar-
pan əlamətlər aiddir. Bu o gözə çarpacaq əlamətlərdir ki, on-
ların əsasında bir-birini axtaranlar tapacaqlar. Sözün dar məna-
sında praktiki olaraq norma razılıqlar ilə üst-üstə düşür, çünki 
razılıqlar xalis könüllü xarakter daşıyırlar. Razılıqların könüllü 
yerinə yetirilməsi zamanı həlledici rola sanksiyalar malikdirlər. 
Tədqiqat proqramı kimi institusionalizmin daxili pərakən-
diliyinə və insanların davranışına mübahisələrin necə təsir edə-
cəyini normalar müəyyən edir. İş ondadır bu mübahisələr so-
siologiya ilə iqtisadi nəzəriyyə arasında olan tarixi əlaqələrlə
sıx surətdə bağlıdır. Sosiologiya Emil Dyurkqeym kimi nor-
malarda insanların mütləq determinatda özlərini necə aparacaq-
larını görür. Bunlar insanlara ekzogen xarakter daşıyan amil 
kimi verilir. Sosioloji insanın davranışı bütövlükdə cəmiyyətin 
strukturunun normaları ilə müəyyən olunur. Sosiologiyaya görə 
normalar cəmiyyətin xarakterindən irəli gəlir və onlar təkrar is-
tehsal məsələlərinə tabedir. İqtisadçılar klassik məktəb dövrün-
dən başlamış normaların göstərdiyimiz formada qəbul olun-
masını inkar edirlər. Çünki normalar seçim azadlığını aradan 
götürürlər. 
İqtisadi adam öz seçimində normaların müəyyən etdiyi 
məhsullardan azaddır. Səmərəli fəaliyyət nəticə əldə etməyə 
yönəldilmişdir. Əgər fəaliyyət sosial normalar vasitəsi ilə tən-
zimlənirsə o zaman onlar əldə edilə biləcək nəticəyə istiqamət-
ləndirilmir. Hətta ən mürəkkəb normalar belə əgər fərdlər nor-
maların müəyyən etdiyi istiqamətlə gedirsə o zaman səmərəli 
davranış fərddən tələb edir ki, qeyri-müəyyənlik şəraitində 

---

305 
mürəkkəb hesablamalara əsaslansın. Məhz buna görə də iqti-
sadçılar fərdlərin seçimini institusional məhdudiyyət kimi inkar 
edirlər, ya da çalışırlar ki, normalara səmərəli izahat versinlər, 
daha dəqiq desək normalara iqtisadçılar davranış determinan-
tının kənardan verilmiş bir amil kimi deyil, şüurlu seçimin nəti-
cəsi kimi baxırlar.
Biz yuxarıda normaların təbiətini təhlil etmək məqsədilə 
"iqtisadi" və "sosial" yanaşmalardan istifadə etmişik. Bununla 
yanaşı müəyyən etmək lazımdır ki, metodoloji individualizmi 
və institusionalizmin determinantını müəyyən edən hansı ya-
naşma daha çox uyğun gəlir. İnstitusional nəzəriyyəyə görə 
birinci yanaşma ictimai seçim nəzəriyyəsinin əsasında dayanır. 
İkinci institusional nəzəriyyə normaları-razılıq iqtisadiyyatını 
təhlil edir. Razılıq iqtisadiyyatı metodoloji individualizm ilə 
institusional determinizmin arasında razılaşma (kompromis) 
iqtisadiyyatı axtararkən meydana çıxan bir cərəyandır. 
Hər iki nəzəriyyəyə diqqət yetirək: