ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

Rəqiblik və bacarıq instinkti: 
T.Veblenə görə rəqiblik instinkti mülkiyyətin və bazarda 
rəqabətin əsasını təşkil edir. Bu instinkt istehlakı nümayiş 
etdirir, şəxsi faydanı maksimumlaşdırır. 
Köhnə institutçulardan biri də 
C.Helbreytdir
. O özünün 
"Yeni sənaye cəmiyyəti" (1967) və "İqtisadi nəzəriyyə və cə-
miyyətin məqsədi" (1973) əsərlərində texnostruktura nəzəriy-
yəsini inkişaf etdirir. Helbreyt bu əsərində informasiya məsə-
lələrindən başlayır və onların mübadilə prosesində iştirak 
edənlər arasında bölünməsini təhlil edir. C.Helbreytin ən mü-
hüm tezisi ondan ibarətdir ki, müasir bazarda heç kim tam 
informasiyaya malik deyil, hər bir kəsin biliyi ixtisaslaşdırılmış 
və xüsusi xarakter daşıyır. C.Helbreytin fikrincə tam informa-
siyaya o vaxt nail olmaq olar ki, bu xüsusi biliklər bir təşkilat 
daxilində birləşsin. Biliklərin belə bir birləşməsini Helbreyt 
texnostruktura adlandırır. C.Helbreyt yazırdı ki, indi hakimiy-
yət ayrı-ayrı şəxslərdən təşkilatlara keçmişdir ki, bu təşkilatlar 
da kollektiv fərdiçiliyə malikdirlər. Daha sonra C.Helbreytin 
təhlilləri göstərir ki, texnostruktura fərdin davranışına necə 
təsir edir. Onun fikrincə bu o deməkdir ki, fərdin xarakteristi-

---

298 
kasına institusional mühitin funksiyası kimi baxmaq olar. Mə-
sələn, istehlak tələbi korporasiyaların artması mənafeyindən 
çıxarılır. Lakin burada C.Helbreyt inandırmaq üçün istehlak 
reklamlarına üstünlük verir, ancaq ekzogen üstünlüyə fikir ver-
mir.
İnstitusional iqtisadiyyat öz inkişafında iki yol keçmişdir: 
1) neoinstitusional iqtisadiyyat; 2) yeni institusional iqtisa-
diyyat.
Mahiyyət etibarilə bu hər iki anlayış bir-birinə oxşasalar 
da onların arasında xeyli fərq vardır. 
Yuxarıda biz "köhnə instituasionalizmdən" söhbət açar-
kən institusionalizm "ağacı" üzərində dayanmışdıq. Bu institu-
sionalizm "ağacının" inkişafı iki istiqamətdə inkişaf etmişdir: 
neoinstitusional iqtisadiyyat və yeni institusional iqtisadiyyat. 
İlk baxışda hər iki terminoligiya bir-birinə oxşasalar da, onların 
özlərinin ayrı-ayrı paradiqmaları vardır. Əvvəla qeyd edək ki, 
neoinstitusionalizm üçün neoklassiklərin "sərt özəyi" dəyiş-
məzdir. İnstitutların predmetinə yeni bir ünsür əlavə olunursa 
neoklassiklərin “müdafiə örtüyü” nəzəriyyəsindən istifadə edə-
rək onları təshih edirlər. Məhz buna görə də neoinstitusional 
iqtisadiyyatı tez-tez "iqtisadi imperializm" adlandırırlar. Neo-
institusional iqtisadiyyat ənənəvi olaraq mikroiqtisadi ünsür-
lərdən imtina etmirlər. Onlar çalışırlar ki, neoklassik nəzə-
riyyəni vaxtı ilə onlar üçün xarici olan amillər əsasında izah 
etsinlər. Buraya onlar aşağıdakıları əlavə edirlər: ideologiya, 
davranış normaları, qanunlar, ailə və s. İkinci istiqamət olan 
yeni institusional iqtisadiyyat, əksinə, çalışır ki, yeni institu-
sional nəzəriyyə yaratsınlar və bu istiqamətin nümayəndələri 
istəyirlər ki, onların yaradacağı yeni institusional iqtisadiyyatın 
neoklassiklərin keçmiş postulatları ilə heç bir əlaqəsi olmasın. 
Neoinstitusionalizmin yaradıcısı