ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

Sosioloji dəlillər: səmərəliliyin ekzogen xarakteri 
Sosioloq 
Alfred Şyuts
səmərəliliyi insanların hər gün 
özünü bazarda necə aparması kontekti baxımından təhlil edir. 
O razılaşır ki, səmərəlilik prinsipi fərdin fəaliyyətinin ikili 
şərhinin əsasında dayanır. Səmərəli qarşılıqlı fəaliyyətdə fərd 
onu əhatə edən ətraf mühitin izahını düzgün verir və səmərəli 
olaraq onu qiymətləndirir. Lakin səmərəli qarşılıqlı fəaliyyət, 
sosial yeknəsəklik, fərdlərin maariflənməsi öz xarakterlərinə 
yaxın şəraitdə baş verə bilər. Lakin qarşılıqlı fəaliyyət o zaman 
mümkün ola bilər ki, sosial yeknəsək o sosial qrup daxilində 
baş versin. Gündəlik həyatda, eyni zamanda bazar razılaşmala-
rında iştirakçıların qarşılıqlı fəaliyyəti gec-gec baş verir. Buna 
görə də onlar razılıq üçün başqa yollar axtarırlar. 
Məhz buna görə də gündəlik qarşılıqlı fəaliyyətin əsa-
sında səmərəlilik deyil, əsaslandırılmış fəaliyyət dayanır. Onun 
tələblərinə görə fərdlər bir-birlərinə gülərüzlülüklə baxırlar. 
Məhz gülərüz təcrübə və sağlam fikir imkan verir ki, fərdlər bi-
zi əhatə edən mühit haqqında həqiqi məlumat verə bilsin. 
Səmərəli fəaliyyət sözsüz ki, sağlam fikrin əsasını təşkil edir. 
Şyutsin fikrinə görə, "səmərəli fəaliyyət" modeli fərd tərəfin-
dən tədqiqatlarda nəzərə alınır. Ona görə ki, informasiyanın 
qıtlığı bunu məcbur edir. Onlar üçün fərziyyə kimi xüsusi hadi-
sələrin universal xarakterini irəli sürmək daha çox məqsə-
dəuyğundur, nəinki səmərəli fəaliyyəti təbliğ edəsən. Başqa 
sözlə desək, rasional fəaliyyət fərdə izah edir ki, müşahidəçi-
lərin hərəkəti və formal modelin qurulması çox da məqsədə-

---

316 
uyğun deyildir. Ancaq fərdlərin özü səmərəli seçim modeli ilə 
məhdudlaşmırlar. Bununla belə onlar digərlərinin davranışını 
özləri üçün, özlərinin davranışını digərləri üçün izah edirlər. 
Biz çalışacağıq ki, səmərəliliyin "elmi" və "gündəlik" mə-
nalarının sərhədlərini müəyyən edək. Belə fərz edək ki, sonun-
cu, yəni “gündəlik” səmərəlilik fərdin davranış modelidir. 
Digər bir sosioloq olan Harold Harfinkel göstərir ki, sə-
mərəliliyin norma və model kimi aralarında olan fərqi müəyyən 
etmək üçün səmərəli fəaliyyətin aşağıdakı klassifikasiyalı 
ünsürlərindən (elementlərindən) istifadə etmək lazımdır. 
1)
Tipləşdirmək və hadisənin müqayisəsi; 
2)
Tipologiyanı quran zaman buraxılacaq səhvləri müəy-
yən etmək; 
3)
Məqsədə nail olmaq üçün vəsaitlərin axtarılması; 
4)
Fəaliyyətin alternativ planının və baş verəcək nəticə-
lərinin təhlili; 
5)
Hər bir alternativin reallaşdırılması üçün şəraitin 
müəyyən edilməsi; 
6)
Son qərarın qəbul edilməsi üçün vaxtın müəyyən edil-
məsi; 
7)
Hadisələrin inkişafının qabaqcadan deyilməsi; 
8)
Qərar qəbul etmək üçün əməliyyatların müəyyən 
edilməsi; 
9)
Yığılmış təcrübə və informasiya əsasında seçimin 
həyata keçirilməsi; 
10)
Seçilmiş məqsədə və formal məntiqin prinsiplərinə 
uyğun olaraq məqsədə çatmaq; 
11)
Qərarların qəbul olunmuş semantik dəqiqliyinə çat-
maq və ümumi qəbul olunmuş terminlərdən istifadə etmək; 
12)
Qəbul olunmuş qərarların dəqiqliyinə və birməna-
lılığa nail olmaq; 
13)
Elmi biliklərə uyğun situasiyaların uyğun olan təri-
fini vermək. 

---

317