ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

Cədvəl 1. 
Üstünlük dərəcəsi 
A 
B 
C 
I 
1 
3 
2 
II 
2 
1 
3 
III 
3 
2 
1 
Cədvəldən belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, səsvermə ge-
dişində cüt müqayisə zamanı birinci norma ikinciyə nisbətən 
üstünlüyə malikdir (çünki o aşağıdakı kimi – 2 səs artıq "qaza-
nır": 3>1 əksinə olaraq 1>2, 2>3. Bu üstünlüyü A və B fərdləri 
seçir, B fərdi isə ikinci normanı birincidən üstün tutur. Lakin 
birinci normanı ikinci norma ilə müqayisə edəndə ziddiyyət 
yaranır. Bu o deməkdir ki, tranzitivlik əsasında birinci norma-
nın seçilməsinə üstünlük verilməsi üçüncü normanın daha çox 
səs qazanmasına səbəb olur.

---

308 
 Razılıq iqtisadiyyatı: normalar səmərəli davranışın ilkin 
şərtidir 
Normaları səmərəli seçim modelinin köməyi ilə izah 
edərkən ictimai seçim nəzəriyyəsi üçün xüsusiyyət yaranır: 
razılıq iqtisadiyyatına görə normalar səmərəli davranışdan 
sonra gəlməlidir. Ancaq yaddan çıxarmamaq lazımdır ki, nor-
malar irəlicədən verilir və onlar ekzogen xarakter daşıyırlar. 
Göstərdiyimiz müddəa ilk növbədə paradoks yaradır: səmərəli 
fəaliyyətin şərti kimi normaların yerinə yetirilməsində çıxış 
edir. 
Belə bir cəhəti də qeyd edək ki, səmərəli seçim normala-
rın yerinə yetirilməsi üçün şərt deyildir. 
Paradoksu izah etmək yuxarıda göstərdiyimiz tələblə əla-
qədardır. Yəni burada sövdələşmələrin səmərəli izahı verilmə-
lidir. Razılıq iqtisadiyyatı tələb edir ki, normalar bazar iştirak-
çılarının interprativ səmərəliliyi kimi çıxış etsin. Belə bir pers-
pektiv şəraitində fərdlər üçün normalar kontragentə qədər siq-
nalları çatdırmaq bacarığına malikdir. Fərdlər ona görə norma-
ların tələbini yerinə yetirirlər ki, onlar normaların yerinə yeti-
rilməsinin mütləq determinantı kimi çıxış edirlər. Buna ən 
yaxşı misal "nəticənin ikililiiyidir". Belə iki nəticə dedikdə ba-
zarda qarşılıqlı fəaliyyətin modelləşdirilməsi nəzərdə tutulur. 
Ya da belə bir hadisəni yada salaq: ayrı-ayrı kameralarda iki 
şübhəli cinayətkar yerləşdirilmişdir. Əgər onlar boyunlarına 
alsalar ki, həmin cinayəti onlar törədiblər, onda hər ikisi A 
müddətinə məhkum olunacaqlar. Cinayətkarlardan biri öz təq-
sirini boynuna alsa o minimal B müddətini, ikincisi isə maksi-
mum C müddətini alacaqdır. Birinci cinayətkar eyni zamanda 
müstəntiq ilə əməkdaşlıq etməlidir. Əgər hər iki cinayətkar öz 
təqsirlərini qəbul etməsə, onda hər ikisi D müddətini alacaqlar 
(əgər onların günahları tam sübut edilməzsə), yəni burada 
C>A>D>B .

---

309 
Belə bir hadisə daxilində ən əlverişli variant ondan ibarət-
dir ki, hər iki cinayətkar cinayətlərini boyunlarına alsınlar. La-
kin burada ən optimal variant hər iki şəxsin cinayəti inkar et-
məsidir. Burada qeyri-müəyyənlikdən qaçma elə bir şəraitdə 
ola bilər ki, hər iki cinayətkar özünü eyni norma daxilində 
apara bilsin, yəni təqsirini inkar etsin. Əgər birinci cinayətkar-
da baş verən hadisənin olmamasına inam yaranarsa, onda o za-
man ikinci cinayətkar da cinayəti inkar etmək stimulu (həvəsi) 
yaranacaqdır. Qarşılıqlı ümid zəmanət verir ki, eyni normalar 
tətbiq edilsin. Məsələn, Siciliya mafiyasının üzvləri üçün “ikili-
lik” mövcud deyildir. Çünki onlar bilir ki, şübhəli olan ikinci 
şəxs hökmən həmin normalar daxilində həbs olunacaqdır. Belə-
liklə, normaların qəbul olunması qarşıya qoyulan səmərəli 
məqsədə nail olmaq imkanı yaradır və eyni zamanda mümkün 
zərəri minimuma endirir. 
İqtisadi imperializm əsasında normaların təbiətinin izah 
edilməsi razılıq iqtisadiyyatını ictimai seçim nəzəriyyəsindən 
fərqləndirir. Normaların təbiətini sosiologiya və germenevtika 
əsasında izah etmək dolaşıqlığa gətirib çıxarır. Razılıq iqtisa-
diyyatı təkcə hüququ və formal surətdə qeydə alınmış normala-
rı tədqiq etmir, o məcmuu qeyri-normal razılıq sahələrini də 
tədqiq edir. Digər tərəfdən məcmuu qeyri-formal normalar 
oyunlar nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edir. Bunun əsasında 
insanlar arasında olan bu və ya digər fəaliyyət həyata keçirilir. 
Deməli, razılıq iqtisadiyyatının universal bazar normalarının 
davranışı əvəzinə koordinasiya formalarının məcmuu, 
razılıqların cəmi ön plana keçir.