ŞƏKİ FİLİali

Ara sözlərin məna növləri, quruluşu.  Ara  sözlərin 
aşağıdakı  məna  növləri    vardır:   
1.  Fikrin  gerçəklik  dərəcəsini  göstərən  ara  sözlər. Bu 
ara sözlərin özünü də bir neçə qrupa ayırmaq olar: 
a) yəqinlik bildirənlər:  əlbəttə,  şübhəsiz,  şübhəsiz ki, 
sözsüz, sözsüz ki, qətiyyən,  əsla,  həqiqətən,  doğrudan  və s. 
Məsələn,  Ona göstərilmiş belə hörmət,  əlbəttə, onun qara 
qaşına, ala gözünə görə deyildi. (V. Babanlı)  Doğrusu, sən 
belə danışanda mən özümü pis hiss edirəm. (İ.Əfəndiyev) 
Sözsüz, daha dünya gözü ilə bir-birimizi görməyəcəyik.            
(R.N.Güntəkin)    
b) güman, şübhə bildirənlər:  güman ki, çox güman ki, 
bəlkə, bəlkə  də, görünür, deyəsən, ola bilsin ki və s. Məsələn, 
Görünür ki,  kənddə  mənim verəcəyim mənfəət daha çox 
olacaqdır. (M.İbrahimov) Ancaq, deyəsən,  kənd cavanlarının 
çoxu qəzəbli idi. (İ.Şıxlı)  Bəlkə, bu yerlərə bir də  gəlmədim, 
Duman, salamat qal, dağ, salamat qal. (M.Araz) 
c) söylənilən fikrin təbii, adəti üzrə olduğunu 
bildirənlər: adəti üzrə, təbii ki, həmişə olduğu kumi, bir qayda 
olaraq və s. Məsələn,  Süleyman dəvələri rahatlayıb evə 
qayıdanda,  həmişə olduğu kimi, Cabbarı qapı  ağzında onu 
gözləyən gördü.  (O.Salamzadə) Təbii ki, bu qoca dünyanın 
onun-bunun gücü çatmayan qanunları vardır. (Əbülhəsən)  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
224
2.  Danışanın  ifadə  olunan  fikrə  hissi  münasibətini  
bildirən  ara  sözlər:  xoşbəxtlikdən,  bədbəxtlikdən, təəssüf,  
qəribədir,  heyf, heyf ki, şükür,  şükür ki, təəccüblüdür  və    s. 
Məsələn, Qəribədir ki, bu adamın yerişi də, duruşu da yastı idi. 
(M.İbrahimov) Kür qırağının  əcəb seyrəngahı var, Yaşılbaş 
sonası, heyf ki, yoxdur. (M.P.Vaqif) 
3. Fikrin  mənbəyini  göstərən  ara  sözlər:  məncə,  
səncə,  bizcə,  sizcə,  mənə  görə, deyildiyinə  görə,  zənnimcə, 
fikrimcə    və  s.    Məsələn,  Məncə, heç bir qəpik də almayıb.      
(S.Rüstəmxanlı) 
4.  Fikrin ifadəsi üsuluna münasibət bildirənlər.  bir  
sözlə, daha  doğrusu,  düzü,  açığı, necə  deyərlər, əslində  və s. 
Məsələn,  Mən heç bir söz demirəm.  Daha doğrusu, deyə 
bilmərəm. (İ.Əfəndiyev)  
5. Nitqin sırasını bildirən ara  sözlər:  əvvəla,  birincisi, 
ikincisi, müxtəsər,  əlqərəz, nəhayət,  üstəlik, bir daha, 
 
ümumiyyətlə,  əksinə,  bununla  bərabər,  xülasə,  birinci,  
əvvələn,   beləliklə,  və s.  
6.Çağırış, diqqət bildirənlər: 
görürsən (mi), 
 
görürsünüzmü, bilirsənmi, bilirsinizmi,  başa düşürsən(mi), 
başa düşürsünüzmü, inanırsan (mı), inanırsınızmı, əgər bilmək 
istəyirsənsə,  əgər  bilmək  istəyirsinizsə, bağışla, bağışlayın,  
tutaq ki, yaxşı, çox gözəl və s.  
Ara  sözlər  quruluşuna  görə  2  cürdür:  sadə    ara  
sözlər,  mürəkkəb  ara  sözlər.  Sadə  ara  sözlər  bir  sözdən  
ibarət  olur.  Məsələn,  Görəsən, bir ağıllı adam qabağa çıxıb 
qırğının qabağını alacaqmı? (F.Kərimzadə) Onların iddiasına 
görə, guya Fəzli insanla heyvanatı, ilahə  və gözəl olanla 
murdarı, yəni padşahla rəiyyəti eyniləşdirirdi. (İ.Hüseynov) 
 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
225 
Sadə cümlələr  
və onların təsnif prinsipləri 
 
Üzvlənən  sadə    cümlələr.  Sadə    cümlələr  bir  
predikativ mərkəzdən ibarət olan  cümlələrdir. Belə  cümlələrin  
müxtəlif  struktur -semantik  tipləri  vardır.  Bunlardan bəziləri  
asanlıqla cümlə üzvlərinə parçalanır,  bir,  iki  və daha  çox  
cümlə  üzvündən  ibarət  olur.  Elə    cümlələr  də    vardır  ki,  
onları    cümlə    üzvlərinə      ayırmaq olmur.  Bu cəhətdən sadə  
cümlələri  iki  qrupa  bölmək  olar:  1.  Üzvlənən  sadə  
cümlələr. 2.  Üzvlənməyən  sadə  cümlələr. 
 Fikrin    əsas  ifadə  vasitələri  üzvlənən  cümlələrdir.  
Sadə  və  mürəkkəb  cümlələrin  bütün  növləri,  bütün  təsnif  
prinsipləri  üzvlənən  cümlələr üzərində aparılır.  Üzvlənməyən  
cümlələr  də  yalnız  üzvlənən  cümlələrin  köməyi  ilə   (bəzən 
də situasiya ilə)  məna  ifadə  edir.  Üzvlənməyən  cümlələrin  
iki  növü  vardır:  söz  cümlələr,  vokativ  cümlələr. 
Azərbaycan  dilində  üzvlənən  sadə  cümlələr müxtəlif 
prinsiplər əsasında təsnif edilərək rəngarəng növlərə bölünür. 
Cümlə      üzvlərinin  iştirakını  nəzərə almaqla sadə 
üzvlənən cümlələri  aşağıdakı  kimi  təsnif  etmək  olar: 
1. Baş  üzvlərin  iştirakına  görə.  Cüttərkibli  cümlələr,  
təktərkibli  cümlələr. 
2.  Baş  üzvlərlə  yanaşı,  ikinci  dərəcəli  üzvlərin  də  
iştirak  edib-etməməsinə  görə:  geniş    cümlələr,  müxtəsər  
cümlələr. 
3. Fikrin ifadəsi üçün lazım olan üzvlərin iştirak edib-
etməməsinə görə:  bütöv  cümlələr,  yarımçıq cümlələr. 
Hər iki baş üzvün iştirakı ilə qurulan cümlələrə   
cüttərkibli, baş üzvlərdən yalnız birinin iştirakı ilə formalaşan  
cümlələrə  isə  tərktərkibli  cümlələr  deyilir. 
Baş  üzvlərlə yanaşı,  ikinci  dərəcəli  üzvlər də (bir və 
ya bir neçə)  iştirak  edən  cümlələrə  geniş  cümlələr,  yalnız  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
226
baş  üzvlərdən  ibarət  olan  cümlələrə  isə   müxtəsər  cümlələr  
deyilir.  Elə    cümlələr də olur  ki,  həmin cümlədə fikri ifadə 
etmək üçün lazım olan bütün üzvlər bilavasitə iştirak edir. Belə 
cümlələrə bütöv  cümlələr deyilir. Bu üzvlərdən biri və ya bir 
neçəsi buraxıldıqda yarımçıq cümlələr yaranır.  
Cüttərkibli cümlələr və onların quruluş  
xüsusiyyətləri.    Baş    üzvlərin  hər  ikisinin  iştirakı  ilə  
qurulan sadə    cümlələrə    cüttərkibli  cümlələr  deyilir.  Bu  
cümlələrdə  adətən  fikir  predmeti   mübtəda  və  ya  mübtəda  
qrupu  şəklində,  fikir  predmetinin  hərəkət  və  əlaməti  xəbər  
və  ya  xəbər  qrupu   şəklində  ifadə  olunur.  Məsələn,  Mən 
sizin belə düşünməyinizdən də incimirəm. (İ.Əfəndiyev) 
Gülmirənin marağı daha da artdı. (Ə.Hacızadə)  Cüttərkibli  
cümlələrdə    əksər  halda  mübtəda  məntiqi  subyektə,  xəbər  
məntiqi  predikata  uyğun  gəlir.  Cümlə    geniş  olduqda  iki  
zonaya,  yəni  mübtəda  və    xəbər  zonasına  ayrılmış  olur.  
Mübtəda  ona  aid  olan üzvlə-təyinlə    birlikdə  mübtəda  
zonasını,  xəbər  isə  ona  aid  olan  üzvlərlə:  tamamlıq, zərflik  
və  təyinlə  birlikdə  xəbər  zonasını  əmələ  gətirir.  Məsələn,  
Havada süzən iri bir çalağanın kölgəsi çəpərin üstündən aşıb, 
həyətin ortası ilə tövləyə doğru süründü. (İ.Şıxlı)-  cümləsində  
subyekt  mübtəda   zonasına  (Havada süzən iri bir çalağanın 
kölgəsi),  predikat  isə  xəbər  zonasına  (çəpərin üstündən aşıb, 
həyətin  ortası ilə tövləyə doğru süründü.) uyğun gəlir.  
Cüttərkibli  cümlələr dildə    ən  çox  işlənən  cümlə  
növüdür,  buna  görə    də    bədii  əsərlərin  dilində  böyük  
üstünlük  təşkil  edir. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  cüttərkibli  cümlələrin  
qurulmasında   hər  iki  baş  üzvün  iştirakı  vacibdir.  Lakin  
bəzən  təkrara  yol  verməmək,  fikri  sadə,  səlis  və  yığcam  
ifadə  etmək  üçün  cümlələrin mübtədası  buraxılır,  mübtəda  
bilavasitə  cümlədə    iştirak    etmir.    Bu    cür    cümlələrin  
mübtədasını    mətnə    əsasən   asanlıqla  bərpa  etmək  
olduğundan, onlar da cüttərkibli cümlə hesab edilir. Məsələn,  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
227 
Bu fikirlərdən Zərnigar xanım dəhşətə  gəldi.  Suyun soyuq 
havasını üzündə hiss edib geri çəkildi. (İ. Şıxlı) – cümlələrindən 
birincisində mübtəda (Zərnigar xanım)  iştirak etmiş, ikinci 
cümlədə onu təkrarlamağa ehtiyac olmamışdır.  Əvvəlki 
cümləyə  əsasən, bu cümlənin mübtədasını müəyyənləşdirmək 
və bərpa etmək mümkün olur. Bu cür cümlələr mübtədası bərpa 
edilə bildiyi üçün cüttərkibli, buraxıldığı üçün yarımçıq cümlə 
adlanır. Yersiz  təkrara  yol  verməmək  üçün,  bədii  əsərin  
dilinin  gözəlliyi,  səlisliyi,  bədiliyi,  sadə    və    yığcamlığını 
təmin etmək üçün belə cümlələrdən bədii əsrlərdə  çox istidafə 
olunur.  Lakin I,  II  şəxsin  tək  və  cəmində  olub  mən,  sən,  
biz,  siz    sözləri  ilə  ifadə  olunan  mübtədalar da   buraxıla 
bilir. Belə cümlələrin mübtədasını müəyyənləşdirmək üçün 
mətnə ehtiyac olmur. Xəbərdəki  şəxs sonluğu bunu 
aydınlaşdırmağa imkan verir.  Məsələn,  Ovçuluğa  meyl  
saldım,  Gecə-gündüz  çöldə  qaldım  (S.Vurğun).  Bu  
cümlələrdə  mən   mübtədası  işlənməmişdir.  Belə  cümlələrin  
cüttərkibli  və    ya    təktərkibli  olması  barədə  türkologiyada  
müxtəlif  fikirlər  vardır.  Bəzi  alimlər  belə    cümlələri  
təktərkibli  müəyyən  şəxsli  cümlələr  adlandırır. Əslində, belə 
cümlələr cüttərkibli, həm də bütöv cümlələrdir. 
Üçüncü  şəxs  bütün  canlı  və  cansız  varlıqları  əhatə  
etdiyindən  həmin  şəxsdə  olub,  buraxılmış  mübtədanı  yalnız  
mətnə    əsasən  dəqiq  müəyyənləşdirmək  mümkündür.  
Məsələn,  Baxır. - cümləsinin  mübtədasını    mətni  və    ya  
situasiyanı  nəzərə  almadan  dəqiq  müəyyənləşdirmək  olmaz. 
Ona görə də, belə   cümlələr  yarımçıq  sayılır,  daha  doğrusu,  
cüttərkibli  yarımçıq  cümlə  hesab  olunur.   
Müxtəsər və geniş cüttərkibli cümlələr.  Cüttərkibli  
cümlələr  ikinci dərəcəli üzvlərin iştirakına görə  müxtəsər  və  
geniş olur. Müxtəsər cüttərkibli cümlələr yalnız  baş üzvlərdən: 
mübtəda və  xəbərdən ibarət olur. Məsələn,  Yağış yağırdı. 
Havalar istiləşdi. Suyun üzü titrədi.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
228
Bəzən  müxtəsər  cüttərkibli  cümlənin  baş    üzvləri  
ismi  və  feli  birləşmələrlə  ifadə  olunur,  cümlənin  həcmi  
böyüyür,  cümlə    zahirən  geniş    cümləyə    oxşayır,  lakin  
müxtəsər  olaraq  qalır.  Məsələn, Hamıdan çox sevinən  
Qulunun uşaqları oldu. (Ə.Haqverdiyev)      Məni narahat edən 
sizin  belə düşünməyinizdir. (İ.Əfəndiyev)-  cümlələri  yalnız  
baş  üzvlərdən  ibarət müxtəsər cümlələrdir. 
Cüttərkibli  cümlələr  feli  və  ismi  xəbərli,  təsdiq  və  
inkar  ola  bilər. 
Müxtəsər  cümlələrdə  baş  üzvlərin  ətrafında  ikinci  
dərəcəli  üzvlər  (təyin,  tamamlıq  və    zərflik)  toplanmaqla  
geniş  cümlə  əmələ  gəlir.  Tərkibindəki  ikinci  dərəcəli  üzvə  
görə  geniş  cümlələri də müxtəlif cür qruplaşdırmaq olar  
Prof. Q.Ş.Kazımov  yazır  ki,  sadə  geniş    cümlənin  
100-dən  artıq  quruluş  modeli  vardır.  Bunlardan  nümunə  
üçün  bir  neçəsini  qeyd  etmək  olar:   təyin + mübtəda + 
xəbər;  mübtəda + təyin + ismi xəbər;  mübtəda  + vasitəli  
tamamlıq +  xəbər;  mübtəda  + tərz  zərfliyi  + xəbər;  
mübtəda +  zaman  zərfliyi  + xəbər;   mübtəda + yer  zərfliyi + 
xəbər; mübdəta + səbəb zərfliyi + xəbər;  mübtəda +məqsəd 
zərfliyi  + xəbər; təyin + mübtəda + vasitəsiz tamamlıq+ 
xəbər; təyin + mübtəda + vasitəli tamamlıq + vasitəsiz 
tamamlıq+ xəbər; təyin + mübtəda + vasitəli tamamlıq + 
vasitəsiz tamamlıq +  tərz zərfliyi + xəbər  və s. Baş  üzvlərlə  
ikinci  dərəcəli  üzvlərin  bu  cür  əlaqəsi  sadə  geniş  cümlə  
modellərinin rəngarəngliyini  üzə  çıxarır. (4, səh. 179) 
Təktərkibli cümlələrin  quruluş  xüsusiyyətləri.  
Cüttərkibli  cümlələrdən  fərqli  olaraq,  təktərkibli  cümlələr  
baş  üzvlərdən  yalnız  biri  əsasında  formalaşır.  Digər  baş  
üzvə  ehtiyac  qalmır.  Məsələn,    Payızın ilk günləri  idi.           
(İ.Şıxlı) 
Şirəlinin evləndiyi 
zamandan 
çox 
keçir.                   
(S.Rüstəmxanlı)  Bu  cümlələr  baş  üzvlərdən  yalnız  xəbərin  
iştirakı  ilə  qurulmuşdur.   Burada mübtəda  yoxdur  və  onun  
bərpası  mümkün  deyildir. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
229 
Baş    üzvlərdən  biri  əsasında  qurulan  sadə  
cümlələrə  təktərkibli  cümlələr  deyilir.   
Təktərkibli  cümlələr iki növə ayrılır: 
1.Xəbər əsasında qurulan təktərkibli cümlələr; 
2. Mübtəda əsasında qurulan təktərkibli cümlələr. 
Xəbər əsasında qurulan təktərkibli cümlələr mübtədanın 
təsəvvür dərəcəsindən asılı olaraq qeyri-müəyyən  şəxsli,  
ümumi  şəxsli,  şəxssiz  cümlələr olmaqla üç növə ayrılır. 
Mübtəda  əsasında qurulan təktərkibli cümlələr isə adlıq 
cümlələr adlanır. Beləliklə, dilimizdə  təktərkibli cümlələrin 
qeyri-müəyyən  şəxsli, ümumi şəxsli,  şəxssiz, adlıq cümlələr 
olmaqla dörd növü qeyd edilir.  
Xəbər  əsasında  formalaşan   təktərkibli  cümlələrdə  
bütün  ikinci  dərəcəli   üzvlər   iştirak   edə   bilər.  Adlıq  
cümlələrdə  bu   cəhət  məhduddur – yalnız  təyin  və   
determinant  üzvlər  (zaman,  yer  zərflikləri  və s.)  işlənə  bilir.   
Xəbər  əsasında qurulan  təktərkibli  cümlələrdə  
müəyyən  bir  iş,  hərəkət,  hadisə  haqqında  məlumat  verilir,  
bir  şey  soruşulur,  biri  işə  təhrik  edilir.  Adlıq  cümlələrdə  
yalnız  əşya  və   hadisələrin  adı  çəkilir,  onun  haqqında  əlavə  
məlumat  verilmir. 
Təktərkibli  cümlələr  cüttərkibli  cümlələrlə  
müqayisədə  az  işlənsə  də,  qısalığı,  emosionallığı  ilə  fikir  
ifadəsində  mühüm  yer  tutur. 
Qeyd. Dilçilikdə  xəbər  əsasında formalaşan təktərkibli 
cümlələr adlandırılarkən  şəxs  terminindən qrammatik şəxs 
mənasında istifadə edilir. Belə cümlələrdə həqiqi şəxs iştirak edə 
bilər. Lakin  cümlə  təktərkibli cümlə olar. Məsələn, Qədiri 
gülmək tutdu. – cümləsində  şəxs  (Qədiri) olduğu halda, cümlə 
şəxssiz cümlə hesab edilir. Şəxssiz, qeyri-müəyyən  şəxsli, qeyri-
müəyyən mübtədalı  terminlərində qrammatik şəxs, yəni 
mübtəda nəzərdə tutulur. Başqa sözlə,  şəxssiz - mübtədasız, 
qeyri-müəyyən  şəxsli - qeyri-müəyyən mübtədalı, ümumi şəxsli-
ümumi mübtədalı deməkdir.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
230
          Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr. Mübtədasız  təktərkibli  
sadə    cümlənin  növlərindən  biri  qeyri-müəyyən  şəxsli  
cümlələrdir.  (Bu  cümlələrdə    işin  icraçısı  qeyri-müəyyən  
olur  və  cümlədə  öz  ifadəsini  mübtəda  şəklində  tapa  bilmir.  
İcraçı    şəxs  konkret  olmasa  da,  formal  olaraq  təsəvvürə  
gətirilə  bilir).  Bir  və      ya    bir    neçə  qeyri-  müəyyən  şəxs  
tərəfindən  icra  edilən  iş    və    hərəkəti  bildirmək  üçün  
işlədilən  təktərkibli  sadə    cümlələrə  qeyri- müəyyən  şəxsli  
cümlə  deyilir.  Bu  cümlələrin  ifadə  etdiyi  iş  və  hərəkətin  
əksər  halda  icraçısı  olur – iş    bir    və  ya  bir  qrup  şəxs  
tərəfindən    icra    edilir.    Lakin  cümlədə  əsas məqsəd işin 
icraçısını deyil, icra edilən işi nəzərə çatdırmaq olduğundan,  
həmin  şəxslər  bir  subyekt,  bir  mübtəda  kimi  cümlədə  öz  
ifadəsini  tapa  bilmir,  qeyri-müəyyən  şəkildə  qalır  və  
cümlənin  qeyri- müəyyən  şəxsli  cümlə  kimi  formalaşmasına  
səbəb olur.  Belə    cümlələrin  xəbəri həmişə  üçüncü  şəxsin  
cəmində    əksərən  indiki,  qeyri-qəti  gələcək  zamanlarda,  
bəzən  də    şühudi  keçmişdə,  qəti  gələcək  zamanda  olur. 
Məsələn,  Fevralın iyirmi səkkizində    axşam saat altıda 
Yeqorovu örtülü karetada bir evə  gətirdilər. (S.Rüstəmxanlı) 
Gəlinlərin Tehranda yaşayıb, Tehranda da oxuduqlarını 
söylədilər. (M.S.Ordubadi) 
Qeyri-müəyyən  şəxsli cümlələrdə qeyri-müəyyənlik 
dərəcəsi müxtəlif olur: 
1. İcraçı həm dinləyənə, həm də danışana məlum olduğu 
məqamlarda da bəzən bu cümlə tipindən istifadə olunur. 
Məsələn, Sənə deyirlər danışma.    
2. Bəzən işin icraçısı danışana məlum olur, lakin qarşı 
tərəfi işra olunan işə yönəltmək  əsas məqsəd olduğundan 
mübtədanın cümlədə  işlənməsinə ehtiyac olmur və qeyri-
müəyyən şəxsli cümlə yaranır: Səni telefona çağırırlar. 
3. İşin icraçısı nə danışana, nə də dinləyənə məlum olur: 
Gecə evinə girib bütün qiymətli şeylərini oğurlayıblar.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
231 
4. Bəzən qeyri-müəyyən  şəxsli cümlələr irreal (qeyri-
real) hərəkəti bildirir. Məsələn, Elə bil başına bir qazan qaynar 
su tökdülər.  
Qeyri - müəyyən  şəxsli  cümlələr  müxtəsər  və  geniş  
olur.  Müxtəsər  qeyri- müəyyən  şəxsli  cümlələr  yalnız  
xəbərdən  ibarət    olur      və    əksər  halda  tabeli  mürəkkəb  
cümlələrdə  baş  cümlə    kimi    işlənir.  Məsələn,  Deyirlər,  
Bakıda  yaman  neft  çıxarırlar.   (M.İbrahimov)  Xəbər 
gətirdilər ki,  Xoy, Mərənd xanları Maku sərdarını sizinlə 
vuruşmağa razı salıblar. (P.Makulu) 
Qeyri-müəyyən  şəxsli cümlələr tabeli mürəkkəb 
cümlənin budaq cümlə komponenti də ola bilər. Məsələn,         
A başına dönüm, divanbəyiyə  ərz elə ki, bu dərəyə  Fındıqlı 
dərəsi deyirlər.(M.F.Axundzadə) 
Bəzən həm baş, həm də budaq cümlə qeyri-müəyyən 
şəxsli cümlə ola bilir. Məsələn,  Aqili buraxsalar, bizi  Bakıdan 
köçürərlər.(Y.Səmədoğlu)   
İkinci  dərəcəli  üzvlər  - tamamlıq,  təyin  və  zərfliklər  
qeyri-müəyyən  şəxsli  cümlələrin  genişlənməsinə  səbəb  olur.  
Məsələn,  Məni gözümün ağı-qarası bircə  qızıma həsrət  
qoymaq istəyirlər. (İ.Əfəndiyev) Xançobana toy etdilər.                        
(İ.Əfəndiyev) Ötürməyə  gələnlərdən heç kəsi gəmiyə 
buraxmırdılar. (M.Hüseyn) Mələk xanıma  ərinin ertəsi gün 
yenə bir böhtana düşdüyünü xəbər verdilər. (R.N.Güntəkin) 
 Qeyri-müəyyən  şəxsli cümlələr də bütöv və yarımçıq 
ola bilər.  Əgər üzvlərindən biri və ya bir neçəsi buraxılarsa, 
yarımçıq, bütün üzvləri yerində olarsa, bütöv qeyri-müəyyən 
şəxsli cümlələr formalaşır. Bu cümlələrdə mübtədanın  
olmaması  yarımçıqlıq  deyil,  təktərkiblilik yaradır. 
 
Qeyd. Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin xəbəri, bir qayda 
olaraq, III şəxsin cəmində olur. Lakin xəbəri III şəxsin cəmində 
ola bütün cümlələrə qeyri-müəyyən  şəxsli cümlə demək olmaz. 
Belə cümlələr həmçinin cüttərkibli bütöv (Bacı-qardaş düşərgədə 
səs-səmir kəsilənə  qədər  beləcə uzandılar  (İ.Şıxlı)),  cüttərkibli 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
232
yarımçıq (Onlar yaxınlaşdılar. Hər tərəfdən ayğırı dövrəyə aldılar.                
(F.Kərimzadə)), ümumi  şəxsli (İşləməyənə tənbəl deyərlər. (Atalar 
sözü)) cümlə də ola bilər.  
Ümumi  şəxsli  cümlələr. Hamıya, hər yerdə, həmişə 
aid olan iş, hal, hərəkət, hadisə  və hökm bildirən təktərkibli 
cümlələrə  ümumi  şəsxli  cümlə  deyilir. 
 Ümumi  şəxsli  cümlələr  hamıya  aid  olan,  hər  yerdə,  
həmişə  müşahidə  edilən,  bir  qayda  şəklini  almış  iş,  hərəkət  
və  hadisəni,  ümumiləşmiş    şəxsi  bildirir.  Ona  görə    də 
təktərkibli  cümlənin  bu  növü  əksər  halda  atalar  sözü  və  
məsəllərdən,  hikmətli  sözlərdən,  aforizmlərdən,  müxtəlif  
monolit  cümlələrdən  ibarət  olur. 
Ümumi şəxsli cümlələrin xəbəri  ikinci  şəxsin  təkində, 
üçüncü  şəxsin      cəmində, bəzən də  birinci  şəxsin  təkində  
olur.  Məsələn,  Sözün doğrusunu zarafatla deyərlər. (Atalar 
sözü)  Yıxılana  balta  çalmazlar.  (Atalar sözü)) 
Ümumi şəxsli cümlələrin xəbəri aşağıdakı fel  formaları  
ilə  ifadə  olunur: 
1.  Xəbər əmr şəklinin birinci  şəxs  təkində  olur. Belə 
ümumi  şəxsli cümlələr az müşahidə olunur.  Məsələn,  Adımı  
sənə    qoyum,    səni  yana-yana  qoyum.  (Atalar sözü) Özümə 
yer eyləyim, gör sənə neyləyim. (Atalar sözü)   
2.  Xəbər  dah çox əmr, az halarda  xəbər,  vacib,  arzu  
və  şərt  şəkillərinin  ikinci  şəxs  təkində  olur.  Məsələn, Sözü 
de ağzın isti ikən.(S.Rüstəmxanlı) Sözü ağzında bişir, sonra 
çıxart. (Atalar sözü) Sözü yaxşı anla, sonra get banla. (Atalar 
sözü)  
3.  Xəbər  qeyri-qəti gələcək zamanlı  xəbər  şəklinin III 
şəxs cəmində olur:  Cücəni payızda sayarlar. (Atalar sözü) Bu 
günün işini sabaha qoymazlar. (Atalar sözü) Sözün doğrusunu 
zarafatla qeyərlər.(Atalar sözü) Sözü sözdən alarlar. (Atalar 
sözü) Cavan olanda bəyəm sözə baxmazlar? (M.İbrahimov) 
Qonaq çörək yeyəndə ağzına baxmazlar. (İ.Hüseynov) 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
233 
Ümumi  şəxsli  cümlələr də tabeli mürəkkəb cümlənin 
komponenti kimi, yəni baş və ya   budaq  cümlə  kimi  işlənə  
bilir.   
Ümumi  şəxsli  cümlələrdə  də mübtədanın  olmaması  
yarımçıqlıq  yaratmır.  Belə    cümlələr  xəbəri  və    ya    ikinci  
dərəcəli  üzvləri  (biri,  bir  neçəsi)  buraxıldıqda  yarımçıq  
olur. 
Qeyd. 
Ümumi şəxsli cümlələrin xəbəri, bir qayda olaraq, 
I, II şəxsin təkində, III şəxsin cəmində olur. Lakin xəbəri bu 
şəxslərlə ifadə edilən bütün cümlələr ümumi şəxsli deyil. Belə 
cümlələr cüttərkibli bütöv (Sevgilim,  qolunu  boynuma  dola.        
(S. Vurğun)),  cüttərkibli yarımçıq (Belə getsə, onlar buraları su 
yoluna çevirəcək, hər işə qarışacaqlar. Bir az keçəndən sonra lap 
kişiliyimizi də əlimizdən alacaqlar. (İ.Şıxlı)), qeyri-müəyyən şəxsli 
cümlə  də  (Səriyyəni tez-tez məktəbə çağırardılar.(G.Hüseynoğlu)) 
ola bilər. 
Şəxssiz  cümlələr.   Mübtədası  olmayan,  təsəvvür 
edilməsi də mümkün olmayan  təktərkibli  cümləyə    şəxssiz  
cümlə  deyilir.   
Burada  şəxssiz dedikdə  şəxsin iştirak etməməsi deyil, 
qrammatik şəxsin yoxluğu başa düşülür.  
Şəxssiz  cümlələrin  xəbəri  bir  qayda olaraq  həmişə  
üçüncü  şəxsin  təkində  olur.  Məsələn,  Novruzun axırıncı 
çərşənbəsi idi.(İ.Şıxlı) Vallah, mənim adım çıxıb. (M.Hüseyn) 
Vahidin sifətini tər götürmüşdü. (İ.Hüseynov) 
Xəbərin  ifadə  vasitəsinə  görə    şəxssiz  cümlələr iki  
növə    ayrılır:    ismi    xəbərli  şəxssiz  cümlələr,    feli    xəbərli  
şəxssiz  cümlələr. 
İsmi  xəbərli  şəxssiz  cümlələrin  xəbəri  isimlərlə,  bəzi  
zərflərlə,  ismi  birləşmələr,  ismi  frazeoloji  vahidlər  və  s.-lə  
ifadə  olunur. Belə şəxssiz cümlələrdə indiki zaman məzmunu  
-dır
4
  şəkilçisinin,  keçmiş  zaman  məzmunu isə  idi,  imiş  
köməkçi  sözlərinin xəbərə artırılması ilə  ifadə  olunur.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
234
Məsələn,  Səhər tezdəndir. (S.Rəhman)  Bazar  günü  idi.        
(M.S.Ordubadi)  Hamısının sözü bir idi. (M.S.Ordubadi) 
 Feli  xəbərli  şəxssiz  cümlələrin  xəbəri  müxtəlif  
formalarda  olur.