ŞƏKİ FİLİali

Tabesiz mürəkkəb cümlənin 
komponentlərini əlaqələndirən vasitələr 
 
 
Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentlərini 
əlaqələndirən başlıca vasitələrə intonasiya və tabesizlik 
bağlayıcıları daxildir. Lakin bunlardan başqa, komponentlərdə 
sözlərin  sırası,    işarə  əvəzlikləri  və  mənsubiyyət  şəkilçiləri,  
komponentlər  üçün  ortaq  elementlər  və  zaman  uyuşmaları    
kimi  vasitələr də  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  təşkilinə  
xidmət  edir.   
Son vaxtlar bağlayıcılar tabesiz mürəkkəb cümlələrin 
qurulmasında o qədər intensiv işlənir ki, əksərən bu cümlələrin 
öyrənilməsinə bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələrdən 
başlayır, hətta bəzən onu bağlayıcılara görə təsnif edirlər. Lakin 
bağlayıcının iştirakına görə  təsnifat aparmaq düzgün deyil. 
Çünki eyni bağlayıcı müxtəlif məna əlaqələrinin yaranmasında 
iştirak edir. Tabesiz mürəkkəb cümlələr tərəflərin ifadə etdiyi 
məna əlaqəsinə görə təsnif edilir.  Beləliklə,  tabesiz  mürəkkəb  
cümlələrin  komponentləri  arasında   birləşdirmə,  səbəb- 
nəticə,  aydınlaşdırma,  qarşılaşdırma,  bölüşdürmə,  qoşulma  
kimi  qrammatik  məna  əlaqələri  mövcuddur.   
Komponentlərin  sırası.  Tabesiz  mürəkkəb  
cümlələrin  qurulmasında  komponentlərin  sıralanmasının  çox  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
246
böyük  rolu  vardır.  Məlum  olduğu  kimi,  danışan  şəxs  öz  
fikirlərini  müəyyən  məntiqi  ardıcıllıqla  tərtib  edir  və    o  
qayda  ilə    də    başqalarına  bildirir.  Tabesiz  mürəkkəb  
cümlənin  komponentlərinin  qarşılıqlı  əlaqəsi  əsasında  ifadə  
edilən  müxtəlif  mənalar  məhz  möhkəm  sıra  sayəsində  
meydana  çıxır.  Möhkəm  sıra  olmasa, birləşdirmə,  səbəb-
nəticə,  aydınlaşdırma,  qarşılaşdırma,  qoşulma  və s. kimi  
mənalarını  yaratmaq  və  ifadə  etmək  olmaz.   
Bütün  bunlarla  yanaşı,  komponentlərin  tərtibi  zamanı  
çox  vaxt  sonrakılarda  təkrardan  qaçmaq  və    yığcamlıq  
xatirinə    ya    işarə    əvəzliyi,  ya  da  mənsubiyyət  şəkilçisi  
işlənmiş  olur  və  bunlar da  komponentlərin  yerini  dəyişməyi  
mümkünsüz edir. Yaxud  hər  hansı  komponentdən  müəyyən  
elementlər  ixtisar  olunur,  bu  elementlər  yalnız  bir  
komponentdə    saxlanılır.  Belə    vəziyyətdə    də    yerdəyişmə  
mümkün  olmur. 
Tərəflərin  paralelliyi  tərəfləri  əlaqələndirən  mühüm  
vasitələrdəndir.  Belə  vasitələr  sırasında  o,  bu,  onda,  orada  
tipli  əvəzlikləri  xüsusi  qeyd  etmək  olar.   Məsələn, 
Avtomobil mənimki deyil, onu bizə hökumət vermişdir.           
(C.Cabbarlı) Raya bolşeviklərin lehinə  işləmək istəyirdi, lakin 
ona imkan verilmirdi.(M.S.Ordubadi)  
Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib  hissələrinin  
əlaqələndirilməsində  mənsubiyyət  şəkilçilərinin  mühüm  rolu  
var.  Mənsubiyyət   şəkilçiləri  ilə  bir  neçə  komponenti  
əvvəlkinə  bağlamaq  mümkündür.  Məsələn, Başqalarının səni 
tərifləməsi ilə istedadlı olduğunu zənn etmə, bəlkə  məqsədləri 
vardır və bu təriflə öz müddəalarını  pərdələmək istəyirlər.      
(A.Bakıxanov)   Dövlətin yoxdur, amma qoçaqlığın var. 
(M.F.Axundzadə) 
Bütün  bu  qeyd  edilənlərin  (ortaq  üzvlərin,  tərkib  
hissələrin  paralelliyinin,  əvəzliklərin,  mənsubiyyət  
şəkilçilərinin  və s.)  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  tərtibində  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
247 
mühüm  rolu  vardır.  Lakin  tərkib  hissələri  əlaqələndirən  
əsas  vasitələr  intonasiya  və  tabesizlik  bağlayıcılarıdır.  
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  hissələri  
bağlayıcıların  iştirakı  olmadan  əlaqələndikdə    bağlayıcısız  
tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  əmələ  gəlir.  Məsələn, Səhər hava 
tamam açıldı, gün çıxdı.(H.Abbaszadə) Kosanın başına yeni iş 
açıldı, həqiqi savaş başladı. (S.Rəhimov)   Bu  cür  cümlələr  
şifahi  nitqdə  intonasiyanın  köməyi  ilə  qurulur.   
İntonasiya   mürəkkəb  cümlənin  tərkib  hissələrini  
əlaqələndirən  ilk  və  ən  qədim  vasitədir.  İntonasiya  indi  də  
şifahi  nitqdə  böyük  rola  malikdir. Mürəkkəb  cümlənin tərkib  
hissələrini  əlaqələndirmək  üçün  başqa  vasitələr  olduqda  da  
şifahi  nitqdə  intonasiyadan  istifadə  edilir.  Lakin  heç  bir  
başqa  vasitə  olmadıqda  intonasiyanın  üzərinə  daha çox yük 
düşür. Məsələn,  Çölə yüyürdü, darvazanın ağzında dəvə 
durmuşdu. (İ.Hüseynov) Sizə aman gətiririk, bizim son 
yorğanımızı üstümüzdən, son parça çörəyimizi boğazımızdan 
alıb aparırlar. (C.Cabbarlı) 
 İntonasiya  ilə  qurulmuş  bu  cümlələrin  tərkib  
hissələri  arasına uyğun olaraq və, çünki bağlayıcılarını  da  
artırmaq  olar.   
Tərkib  hissələri  bağlayıcıların  iştirakı  ilə  
əlaqələnən  tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  bağlayıcılı  tabesiz  
mürəkkəb  cümlələr  adlandırılır. 
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  hissələrini  
əlaqələndirən  bağlayıcılar  həmcins  üzvlər  arasında   işlənən  
tabesizlik  bağlayıcılarıdır.  Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  
tərkib  hissələrini  əlaqələndirən  həmin  bağlayıcı  qrupları  
aşağıdakılardır: 
1. Birləşdirmə, iştirak.ş inkarlıq  bağlayıcıları:    və,  
həm,  həm  də,  da,  də,  nə,  nə    də    və  s.    Məsələn,  O, 
qəzetlərdə oxuduğu xəbərdən müharibə  dəhşətinin həqiqətini 
hiss edir və bu hiss onun əsəblərini getdikcə  gərginləşdirirdi. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
248
(İ.Əfəndiyev)  Həm  mən qurtararam, həm  sənin cibin 
dolar.(M.İbrahimov)  
Bu bağlayıcılar  birləşdirmə,  səbəb- nəticə    əlaqəli  
tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  hissələrini  əlaqələndirir. 
2. Qarşılaşdırma  bağlayıcıları:  amma,  ancaq,  lakin,  
fəqət,  halbuki,  yoxsa,  isə  və s.  Məsələn,  Bunu mən çox gözəl 
bilirəm, ancaq anam bilməz. (B.Bayramov) Baba qollarını ata-
ata yenə danışmaq istədi,  lakin öskürək onu boğdu. 
(Y.V.Çəmənzəminli) Mən bilmirəm, allah qoymurdu biz 
acından ölək, yoxsa biz ölmək istəmirdik. (C.Əlibəyov) 
Bu bağlayıcılar qarşılaşdırma  əlaqəli tabesiz mürəkkəb 
cümlələrin qurulmasında iştirak edir. 
3. Aydınlaşdırma  bağlayıcıları:  yəni,  məsələn  və s.    
Evdə adam yoxuymuş,  yəni böyüklərdən heç kim yoxuymuş. 
(Ə.Cəfərzadə) 
Aydınlaşdırma  bağlayıcıları    nisbətən  az  işlənir və 
aydınlaşdırma  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərəflərini 
əlaqələndirir. 
4. Bölüşdürmə  bağlayıcıları:  ya,  ya  da,  gah,  gah  
da,  gah  da  ki    və s.  Məsələn,    Gah iri damcılar çadırları 
səsləndirir, xal-xal naxışlayır,  gah da çiskin yağış asta-asta 
yağır, şeh kimi yatırdı. (B.Bayramov) 
Bu  bağlayıcılar  bölüşdürmə  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  
cümlələrin  tərkib  hissələrini  əlaqələndirir. Onu da qeyd edək 
ki, bu bağlayıcılar olmadan bölüşdürmə  əlaqəli tabesiz 
mürəkkəb cümlələr qurula bilməz. Belə cümlələrdə bağlayıcını 
ixtisar etsək, məna  əlaqəsi dəyişər, birləşdirmə  əlaqəsi 
formalaşar. 
5. Qoşulma  bağlayıcıları:    özü  də,  həm  də    və s.  
Məsələn,  Bütün imanıyla qəbul edirdi, özü də unudurdu ki, bu 
o xırdaca hörüklü toppuş Zərrintacın özüdür. (Ə.Cəfərzadə) 
Bu bağlayıcılar  qoşulma  əlaqəli tabesiz mürəkəb 
cümlələrin komponentləri  arasında işlədilir.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
249 
Zaman  uyuşmaları.  Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  
komponentləri  arasında əksərən  zaman  uyuşması  olur  ki,  bu  
da  onların  əlaqələnməsinə xidmət  edir.  Belə ki,  əvvəlki  
komponentdə  hansı  zaman  və    ya    şəkil iştirak  edirsə,  
sonrakı  da  ona  uyğunlaşır.  Məsələn, Mahmud arağı görəndə 
yüngülcə köksünü ötürdü, elə bil ürəyi qalxdı.(Y.Səmədoğlu) 
Səhər hava tamam açıldı, gün çıxdı.(H.Abbaszadə) Son vaxtlar 
əmim arvadı  mənə çox iş tapşırırdı, mən nə isə bundan razı 
qalırdım. (B.Bayramov) 
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrdə ortaq  elementlər.  
Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  bir  mühüm  əlaməti  də  bəzən  
tərkib  hissələrin  hamısına  aid  ortaqlı  söz  və  birləşmələrin    
işlənməsidir.  Bu  xüsusiyyət  ikinci  dərəcəli  üzvlərdən  
tamamlıq  və  zərfliyə  aiddir.  
Ortaq  tamamlığa  aid:  Bunu mən çox gözəl bilirəm, 
ancaq anam bilməz. (B.Bayramov) 
 
Ortaq  zərfliyə  aid:   
a) ortaq  yer  zəfliyinə aid: Həmin sinif otağında 
əvvəllər hərbi dərs keçilirdi, divardan cürbəcür tüfəng, tapança 
sxemləri asılmışdı,  bir küncdə əleyhqazlar yığılmışdı, boş güllə 
gilizləri  əyani dərs vəsaiti kimi pəncərənin taxta surahısına 
düzülmüşdü. (Elçin)   
b) ortaq  zaman  zərfliyinə  aid:  Həmin küləkli-yağışlı 
günün gecəsi   göydə  qəribə bir təmizlik var idi, göy başdan-
başa ulduzla dolmuşdu...(Elçin) 
      
c)  ortaq  tərz  zərfliyinə    aid:    Bu qayda ilə sirlər 
yayılar, hamı hiddətlənər, iclasda olanlar bir-birindən gümana 
düşərdilər. (S.Rəhimov) və s.  
Cümlə  üzvləri  ilə  yanaşı,  xitablar  və  ara  sözlər  də  
ortaqlı    olmaqla    tərkib  hissələri  əlaqələndirir.  Məsələn, 
Nəhayət, iyirmi igidin iyirmisi də cilovlanmış qulunların çılpaq 
belinə  sıçradı, nağaraların gurultusu yazı düzünü bürüdü. 
(Əbülhəsən)  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
250
 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz əlaqə  vasitələri  
komponentlər  arasında  tək-tək  deyil,  bir  neçəsi  birlikdə  
müxtəlif  şəkildə    işlənir. Eyni cümlədə intonasiya, söz sırası 
həmişə olur. Bunlarla yanaşı olaraq digər vasitələr də  işlənə 
bilər.  Məsələn,  Öz ailəmdə belə kimsə  məni anlamır, kimsə 
məni başa düşmür. – cümləsində intonasiya, söz sırası, zaman 
uyuşması,  sözlərin paralelliyi komponentləri  əlaqələndirən 
vasitələr kimi çıxış etmişdir. 
 
Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə  
məna əlaqəsi 
 
Quruluş xüsusiyyətlərinə, bağlayıcı  və  intonasiyanın  
xarakterinə  görə  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  
hissələri  arasında  bir  sıra  məna  əlaqələri  vardır.  Bunlar  
aşağıdakılardır:  
1. Birləşdirmə  əlaqəsi;  
2. Səbəb- nəticə  əlaqəsi;  
3. Aydınlaşdırma  əlaqəsi;   
4. Qarşılaşdırma  əlaqəsi;  
5. Bölüşdürmə əlaqəsi; 
6. Qoşulma  əlaqəsi; 
Bu  əlaqələrin  bir  qismi  həm  intonasiyanın,  həm də  
bağlayıcıların  iştirakı  ilə  yaranır,  aydınlaşdırma  əlaqəsi  
əksərən  bağlayıcısız  olur.   
Birləşdirmə  əlaqəsi.   Birləşdirmə    əlaqəli  tabesiz  
mürəkkəb  cümlələrdə    tərkib hissələrdə  iş  və hadisələr 
sadalanır, həmin  hadisələrin  hamısının ya eyni  zaman ərzində 
icrası  nəzərdə tutulur, ya da iş  və hadisələr ardıcıl  şəkildə 
həyata keçir.  Ona  görə  də  bu  cür  cümlələrdə  iki  qrammatik  
məna münasibəti  müşahidə  olunur:  eynizamanlı    
birləşdirmə,  ardıcılzamanlı birləşdirmə.  Məktəb  
dərsliyində  eynizamanlı    birləşdirmə    zaman  əlaqəsi, 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
251 
ardıcılzamanlı birləşdirmə isə  ardıcıllıq  əlaqəsi  adlandırılır.  
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin   bir  qismində  eynicinsli  
müxtəlif    fakt    və  hadisələr  sadalanır,  onların  eyni  zaman  
ərzində,  vahid  zaman  daxilində  baş  verdiyi  ifadə  olunur.  
Məsələn,    Yaralı köhlənlər kişnəyir, güllələr vıyıldayır, bəylər 
bağırır, yollara sarı gilizlər axır, qan sızırdı. (C.Bərgüşad) 
Tərkib  hissələrin  hamısına  aid  ortaqlı  zaman  zərfliyi    
olduqda  cümlənin  zaman  əlaqəli  olduğu  daha  asan  
müəyyənləşir.  Məsələn,  Əriyir yaz günü quzeydəki qar, Gəzir 
dağ döşünü gəlinlər, qızlar, Hər bulaq başında bir qeybət olur. 
(S.Vurğun)    Komponentləri  zaman  əlaqəsi  üzrə  
birləşdirməkdə    mənsubiyyət  şəkilçilərinin  mühüm  rolu  
vardır.  Çox  zaman  birinci  komponentdə    işlənən  ismi  
birləşmənin  sonrakı  komponentlərdə    yalnız  mənsubiyyət  
şəkilçili  ikinci tərəfi  saxlanılır.  Məsələn,  Üzünü soyuq daşa 
sürtdü,  ürəyindən Yadullanın da beləcə soyuduğu keçdi. 
(F.Kərimzadə)  
Eynizamanlı    birləşdirmə    əlaqəsində    əksərən  tərkib  
hissələrin  xəbərləri  feli  xəbərlərdən  ibarət  olur  və  həmin  
xəbərlər  eyni  zaman  şəkilçiləri  ilə  formalaşır.  Məsələn, Mən 
ağzımı açanda anam da açardı, mən udqunanda anam da 
udardı. (İ.Hüseynov) 
  Birləşdirmə  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  açıq  
sıralı  cümlələrdir,  sadalama  yolu  ilə  qurulur,  buna  görə  də  
iki  tərkib  hissədən  ibarət  olduğu  kimi,  üç-dörd  və  daha  
çox  tərkib  hissədən də ibarət  ola  bilir.   Məsələn,    Kəndin 
mötəbər adamları mütəkkəyə dirsəklənib dincəlir, cavanlar 
atlarını çapıb  əyri yollarla ötüşür,  qız-gəlin bulaqlardan su 
gətirib çay tədarükünə başlayırdı. (İ.Şıxlı) 
Göründüyü  kimi,  bu  cür  cümlələr  əksərən  intonasiya  
ilə  qurulur.  Lakin tərkib  hissələri  əlaqələndirmək  üçün  və,  
həm,  həm  də,  da,  də,  nə,  nə    də    birləşdirmə  
bağlayıcılarından da  istifadə  edilir.  Və  bağlayıcısı  sonuncu  
tərkib  hissədən  əvvəl,  həm,  həm də,  nə,  nə  də  bağlayıcıları  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
252
tərkib  hissələrin  əvvəlində    işlənir.  Məsələn,    Həm mən 
qurtararam, həm sənin cibin dolar, həm də günahsız qalarsan. 
(M.İbrahimov) 
Ardıcılzamanlı  birləşdirmə  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  
cümlələrdə  həmcins  fakt  və  hadisələr  sadalanır  və  onların  
cümlədəki  düzülüşünə  müvafiq  ardıcıllıqla  baş  verdiyi  ifadə  
olunur.  Məsələn,  Vaqif danışarkən onun nitqini tərcüman 
taxtın yanında oturmuş polkovnik Burnaşova tərcümə edir, o da 
Vaqifi diqqətlə süzərək, başını təsdiqedici bir tərzdə tərpədirdi. 
(Y. V.Çəmənzəminli)    
Ardıcılzamanlı    birləşdirmədə    tərkib  hissələr  əksər  
halda  intonasiya  ilə,  bəzən  də    və   bağlayıcısı  vasitəsilə  
əlaqələnir.  Eynizamanlı  birləşdirmədən  fərqli  olaraq,  bu  cür  
cümlələrin   tərkib  hissələri   arasında  digər  birləşdirmə  
bağlayıcıları  (həm,  həm də, da, də, nə, nə  də)  işlənmir, çünki 
həmin bağlayıcıların qrammatik mənasında  eynizamanlılıq  
mövcuddur. 
Birləşdirmə  əlaqəsinin  bu  növü  də  açıq  sıralı  olur,  
sadalama  yolu  ilə  qurulur,  ona  görə  də  iki  tərkib  hissədən  
ibarət  olduğu  kimi,  daha   çox  tərkib  hissədən də  ibarət  ola  
bilir.   
Eynizamanlı birləşdirmə  əlaqəli tabesiz mürəkkəb 
cümlələrdə komponentlərin yerini dəyişmək də olar və bu 
zaman mənaya heç bir xələl gəlmir. Ardıcılzamanlı birləşdirmə 
əlaqəli cümlələrdə isə belə yerdəyişmə mümkün olmur.  
Səbəb-nəticə  əlaqəsi.    Səbəb-nəticə    əlaqəli  tabesiz  
mürəkkəb  cümlələr  iki  tərkib  hissədən  ibarət  olur.  Birinci  
tərkib  səbəbi,  ikincisi  həmin  səbəbdən  doğan  nəticəni  
bildirir.  Məsələn, O, qəzetlərdə oxuduğu xəbərlərdən müharibə 
dəhşətinin həqiqətini hiss edir və bu hiss onun əsəblərini 
gərginləşdirirdi. (İ.Əfəndiyev)   
Səbəb-nəticə    əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  
qapalı    sıralı  olur,  buna  görə    də  iki  sadə    cümlənin  
birləşməsi  şəklində  formalaşır.  Lakin  bəzən  tərkib  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
253 
hissələrdən  biri  həmcins  və  ya  paralel  olur.   Məsələn,  
Namus  bəyə  güc  gəldi,  qan  başına  vurdu,  gözü   kəlləsinə  
çıxdı.  (Mir Cəlal).  Bu  cümlədə  ikinci  komponent  paraleldir. 
Tabesiz  mürəkkəb   cümlənin  bu  növünün  də  tərkib  
hissələrinin  xəbərləri  əksərən  felin  eyni  zamanında  olur.  
Məsələn,  Kosanın başına iş açıldı, həqiqi savaş başladı.        
(S.Rəhimov) 
Bəzən  tərkib  hissələrin   xəbərləri  müxtəlif  zamanda  
da  ola  bilir.  Məsələn, Hirslənmişəm, əllərim əsir.  
Səbəb-nəticə    əlaqəli  cümlələrdə    tərkib  hissələr  
əksərən  intonasiya  ilə    əlaqələnir,  lakin  bəzən  tərkib  
hissələri  əlaqələndirmək  üçün  və   bağlayıcısından    da   
istifadə  edilir.  Məsələn,    Mən heç cürə özümü saxlaya 
bilmədim və gözlərim doldu. (Elçin) 
Qeyd. Birləşdirmə  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrlə 
səbəb-nəticə  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr bir-birinə çox 
oxşayır. Onların hər ikisində komponentlərdə sadalanan iş, 
hərəkətin icra edilməsində bir ardıcıllıq var. Hər ikisində birinci 
komponent səbəbi, ikinci komponent isə bu səbəbdən doğan 
nəticəni bildirir. Lakin buna baxmayaraq, bu iki məna növünü 
bir-birindən  aşağıdakı  cəhətə görə  fərqləndirmək olar: 
Ardıcılzamanlı birləşdirmə  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə 
işin ardıcıllıqla icrası əsas mənadır, səbəb-nəticə mənası isə əlavə. 
Səbəb-nəticə  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə  səbəb-nəticə 
məna çaları  əsas mənadır,  işin ardıcıl icrası isə  əlavə. Bundan 
başqa, ardıcılzamanlı birləşdirmə  əlaqəli cümlələrdə birinci 
cümlədəki səbəbdən ikinci cümlədəki nəticə  şüurlu  şəkildə icra 
edilir, bu nəticə yaranmaya da bilər. Səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz 
mürəkkəb cümlələrdə isə  nəticə heç kəsdən asılı olmayaraq, 
kortəbii surətdə baş  verir.  Bu  nəticənin qarşısını almaq və ya 
ləngitmək mümkün deyil. Məsələn,  Axşam oldu, göylər qaraldı. 
Axşam oldu evlərdə elektrik lampaları yandırdılar.- cümlələrindən 
birincisi səbəb-nəticə, ikincisi isə ardıcılzamanlı birləşdirmə 
əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlədir. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
254
 Aydınlaşdırma  əlaqəsi.   Aydinlaşdirma  əlaqəli  
tabesiz  mürəkkəb  cümlələr də  qapalı  sıralı  olur.  Buna  görə  
iki  komponentdən, yəni  iki tərkib  hissədən ibarət  olur.  
Tərkib  hissələrdən  biri  ümumilik  bildirir, digəri  onu  izah  
edib  aydınlaşdırır.  Aydınlaşdıran  tərkib  hissə  əksər  halda  
ümumilik  bildirən  hissəyə  intonasiya  ilə  bağlanır.  Məsələn, 
Onun gözləri yenə qorxudan böyümüşdü: gözünə sataşan nə 
vardısa, hamısı şübhəli görünürdü. (C.Bərgüşad)  Atlar tüz-tez 
büdrəyirdi; axşamkı sel çığırları yuyub daşların üstünü 
açmışdı.(C.Bərgüşad) 
Aydınlaşdırma  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr 
əsasən intonasiyanın köməyi ilə qurulur. Belə cümlələrdə   
aydınlaşdıran  hissəni  ümumilik  bildirən  hissəyə    bağlamaq  
üçün az hallarda  yəni    bağlayıcısından  istifadə  edilir.  
Aydınlaşdırma  əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə  tərəflər 
bəzən paralel də ola bilir. Aydınlaşdıran  hissə  bir  cümlədən  
ibarət  olduğu  kimi,  sadalama  üsulu  ilə  qurulan  birləşdirmə  
əlaqəli  cümlələrdən  də    ibarət  ola  bilər.  Məsələn,    Ələm  
fikrini  ha  cəmlədi,  yaddaşına  ha  güc  verdi,  xeyri  olmadı:  
nə  göy  gurultusunu  eşidə  bildi,  nə  at  ayaqlarının  tappıltısı, 
nə  də  Yaşılxan  dədənin  harayı  eşidildi.  (İ.Məlikzadə) Gözəl 
eyvanda oturub cehiz xurçununu közəyirdi; öküz neştər 
buynuzu ilə onu bir neçə yerdən dağıtmışdı. (C.Bərgüşad)  
Aydınlaşdırma  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  iki  
üsulla  sintez-analiz  və analiz-sintez  üsulu  ilə qurulur. Sintez -
analiz  üsulunda  əvvəl  ümumilik  bildirən,  sonra 
 
aydınlaşdıran  tərkib  hissə  işlənir.  Yazıda  ümumilik  bildirən  
hissədən  sonra  iki  nöqtə  (bəzən  də  vergül,  nöqtəli  vergül  
və ya  tire)  qoyulur.  Dilimizdə  sintez-analiz  üsulundan  daha  
çox  istifadə  edilir.  Məsələn,  Arvadlar  çardaqların  altında  
məşğul  idilər:  kimi  biçinçiləri  doyurmaq  üçün  ayran  verir,  
kimi  inək  sağır,    kimi    boş    süfrəsini  sərir,  gözlərini  bir  
nöqtəyə  zilləyib  dururdu.  (Mir Cəlal) 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
255 
Analiz-sintez  üsulunda  isə əvvəl   aydınlaşdıran,  sonra  
ümumilik  bildirən  hissə  gəlir.  Bu  cür  cümlələrdən  nisbətən    
az  istifadə  olunur.  Yazı zamanı belə cümlələrdə ümumilik  
bildirən  hissədən  əvvəl tire  qoyulur.  Məsələn,  Kimi  qum  
ələyir,  kimi  su  daşıyır,  kimi  əhəng  və  sement  gətirir –hərə  
bir  iş  görürdü.  (İ.Məlikzadə). 
Qarşılaşdırma  əlaqəsi.  Qarşılaşdırma  əlaqəli  tabesiz  
mürəkkəb  cümlələrin  tərkib  hissələrində  ifadə  olunan  iş  və  
hadisələr bir-biri ilə qarşılaşdırılır. Bu hadisələr  ya  bir-biri ilə  
ziddiyyət  təşkil  edir,  yaxud  da  sadəcə  olaraq  müqayisə  
edilir  və    fərqləndirilir.  Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  bu  
növü  də  qapalı  sıralı  olub,  iki  tərkib  hissədən ibarət olur.   
Məsələn,  Manafa çox varlı demək olmazdı, amma dəvəsi də 
vardı, atı da, eşşəyi də .(O Sarıvəlli) Güclə qol çəkə bilirdi, 
amma o,biclikdə  şeytana papış tikərdi. (İ.Əfəndiyev) Qoluna 
toxunan Baba Sakit onu çəkib aparırdı, amma ayaqları getsə 
də, bu məsum mənzərədən ayrıla bilmirdi. (İ.Əfəndiyev) 
Qarşılaşdırma  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  
tərkib  hissələri  qarşılaşdırma  intonasiyası,  amma,  ancaq,  
lakin,  fəqət  qarşılaşdırma   bağlayıcıları  və  antonim  sözlərin  
köməyi  ilə    əlaqələnir.  Məsələn,    Bağlayıcılı    cümlələrdə  
olduğu  kimi,  qarşılaşdırma  əlaqəsinin  bağlayıcısız  növündə  
də  tərkib  hissələrdə  çox  zaman  antonim  söz  və  ifadələr  
olur.  Məsələn,   Niyə  hamı  irəliyə  getdi,  sən  geridə  qaldın?  
(Ə.Vəliyev).  Mütaliə    azalmış,  fikrim  çoxalmışdır.  
(Ə.Vəliyev). Ələm  bu  işə  qol  qoyub,  amma  Vələd  tərs  öküz  
kimi  yola  gəlmir. (İ.Məlikzadə) 
Qarşılaşdırma  əlaqəli  tabesiz  mürəkkəb  cümlələrin  
tərkib  hissələri  arasında  iki cür qarşılaşdırma    olur:               
1)  ziddiyyətli  qarşılaşdırma; 2) müqayisəli–fərqləndirici  
qarşılaşdırma. Ziddiyyətli qarşılaşdırmada tərkib hissələrdəki iş 
və hadisələr bir-biri ilə tam ziddiyyət təşkil edir. Məsələn, Şəkil 
çəkmək asandır, həyat yaratmaq çətin.  (C.Cabbarlı) Özü 
görünmür, amma bu  onun səsidir.(Elçin)  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
256
Fərqləndirici qarşılaşdırmada isə  tərkib hissələrdə 
sadalanan iş, hərəkət, hadisə, hökm sadəcə olaraq bir-biri ilə 
qarşılaşdırılır, müqayisə edilir, fərqləndirilir. Məsələn,  Uşaqlı 
ev bazardır, uşaqsız ev məzar. (Atalar sözü)