ŞƏKİ FİLİali
Yüklə 4,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
II tip. Bu tipdə budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra işlənir, budaq cümlə baş cümləyə nə qədər, hər nə qədər bağlayıcı sözləri ilə bağlanır. Bağlayıcı sözdə ki ədatı budaq cümlənin sonunda -sa, -sə şəkilçisi işlənə də bilər, işlənməyə də. Baş cümlədə qarşılıq bildirən o qədər, o qədər də, bir o qədər, bir o qədər də sözləri işlənir və Müasir Azərbaycan dili 287 budaq cümlə vasitəsilə izah edilir, aydınlaşdırılır. Məsələn, Nə qədər bacarırsan, o qədər verərsən. (M.İbrahimov) Nə qədər istəyirsiniz, götürün. (C.Cabbarlı) Qurban qağa nə qədər tapşırmışdı, o qədər də gətirmişəm. (İ.Şıxlı) Baş cümlədə qarşılıq bildirən eləcə, bir elə, beş o qədər, yüz o qədər, min o qədər, min qat və s. sözlər işlənir və budaq cümlə vasitəsilə izah edilir. Məsələn, Nə qədər istəyirsə, min o qədər fırlana.(B.Vahabzadə) Nə qədər tapşırmışdınız, beş o qədər gətirmişəm. Səbəb budaq cümləsi. Səbəb budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkət və ya əlamətin səbəbini bildirir, nə üçün? niyə? nə səbəbə? nəyə görə? nədən ötrü? suallarına cavab verir. Məsələn, Üzr istəyirəm ki, mən bunu sizə indi söyləyə bilməyəcəyəm. (İ.Əfəndiyev) Rüstəm kişi sevinirdi, çünki bunların hamısını özü tikdirmişdi. (M.İbrahimov) Baş və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə səbəb budaq cümləsinin iki tipi vardır. I tip. Budaq cümlə baş cümlədən sonra işlənərək, ona çünki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Xeyr, məni saymayın, çünki mən belə işlərə qarışmaram. (C.Cabbarlı) Budaq cümlə baş cümləyə ki, ona görə ki, ondan ötrü ki, o səbəbə ki, onun üçün ki bağlayıcıları ilə bağlanır. Budaq cümlə baş cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlandıqda baş cümlədə çox zaman ona görə, ondan ötrü, onun üçün, o səbəbə, bu səbəbə, buna görə, bundan ötrü və s. qəlib sözlər işlənir və budaq cümlə vasitəsilə izah edilir. Məsələn, Uşaqlar bir də ona görə sevinirdilər ki, Kipiani gəlmişdi. (İ.Şıxlı) Bu zəhməti ona görə çəkirik ki, əsl insan kimi yaşayaq. (S.Rəhimov) Arvad inanmadı, ona görə ki, o hələ oxuyacaqdı. (İ.Şıxlı) Bu çiçəklər onun üçün gözəldir ki, onu sənin kimi çiçək bəsləmiş. (C.Cabbarlı) Baxa bilmirəm, ona görə ki, bu gerilik onlara da dərd olur. (M.Hüseyn) Bəzən baş cümlədə qəlib söz olmadan da budaq cümlə baş cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Gülarə Abdullayeva 288 Günah məndə oldu ki, sənin şikarını əlindən çıxartdım. (F.Kərimzadə) II tip. Bu tipdə budaq cümlə baş cümlədən əvvəl işlənir və bu növ mürəkkəb cümlələr iki yolla əmələ gəlir: 1. Budaq cümlə baş cümləyə intonasiya ilə bağlanır, budaq cümlənin daxilində ki ədatı işlənir, bu ədatdan əvvəlki söz məntiqi vurğu altına düşür. Məsələn, Mən ki dəliləri, xanımları özümdən elə incitdim, onlar day bir də mənim üzümə baxmazlar. (“Koroğlu”) Rüstəm dayı, sən ki məni belə ucaltdın, sağ ol. (M.İbrahimov) 2. Budaq cümlə baş cümləyə nə bağlayıcı sözü və -sa, -sə şəkilçisi ilə bağlanır. Məsələn, Nə düşündüsə, əlini havada yellədi. (İ.Şıxlı) Birdən nə baş verdisə, hamı qaçmağa başladı. (“Koroğlu”) Məqsəd budaq cümləsi. Məqsəd budaq cümləsi baş cümlədəki hal-hərəkətin məqsədini bildirir, baş cümlədən çıxan nə məqsədlə? nə üçün? nədən ötrü? niyə? suallarına budaq cümlə cavab verir. Məsələn, Gəlmişəm, səndən icazə alım. (İ.Şıxlı) Bu qədər atlı kazak tökülüb gəlib ki, onu aparsın. (İ.Şıxlı) Hər iki cümlədə baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənmiş, budaq cümlə baş cümləyə birinci nümunədə yalnız intonasiya ilə, ikincidə isə ki bağlayıcısı ilə bağlanmışdır. Baş və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə məqsəd budaq cümləsinın də iki tipi vardır: I tip. Baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir. Budaq cümlə baş cümləyə əksər halda ki bağlayıcısı, bəzən də yalnız intonasiya ilə bağlanır. Məsələn, Mən gəlmişəm ki, köməkləşək. (İ.Şıxlı) Əsmərin anası ağacın gövdəsini əhəngləyirdi ki, qurd dırmaşa bilməsin. (M.Süleymanlı) Sula, bağban, bu bağçanı, toz olmasın. (S.Vurğun) Yuxarıdan düşək ki, birbaş adamın üstünə çıxaq. (İ.Şıxlı) Bütün günü küçələri gəzdi ki, özünə bir iş tapsın. (Mir Cəlal) Müasir Azərbaycan dili 289 Bədii ədəbiyyatda daha çox ki bağlayıcılı məqsəd budaq cümlələrindən istifadə edilir. Belə cümlələrin özünü də baş cümlədə budaq cümlənin yerliyinin, qəlibinin olub- olmamasına görə iki növə ayırmaq olar: 1. Baş cümlədə budaq cümlənin qəlibi kimi ona görə, ondan ötrü, o məqsədlə, onun üçün, bunun üçün bəzən o məqsədlə mənasında o səbəbə sözləri işlənir və budaq cümlə vasitəsilə izah edilir, aydınlaşdırılır. Məsələn, Onunçün öyrətdim ki, əlimi bu sənətə, Bir gün sənə əl açıb düşməyim xəcalətə. (N.Gəncəvi) Ona görə gəlmişəm ki, bir qədər açıq danışaq. (S.Rəhimov) Buna görə çalışmalısınız ki, azərbaycanlılar ərəblərin onlara qəbul etdirdiyi dini geri qaytarmasın. (M.S.Ordubadi) 2. Baş cümlədə qəlib söz olmur, budaq cümlə baş cümlədən sonra gələrək ona ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Yığışmışıq ki, deyib-gülüb şənlənək, zarafatlarla, məzəli söhbətlərlə vaxtımızı keçirək. (V.Babanlı) Arvad hazırlıq görüb ki, sabah səni qonaq çağırsın. (M.Süleymanlı) Atdı ki, sərçə kürkün altında qalsın. (C.Əlibəyov) Məqsəd budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş cümlənin xəbəri əksər halda feli xəbərdən ibarət olur və felin əmr, arzu formalarında işlənərək arzu mənası ifadə edir. II tip. Məqsəd budaq cümləsinin bu tipində budaq cümlə baş cümlədən əvvəl gəlir və ona nə məqsədlə, nə üçün, nədən ötrü bağlayıcı sözləri ilə bağlanır. Həmin bağlayıcı sözlərlə yanaşı, ki ədatı və -sa, -sə şəkilçilərindən də istifadə olunur. Baş cümlədə o məqsədlə, onun üçün, ondan ötrü və s. qarşılıq bildirən sözlər olur və budaq cümlə onların mənasını aydınlaşdırır. Məsələn, Nə üçün çağırmısınız, onun üçün də gəlmişəm. Nə məqsədlə dəvət etmişsinizsə, o məqsədlə də gəlmişəm. Bu tip daha çox canlı danışıq dilində işlənir. Gülarə Abdullayeva 290 Şərt budaq cümləsi. Şərt budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkət və ya əlamətin şərtini bildirir. Məsələn, Əgər qızı Güləsər olmasaydı, heç evə qayıtmazdı. (İ.Şıxlı) Əgər dallarınca çörək gətirən olmasaydı, burada yeməyə bir şey də tapmazdılar. (İ.Şıxlı) Baş və budaq cümlənin yerinə görə şərt budaq cümləsinin iki tipi vardır. I tip. Baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir, budaq cümlə baş cümləyə əksər halda ki bağlayıcısı, bəzən də yalnız intonasiya ilə bağlanır. Baş cümlədə bu şərtlə, o şərtlə, bir şərtlə, həmin şərtlə və s. qəlib sözlər işlənir, budaq cümlə vasitəsilə aydınlaşdırılır, konkretləşdirilir. Məsələn, Səninlə o şərtlə bir yerdə işləyərəm ki, qazancımızı yarı bölək. “Şərt budaq cümləsinın bu tipi birözəkli cümlə tiplərindən olub, nisbətən az işlənir və özünü daha çox canlı danışıq dilində göstərir”. (6. səh. 391) II tip. Bu tipdə budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra gəlir. Belə tabeli mürəkkəb cümlələr dilimizdə çox işlənir və onları bağlayıcı vasitələrə görə aşağıdakı növlərə ayırmaq olar: 1. Şərt budaq cümlələrinin bir qismi baş cümləyə heç bir başqa vasitə olmadan, yalnız intonasiya ilə bağlanır. Məsələn, Getmək meylin yoxdur, açıq de. (İ.Şıxlı) Quru paltarın var, ver dəyişsin. (İ.Şıxlı) Bir az da burda qaldı, başımıza minəcək. (İ.Şıxlı) İstəyirsən, qotazlı kəmər də alım. (İ.Şıxlı) 2. Şərt budaq cümlələrinin bir qismi baş cümləyə -sa, -sə şəkilçisi ilə bağlanır. Bu şəkilçi budaq cümlənin əksər halda feli, bəzən də ismi xəbərinə artırılır. Məsələn, Lazım gəlsə, onu padşahın oturduğu şəhərə də göndərərəm. (İ.Şıxlı) Müsəlman olmadığını bilsəydim, heç içəri buraxmazdım. (İ.Şıxlı) Xanımların əlacı olsaydı, adama bir cüt göz də borc alardılar. (C.Bərgüşad) Oxumaq dinsizlik olsaydı, Tiflis şeyxi hamıdan qabaq bu işə etiraz edərdi. (İ.Şıxlı) Onun Müasir Azərbaycan dili 291 yoldaşlarından beş-altı nəfəri oxumağa getsə, lap qiyamət olar. (İ.Şıxlı) Az hallarda şərt budaq cümləsinin -mı, -mi, -mu, -mü şəkilçisi ilə baş cümləyə bağlanması da müşahidə edilir. Məsələn, İkicə addım qabağa getdimi, ayağının altında torpaq ovxalanıb töküləcək. (İ.Şıxlı) 3. Şərt budaq cümlələrinin bir qismi baş cümləyə əgər, madam ki, indi ki, vaxta ki, bir halda ki bağlayıcıları ilə bağlanır. Məsələn, Əgər hünərin var, get atanla haqq-hesab çək. (İ.Şıxlı) Əgər getmək meylin yoxdur, açıq danış. (İ.Şıxlı) Madam ki sağdır, gərək ona hörmət edək. (Anar) Madam ki qadın açıq olduqda onun gözəlliyi və ədəbini daha tez təyin etmək olur, nə üçün cənab müctəhid qadınların açıq gəzməsinə icazə vermir? (M.S.Ordubadi) 4. Şərt budaq cümləsinin bir qismi baş cümləyə əgər, hərgah bağlayıcıları ilə bağlanır, budaq cümlənin sonunda -sa, -sə şəkilçisi işlənir. Məsələn, Əgər onun belə paltarı olsa, gündəliyə geyinib onu bu kökə salmazdı. (İ.Şıxlı) Əgər nökər əliboş qayıtsa, sabah o biri sahili də gəzərəm. (İ.Şıxlı) Hərgah onları oxutsaq, əməlli-başlı adam olarlar. (İ.Şıxlı) Hərgah anası onu səsləməsəydi, bəlkə də axşama qədər beləcə dayanacaqdı. (İ.Şıxlı) Hərgah bir az da belə sürsəm, atı çatladaram. (İ.Şıxlı) 5. Şərt budaq cümlələrinin bir qismi baş cümləyə intonasiya ilə bağlanır, budaq cümlənin tərkibində ki ədatı işlənir. Məsələn, Sən ki son sözünü demirsən qəti, güman var eşqimə qovuşum, çatım. (T.Bayram) Belə cümlələrin bir qismində baş cümlədə onda, o vaxt sözləri də işlənə bilir. Məsələn, Əgər gedibsə, onda bəs niyə evinə qayıtmır? (İ.Şıxlı) Əgər çıxıb əmisigilə gedibsə, onda özündən küssün. (İ.Şıxlı) Əgər qızı qaytarsa, o vaxt şenliyin arasında gəzə bilməzdi. (İ.Şıxlı) Bəzən canlı danışıq dilində, poetik dildə şərt budaq cümləsinin II tipində budaq cümlə baş cümlədən sonra da Gülarə Abdullayeva 292 işlədilir və şərt məzmunu daha qabarıq nəzərə çatdırılır. Məsələn, Mir İsmayıl yaxşı işçidir, şorgözlüyü olmasa. (Anar) Bəşərin qapısından vaxtsız ölüm gen düşər, İnsanın saçlarına yüz yaşında dən düşər, Müharibə olmasa! (M.Araz) Qarşılaşdırma budaq cümləsi. Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş və budaq cümlənin məzmunu bir-biri ilə qarşılaşdırılır, müqayisə edilir, fərqləndirilir və ya biri digərinə güzəştə gedir. Məsələn, Danışmaq istədisə də, bacarmadı. (İ.Şıxlı) Allahyar nə qədər çalışsa da, sirr açılmamışdı. (İ.Şıxlı) Ürək çırpıntılarını duydusa belə, özünü o yerə qoymadı. (İ.Şıxlı) Nümunələrin hamısında budaq cümlə əvvəl, baş cümlə sonra işlənmişdir. Birinci cümlədə budaq cümlə baş cümləyə -sə də şəkilçi və ədatı, ikincidə nəqədər başlayıcı sözü, -sa da şəkilçi və ədatı, üçüncüdə isə -sa belə şəkilçi və ədatı ilə bağlanmışdır. Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin dilimizdə “budaq cümlə+ baş cümlə” formalıları çox işlənir. Prof. Q.Ş.Kazımov Azərbaycan dilində qarşılaşdırma budaq cümləsinin də iki tipi olduğunu göstərmişdir. I tip. Budaq cümlənin baş cümlədən sonra işlənərək ona ki bağlayıcısı ilə bağlanır: Onların qılınc – tüfəngi o qədər məni qorxutmur ki, silistinin apar–gətiri canıma vəlvələ salır. (M.F.Axundov) Özümü öldürərəm ki, onu yaman işə qoymaram. (M.F.Axundov). (6, səh. 397) II tip. Bu tipdə budaq cümlə baş cümlədən əvvəl gələrək ona rəngarəng bağlayıcı vasitələrlə bağlanır. Bağlayıcı vasitələrə görə bu tipin özünü də aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Qarşılaşdırma budaq cümləsinin ikinci tipində bəzən budaq cümlə baş cümləyə -sa da, -sə də şəkilçi və ədatı ilə bağlanır. Məsələn, Yumruqlar kürəyinə dəysə də, diz çöküb kişinin ayaqlarını qucaqladı. (İ.Şıxlı) Dövləti varsa da, arvad Müasir Azərbaycan dili 293 saxlayan deyil. (İ.Şıxlı) Aylar, illər, fəsillər bir-birini dansa da, Dəyişməzdir əqidəm, çox da dünya fırlanır. (B.Vahabzadə) Kişi hirsindən boğulsa da, heç nə deməmişdi. (İ.Şıxlı) Gözlərinin oynadığını görsə də, dinmədi. (İ.Şıxlı) Salatın anasının vəziyyətini duysa da, bir şey deyə bilmirdi. (İ.Şıxlı) 2. Budaq cümlə baş cümləyə -sa belə, -sə belə şəkilçi və ədatı ilə bağlanır. Məsələn, O buraya gəlin gələndə ərinin var- dövləti olsa belə, əməlli-başlı bir otağı da yox idi. (İ.Şıxlı) Ürək çırpıntılarını duydusa belə, özünü o yerə qoymadı. (İ.Şıxlı) O, Mələyi vurduğuna peşman olsa belə, sevinirdi.(İ.Şıxlı) Döyülsə belə, xatadan qurtarmışdı. (İ.Şıxlı) 3. Budaq cümlə baş cümləyə -sa da belə, -sə də belə şəkilçi və ədatı ilə bağlanır. Məsələn, O, üzdə bir söz deməsə də belə, bunu etiraf etməyə məcbur olurdu. (İ.Şıxlı) Ərinin yatmadığını bilsə də belə, səsini çıxartmırdı. (İ.Şıxlı) Qapıya yaxınlaşdısa da belə, ürəyinin çırpındığını hiss edib geri qayıtdı. (İ.Şıxlı) O cana doysa da belə, hələ qəti qərara gələ bilmirdi. (İ.Şıxlı) 4. Budaq cümlə baş cümləyə nə qədər, hər nə qədər bağlayıcı sözləri, -sa da, -sə də şəkilçi və ədatı ilə bağlanır. Məsələn, Nə qədər çalışırdısa da, yata bilmirdi. (İ.Şıxlı) Qız nə qədər çalışdısa da, müvazinətini saxlaya bilmədi. (İ.Şıxlı) Salatın nə qədər yalvardısa da, arvad inadından dönmədi. (İ.Şıxlı) Əhməd nə qədər çalışsa da, müsəlmanlığını sübut edə bilmirdi. (İ.Şıxlı) O nə qədər Mələyə susmağı əmr etsə də, haqsızlığını duyurdu. (İ.Şıxlı) 5.Bəzən budaq cümlənin əvvəlində hərçənd, komponentlər arasında isə amma, ancaq, lakin, fəqət bağlayıcılarından biri işlənir: Hərçənd əskik bir işinizi görməmişəm, amma mən belə hesab edirəm. (Elçin) 6.Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin bir qismində bağlayıcı söz işlənməklə bərabər, budaq cümlənin sonuna -sa, -sə şəkilçisi artırılır, da də ədatı isə badaq cümlənin daxilində işlənir. Məsələn, Özünü nə qədər Gülarə Abdullayeva 294 sərbəst də aparsa, Şamxalla açıq danışa bilmirdi. (İ.Şıxlı) Şəhərdən nə qədər uzaqda da olsa, otaqlarım rahat idi. (İ.Əfəndiyev) 7. Bəzən budaq cümlədə müxtəlif bağlayıcı sözlər işlənir, budaq cümlənin xəbəri təkrarlanır, təkrarlanan xəbərlərdən biri felin xəbər, ikincisi isə əmr şəklində işlənir. Bu zaman birincinin sonuna -sa, -sə şəkilçi-ədatı da artırıla bilər. Məsələn, O nə qədər bezir-bezsin, yenə də qəti qərara gələ bilmirdi. (İ.Şıxlı) Nə qədər danışır-danışsın heç kəs ona məhəl qoymurdu. və s. Qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə əsas məna olan qarşılaşdırma mənası aşağıdakı kimi müxtəlif çalarlarda özünü göstərir: 1. G ü z ə ş t l i qarşılaşdırma. Belə cümlələrdə baş cümlədəki fikir budaq cümlədəki fikrə güzəştə gedir. Məsələn, O cana doysa da, hələ qəti qərara gələ bilmirdi. (İ.Şıxlı) Qapıya yaxınlaşdısa da, ürəyinin çırpıntısını eşidib geri qayıtdı. (İ.Şıxlı) Döyülən uşaq ağrıdan qıvrılsa da, səsini çıxartmırdı. (İ.Şıxlı) 2. Z i d d i y y ə t l i qarşılaşdırma. Bəzən baş və budaq cümlədəki fikirlər ziddiyyətli şəkildə qarşılaşdırılır. Məsələn, Katib onun səsində bir tənə, bir giley hiss etsə də, fikrindən dönüb yumşalmadı. (M.İbrahimov). 3. M ü q a y i s ə l i qarşılaşdırma. Baş və budaq cümlənin məzmunu müqayisəli şəkildə qarşılaşdırılır. Məsələn, Kamil bir palançı olsa da insan, yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan. (N.Gəncəvi) 4. F ə r q l ə n d i r i c i qarşılaşdırma. Baş cümlədəki fikir qarşılaşdırma yolu ilə budaq cümlədəki fikirdən fərqləndirilir. Məsələn, İmdad qardaşım da olsa, çürük adamdır. (Ə.Vəliyev). 5. Ş ə r t l i qarşılaşdırma. Bu növ budaq cümlələrdə budaq cümlə həm də şərt məzmununa mülik olur. Lakin əsas məna qarşılaşdırma olduğundan, belə cümlələr qarşılaşdırma Müasir Azərbaycan dili 295 budaq cümləsi hesab edilir. Bu cümlələr əksər halda əgər, hərgah bağlayıcıları və -sa, -sə şəkilçisi ilə formalaşır, -sa, -sə şəkilçisindən sonra da, də ədatı da işlənir. Məsələn, Hərgan başım çox bəla çəksə də, yenə səni tək qoymayacağam. Nəticə budaq cümləsi. Nəticə budaq cümləsi baş cümlədən doğan nəticəni bildirir. Səbəb və nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr tərkib hissələri arasında səbəb-nəticə münasibətinə görə bir-birinə bənzəyir. Lakin səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlə səbəbi, baş cümlə nəticəni bildirirsə, nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə bunun əksi müşahidə olunur. Yəni, budaq cümlə səbəbi deyil, baş cümlədən yaranan nəticəni bildirir. Məsələn, Elə şey nədir ki, sən ondan ötrü fikir edirsən? (İ.Şıxlı) Gör nə günə qalmışam ki, mənim döydüyüm adam mənə qahmar çıxır? (İ.Şıxlı) Hər iki misalda budaq cümlə baş cümlədən sonra işlənərək ona ki bağlayıcısı ilə bağlanmışdır. “Başqa budaq cümlə növlərindən fərqli olaraq, sadə cümlədə cümlə üzvü qarşılığı olmadığı üçün nəticə budaq cümləsinin baş cümlədə yerliyi qəlibi olmur və budaq cümlə heç bir suala cavab vermir”. (4, səh. 397) Budaq cümlənin müstəqil nəticə mənası ifadə etdiyini yoxlamaq üçün onun əvvəlinə nəticədə, bunun nəticəsində sözlərini də artırmaq olar. Başqa tabeli mürəkkəb cümlələrdən fərqli olaraq, nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr sadələşdikdə budaq cümlə predikat – xəbər yerində, baş cümlə isə səbəb zərfliyi yerində durur. Yalnız bu cür sadələşdirmə apardıqda cümlənin mənasını əvvəlki kimi saxlamaq olur. sadələşdirmək üçün əksinə əməliyyat aparmaq lazım gəlir. Nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin dilimizdə yalnız bir tipi mövcuddur: bir qayda olaraq, həmişə baş cümlə əvvəl, budaq cümlə isə sonra işlənir. Lakin bu bir Gülarə Abdullayeva 296 tipin özünü də budaq cümləni baş cümləyə bağlayan vasitələrə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Nəticə budaq cümləsinin ən çox işlənən növü ona görə də, buna görə də, onun üçün də, bunun üçün də tipli nəticə bağlayıcılarının iştirakı ilə yaranan növüdür. Məsələn, Sadıq onu qorxudub, ona görə də Qəşəm razılıq verib. (Q.İsmayılov) 2. Budaq cümlə baş cümləyə odur ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Sultanın qəfil gəlişi onu həm sevindirdi, həm də qorxutdu, odur ki, ayağa qalxıb baş əydi. (F.Kərimzadə) Amma daha heç yerə yolu olmadığını bilirdi, odur ki, özü ilə gətirdiyi qaravaşla öz dillərində danışır, öz mahnılarını oxuyurdular. (F.Kərimzadə) 3. Baş cümlədə necə, nə, kim və s. sual əvəzlikləri işlənir, budaq cümlə baş cümləyə əksər hallarda ki bağlayıcısı, bəzən də imtonasiya ilə bağlanır. Məsələn, Bəs necə oldu ki, Mələk sağ qaldı? (İ.Şıxlı) Sənə nə düşüb ki, özünü öldürürsən? (İ.Şıxlı) Amma neyləyim ki, mənim bəxtim gətirmədi? (İ.Şıxlı) Neçə olub ki, bu mənim ağlıma gəlməyib?(İ.Şıxlı) Sən kimsən ki, mənimlə belə danışırsan? 4. Baş cümlədə -mı 4 ədatı işlənir, budaq cümlə baş cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Açıb-ağardası dərddirmi ki, deyəsən? (İ.Şıxlı) Mən yadammı ki, belə söz danışırsan? (İ.Şıxlı) 5. Budaq cümlə baş cümləyə intonasiya və ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Hələ ölməmişəm ki, malımı dövlətimi dağıdırsan. (İ.Şıxlı) Məni sən gətirməyibsən ki, evdən qovursan? (İ.Şıxlı) Belə cümlələrdə, adətən, baş cümlənin xəbəri inkar formada olsa da, sual intonasiyası ilə tələffüz edilərək təsdiq formanı bildirir. 6. Baş cümlənin daxilində elə, elə bir, bir sözləri işlənir, budaq cümlə baş cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Boyu elə uca idi ki, səmanın bir parçasından başqa heç nə Müasir Azərbaycan dili 297 görmək mümkün deyildi. (İ.Şıxlı) Bizi elə bir vəziyyətə salmısan ki, yuxumuz ərşə çəkilib. (M.Hüseyn) Yüklə 4,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|