ŞƏKİ FİLİali

I tip.  Baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra gəlir,  budaq 
cümlə baş cümləyə ya yalnız intonasiya, ya da intonasiya və ki 
bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn,  Açıqca məlum oldu ki, yazı-
pozu bilirsən. (V.Babanlı) Bu yəqindir ki, var sevimli səsin. 
(M.Ə.Sabir) 
Baş cümlədə mübtədanın olub-olmamasına görə I tipin 
özünü də iki növə ayırmaq olar: 
1. Baş cümlədə mübtəda olmur, buraxılır, buraxılmış 
mübtədanın məzmunu budaq cümlə vasitəsilə çatdırılır. 
Məsələn,  Qatar yola çıxan günlərdən bəri idi ki, ayağı yerə 
dəyirdi. (M.Oruc) Sonra məlum olurdu ki, müdir müavini 
dəyişik salıb. (Elçin) O düz bir ay idi ki, yollarda idi. (İ.Şıxlı) 
Belə cümlələrdə baş cümlənin xəbəri elə gəldi, elə çıxır, 
belə  çıxır, fikrindən keşdi, könlündən keçdi, ağlına gəldi, 
ağlından keçdi, ürəyindən keçdi, yadına düşdü  kimi frazeoloji 
vahidlərlə də ifadə oluna bilər: Ona elə gəldi ki, üzünə zillənən 
gözlərdə bir yırtıcı sehrkarlıq var. (İ.Şıxlı) Allahyara elə gəldi 
ki, Mələk onun yanındadır. (İ.Şıxlı) Arada ağlına gəldi ki, 
Xəzangülün oyanmağını gözləməsin. (Ə.Hacızadə)  
2. Baş cümlədə mübtədanın  o (da), bu (da), orası, 
burası, eləsi, beləsi, elələri, belələri, o cəhət, bu cəhət, bir 
cəhət, o şey, bu şey, o məsələ, bu məsələ    sözlərindən ibarət 
yerliyi, qəlibi işlənir. Baş cümlədən sonra budaq cümlə gələrək 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
268
həmin sözlərin mənasını izah edir, aydınlaşdırır: Yoxsa indi də 
bu qalıb ki, qız uşaqları da oğlanlar kimi çıxıb çölü-bacanı 
gəzələr? (C.Məmmədquluzadə)  O da  aşkardır ki, bacısını elə-
belə görməyə  gəlməyib. (F.Kərimzadə)  Burası yaxşıdır ki, 
bəxtin kəsib, komsomol olmamısan. (M.İbrahimov) 
II tip. Budaq  cümlə  baş    cümlədən  əvvəl  işlənir.   
Budaq  cümlədə   kim (ki), nə (ki), hər kim (ki), hər kəs (ki), hər 
nə (ki) və s. bağlayıcı  sözlərindən biri,  baş  cümlədə  isə  ona  
qarşılıq olan və  adlıq  halda duran  o, bu əvəzliyi  iştirak  edir.  
Budaq  cümlə  ümumilik,  baş  cümlə  isə  konkretlik  bildirir.  
Budaq cümlədə  işlənən bağlayıcı sözlər ismin müxtəlif 
hallarında ola bilər.  Bu,  budaq cümlənin formalaşmasına heç 
bir təsir etmir, lakin baş cümlədəki  əvəzliklə ifadə olunan 
qarşılıq bildirən söz mütləq adlıq halda olmalıdır. Məsələn,  
Kim  vətənini sevirsə,  o, xalqın sevimlisidir. (M.S.Ordubadi) 
Hər kəs bağa tez çatsa, qızıl bayrağı  o  götürəcək.                  
(M.S.Ordubadi) 
Bəzən baş cümlədə qarşılıq bildirən söz işlənməyə  də 
bilər, lakin təsəvvür edilməlidir. Məsələn, Kimi əcəl hərləyirsə, 
(o) qabağa çıxsın. (İ.Şıxlı) Kim bu dünyada sıxıntı çəksə, (o) elə 
axirətdə də əzab içində qıvrılacaq. (İ.Şıxlı) Kim qanunu pozsa, 
(o) cəzalanacaq. (İ.Şıxlı) Dəstimdə  nə var,  (o) getdi əldən. 
(Xətai) 
Belə cümlələri sadələşdirdikdə baş cümlədəki qarşılıq 
bildirən söz atılır (əgər cümlədə  işlənmişdirsə), budaq cümlə 
tərkib şəklində onun yerinə keçir, mübtəda vəzifəsini icra edir: 
Hər kəs bağa tez çatsa, qızıl bayrağı  o götürəcək. - Qızıl 
bayrağı  bağa tez çatan götürəcək.  Kimi  əcəl hərləyirsə, 
qabağa çıxsın. – Əcəl hərləyən qabağa çıxsın.  
Xəbər  budaq  cümləli  tabeli  mürəkkəb cümlələr.  
Xəbər  budaq  cümləsi  baş  cümlənin  işarə  əvəzliyi ilə  ifadə  
olunan  xəbərini    izah    edib    aydınlaşdırır. Xəbərin baş 
cümlədən doğan sualına budaq cümlə cavab verir. Məsələn, 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
269 
Xeyri bu oldu ki, onların yerini dürüst öyrəndi. (F.Kərimzadə) 
İki sözünün biri bu idi ki, əmim yaxşı adamdır. (M.Hüseyn)  
Baş və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə  
xəbər budaq cümləsinin dilimizdə iki tipi var. 
I tip. Baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra gəlir. Budaq 
cümlə baş cümləyə ya yalnız intonasiya, ya da intonasiya və ki 
bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, İgid odur, atdan düşə, atlana, 
İgid odur, hər zəhmətə qatlana. (Atalar sözü)   
Xəbər budaq cümləsini digər budaq cümlə növlərindən 
fərqləndirən mühüm bir xüsusiyyət odur ki, bu cümlələrin baş 
cümləsində  xəbər heç vaxt buraxıla bilməz. Baş    cümlədə  
həmişə    o, bu,  elə,  belə,  ora,   bura  və s. tipli əvəzliklərlə, 
əvəzliyin müxtəlif sözlərlə birləşməsi ilə ifadə olunan xəbər 
işlənir.  İşarə    əvəzlikləri  konkret  heç  bir  məna  ifadə  
etmədiyindən,  onların  işarə    etdiyi    məzmun  budaq  cümlə  
vasitəsilə  açılır.  Məsələn,  Mənim təklifim  belədir ki, 
Samirənin səmimi  ərizəsi nəzərə alınsın. (M.Hüseyn) Ancaq 
xahişimiz  bundan ibarətdir ki, nahar və  şam yeməklərini hər 
gün öz evimizdə yeyəsiniz. (M.S.Ordubadi) Məsələ 
burasındadır ki, o hələ də Buzbulaqda qalır. (Ə.Əylisli)  
Xəbər budaq cümləsinin bu tipində baş cümlədə xəbərin 
yerliyi – qəlibi rəngarəng formalarla ifadə oluna bilər. Bunlar 
aşağıdakılardır:  
1. Baş  cümlənin  xəbəri   budur,  odur,  bu  idi,  o  idi,  
bu  imiş,  o  imiş  sözləri ilə ifadə olunur,  cümlənin  
məzmununu  ya  indiki,  ya  da  keçmiş  zamanla  bağlayır.  
Məsələn,  Mehmanın arzusu bu idi ki, gec-tez yenə də oxumağa 
qayıtsın. (S.Rəhimov) Ağıllı adam odur ki, hər  şeydə orta 
vəziyyəti özünə adət etsin. (A.Bakıxanov)  
 2.  Baş  cümlənin  xəbəri    belədir,  elədir,  belə  idi,  
elə  idi,  belə    imiş,  elə    imiş  sözləri ilə ifadə olunur. Belə 
cümlələr dilimizdə nisbətən az işlənir. Məsələn, Siz şəhərlilərin 
gümanı  belədir ki, kənd yerində avamlar yaşayır.                   
(M.İbrahimov) Ancaq quzeylilərin yeri elədir ki, onlar köndələn 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
270
çaydan birbaş özlərinə arx apara bilmirlər. (İ.Əfəndiyev) 
Beləydi qayda bizdə, qız doğanda analar, Baxıb qara geyərdi 
su üstündə sonalar. (S.Vurğun)  
3.    Baş    cümlənin  xəbəri  ora,  bura, orası,  burası,  
onda,  bunda  sözləri ilə ifadə olunur.  Məsələn,  Qəribə burası 
idi  ki, heç kəs onunla açıq danışmaq istəmirdi. (İ.Şıxlı) 
Xoşbəxtlik buradadır ki, Ella da Amanı istəyir. (M.Süleymanlı) 
Qorxum  ondandır ki, ömrün qışında, Bahar çiçəkləri üzə 
gülməsin. (B.Vahabzadə) 
4. Baş  cümlənin  xəbəri  o,  bu  əvəzliyinə  üçün,  ötrü,  
görə   qoşmalarının  qoşulması    ilə    ifadə  olunur.   Məsələn, 
Ağlamağı  ona görə idi ki, bütün planları alt-üst olmuşdu.        
(İ.Məlikzadə)   
5. O,  bu  işarə  əvəzlikləri  demək,  ibarət  sözləri ilə   
birləşərək baş cümlənin xəbəri olur.  Məsələn,  Bu  o  deməkdir  
ki, artıq zirehli döyüş paltarını soyundurmuşuq.                   
(F. Kərimzadə)  Bu o deməkdir ki, siz işinizi düzgün təşkil 
etmisiniz.  (T.Hüseynov) 
6.  O, bu,  orada,  belə  və s.  işarə  əvəzlikləri  olmaq  
sözü ilə birləşərək baş cümlənin xəbəri olur. Məsələn,  Mənim 
borcum bu oldu ki, gələcəyi deyim sana. (S.Vurğun) 
7. Baş    cümlənin  xəbəri  o,  bu,  elə,  belə,  haman  
sözlərinin  şey,  vaxt,  kəs  tipli  sözlərlə  yanaşma  yolu  ilə  
birləşməsi  şəklində  ifadə  olunur,  ümumi  şəxs,  ümumi  əşya,  
ümumi  zaman  və s.  bildirir  və  budaq  cümlə  vasitəsilə   
aydınlaşdırılır.  Məsələn,    Xoşbəxt  o kəsdir  ki, valideynlərinin 
haqq-sayını itirmir.  
II tip.    Xəbər  budaq  cümləsinin  II tipində  budaq  
cümlə  baş  cümlədən  əvvəl  işlənir  və  ona  kim,  hər  kim, hər  
kəs,  nə,  hər  nə,  necə,  harada,  nə  qədər  və  s.  bağlayıcı  
sözlərlə  bağlanır.  Baş cümlədə qarşılıq bildirən söz kimi o, bu, 
elə, belə, ora, bura, o  cür,  bu  cür, orada,  burada    sözləri 
xəbər yerində  işlənir. Budaq  cümlənin  xəbərində    -sa,  -sə  
şəkilçisi  və  ya  bağlayıcı    sözdə  ki  ədatı  işlənə  də  bilər,  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
271 
işlənməyə  də.  Məsələn, Ürəyində hansı oğlanı tutubsa, odur. 
(İ.Şıxlı) Tərbiyəçi necədir, o da elədir. (İ.Hüseynov) 
Bəzən  baş    cümlədə  qarşılıq  bildirən  söz  yiyəlik  
halda  olub  söz  birləşməsinin  birinci  tərəfi  kimi  çıxış  edir,  
birləşmənin  ikinci  tərəfi  əksər  halda  özü  sözündən  ibarət  
olur. Məsələn,    Hər  kim  yüz  il  yaşamasa,  Günah  onun  
özündədir.  (O.Sarıvəlli).   
Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. 
Tamamlıq  budaq  cümləsi  baş  cümlənin  buraxılan və ya qəlib 
söz  şəklində    təsəvvür  edilən  tamamlığını    izah    edib  
aydınlaşdırır. Tamamlıq budaq cümləsi dilimizdə digər budaq 
cümlə növləri ilə müqayisədə daha çox işlənir. Tamamlıq  
budaq  cümləsi  baş    cümlənin  əsasən   feli  xəbərini  
tamamlamağa  xidmət  edir  və  tamamlığın  suallarına  cavab  
verir.  Məsələn,  Niyə qoymursan, bu dinsizləri qovum getsin? 
(İ.Şıxlı) Axı deyirlər, çox adam bu yolla varlanıb? (İ.Şıxlı) 
Baş və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə 
tamamlıq budaq cümləsinin dilimizdə iki tipi vardır: 
I tip.   Baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra gəlir, budaq 
cümlə baş cümləyə ya yalnız intonasiya, ya da intonasiya və ki 
bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn, Sənə onu da başa saldım ki, 
hər  şey hökumətin hesabına olacaq. (İ.Şıxlı) Amma bilmirəm, 
bir-birinizi başa düşə biləcəksinizmi?(İ.Şıxlı)  
Hər iki cümlədə baş cümlə  əvvəl, tamamlıq budaq 
cümləsi isə sonra işlənmişdir.  Birinci cümlə ki bağlayıcısının, 
ikinci cümlə isə yalnız intonasiyanın köməyi ilə qurulmuşdur.  
Baş cümlədə tamamlığın yerliyi, qəlibinin olub-
olmamasına görə bu tipin özünü də iki növə bölə bilərik: 
a) Tamamlıq budaq cümləsinin baş cümləsində 
tamamlığın yerliyi, qəlibi olmur, baş cümlə tamamlığı 
buraxılmış yarımçıq cümlə  şəklində olur. Tamamlığın baş 
cümlədən doğan sualına budaq cümlə cavab verir. Məsələn, 
Niyə qoymursan, bu dinsizləri qovaq? (İ.Şıxlı)  O başa düşdü 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
272
ki,  Şahnigarın ölümündə Cahandar ağanın  əli var. (İ.Şıxlı) 
Şamxal hiss etdi ki, Güləsərin başı hərlənir. (İ.Şıxlı) 
 b)  Belə cümlələrin bir  qisminin  baş    cümləsində isə 
qəlib  söz  olur və baş    cümlədə    aşağıdakı    qəlib  sözlərdən  
istifadə  olunur: 
1.  Bu,  o  işarə    əvəzlikləri  substantivləşərək  ismin  
müxtəlif  hallarında  baş    cümlənin  tamamlığı    vəzifəsində  
işlənir  və  həmin  sözlərin  məzmunu  budaq  cümlənin  verdiyi  
yeni  informasiya   ilə  açılır.  Məsələn,  Təkcə  onu  fikirləşirdi  
ki,  görəsən  bu  arvad  kimdir  belə,  bu  qədər  danışır.  
(Elçin).  Bunu  bilmək  lazımdır  ki,  bu  şəxs  xırda  adam  
deyil.  (C.Məmmədquluzadə).   
2.  Orası,  burası  sözləri  baş  cümlədə  qəlib  söz  -
tamamlıq vəzifəsində  işlənir.  Məsələn,  Orasını  da  deyim  ki,  
qəfəsdə  kəklik  saxladığımı  nə  atam,  nə  də  anam  bilirdi.  
(Ə.Vəliyev). 
3.  Eləsi,  beləsi,  elələri,  belələri  sözləri  baş  cümlədə  
qəlib  söz – tamamlıq  vəzifəsində  işlənir.  Məsələn,  Elələrini  
seçib  götürmək  lazımdır  ki,  bir  müddət  saxlamaq  mümkün  
olsun. 
4. Baş    cümlədə    o  cəhət,  bu  cəhət,    o    məsələ,  bu  
məsələ,  o  şey,  bu  şey, bir şey  sözləri  qəlib  söz – tamamlıq  
vəzifəsində  işlənir.  Məsələn,  Hamı   bir  şeyi  yaxşı  bilirdi  
ki,  hava  açılır,  müharibə    yavaş-yavaş  başa  çatır.                  
(M.S.Ordubadi) Bir şeyi də anladı ki, ağası bu saat əlinə keçəni 
parçalamağa hazırdır. (İ.Şıxlı) 
I tipə  daxil  olan  tamamlıq  budaq  cümlələrində  baş  
cümlənin  xəbəri  daha  çox  nitq,  təfəkkür,  görmə,  eşitmə  
proseslərini  ifadə  edən  fellərdən  ibarət  olur.  Məsələn,  Mən 
hiss edirdim ki, o məndən tamamilə başqa bir şey gözləyir.     
(M.Hüseyn) Salatın duymuşdu ki, atası tutduğu işə peşmandır. 
(İ.Şıxlı) Xəlil anladı ki, bu baxışları  qəbir evinə  qədər unuda 
bilməyəcək. (İ.Məlikzadə) 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
273 
II tip.  Bu  tipdə  budaq  cümlə  baş  cümlədən  əvvəl  
işlənir  və  baş  cümləyə  kim,  hər  kim,  hər  kəs,  nə,  hər  nə  
və  s.    bağlayıcı    sözlərlə    bağlanır.  Baş    cümlədə    tamamlıq  
vəzifəsində  qarşılıq  bildirən  o sözü,  az  hallarda  isə  bu  sözü  
işlənir.   Məsələn, Onların ağsaqqalı nə desə, ona tabe olurlar. 
(İ.Şıxlı) Allah səni nə arzulayırsansa, ona çatdırsın.   (İ.Şıxlı) 
 Qarşılıq  bildirən  söz  olmadıqda  onu  baş  cümlənin  
ümumi  məzmunu  əsasında  sual  verib  müəyyənləşdirmək  
olur.  Məsələn,  Nə soruşsanız, (onu) söylərəm.  (C.Cabbarlı)   
Baş    cümlədə    hamısı, heç  biri    sözləri  olduqda,  
qarşılıq  bildirən  söz  yiyəlik  halda  təsəvvür  edilir.  Məsələn,  
Nə ki qeyd etmişdilər,  hamısını yerinə yetirdi. (Ç.Hüseynov) 
Bizim tayfadan kim varsa, hamısına xəbər elə. (İ.Şıxlı) 
O  şey  ki,  o  məsələ  ki,  o  cəhət  ki  və s.  sözlər  də  
budaq  cümlədə  bağlayıcı  söz  kimi  çıxış  edir.  Məsələn,   O  
şey  ki  təkcə    sənə  aiddir,  (onu)  mən  bilirəm.                      
(M.İbrahimov). 
Cümlənin  ikinci  dərəcəli  üzvü  olan  tamamlıq  
vasitəsiz  və  vasitəli  olduğu  kimi,   tamamlıq  budaq  
cümlələrinin  bir  hissəsi  vasitəsiz,  bir  qismi  isə  vasitəli  
tamamlığın suallarına  cavab  verir.  Məsələn, Mən hiss edirdim 
ki, (nəyi?) o, məndən tamamilə başqa bir söz gözləyir.            
(M.Hüseyn) Mən bu saat sizə sübut edərdim ki, (nəyi?) mən 
sizin atanız deyiləm. (N.Vəzirov) Xəlil anladı ki, (nəyi?) bu 
baxışları qəbir evinə qədər unuda bilməyəcək. (İ.Məlikzadə)  
Vasitəli  tamamlığın  suallarına  cavab  verən  tamamlıq  
budaq  cümlələri  baş  cümlənin  feli  xəbəri  ilə  yanaşı,  ismi  
xəbərinə    də    aid    ola    bilir.    Məsələn,  Mən inanmıram ki, 
(nəyə?) Orxan da, sən də bu boyda səhv eləmiş olasınız.         
(Ə.Hacızadə)  Biz  əminik  ki, (nəyə?) bu  hadisələr  sənin 
təbinə  daha  mühüm  təkanlar verəcəkdir.  (M.S.Ordubadi). 
Tamamlıq  budaq  cümləsi  baş  cümlənin  məsdər,  feli  
bağlama və feli sifətlə ifadə olunan başqa üzvlərinə:  mübtəda, 
tamamlıq, zərflik,  təyininə  də  aid  ola  bilir.   
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
274
Təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr. 
Təyin budaq  cümləsi  baş  cümlənin  əşya məzmunlu  hər hansı 
üzvünü izah edir, aydınlaşdırır. Ya baş cümlədə  təyin olmur, 
təyinin baş cümlədən doğan sualına budaq cümlə cavab verir, 
ya da baş cümlədə  təyinin  əvəzliklə ifadə olunmuş yerliyi, 
qəlibi olur, budaq cümlə vasitəsilə izah edilir, aydınlaşdırılır. 
Məsələn,  Adam var, başına səpəsən güllər, Adam var, gözünə 
çəkəsən millər. (Aş.Ələsgər)  Elə yerə qoy ki, it-pişik çıxa 
bilməsin. (İ.Şıxlı)  
Birinci cümlədə baş cümlədə  (Adam var,...)  təyin 
buraxılmışdır, təyinin baş cümlədən doğan  (necə adam?) 
sualına budaq cümlə cavab verir. İkinci cümlədə isə  təyinin 
yerliyi, qəlibi var: elə sözü. Lakin bu söz  mənanı tam aça 
bilmədiyindən, budaq cümlə  tələb olunur və budaq cümlə 
təyinin vəzifəsini icra edir.  
Təyin  budaq  cümləli  tabeli  mürəkkəb  cümlələrin  
belə  bir  xüsusiyyəti  də var  ki,  baş  cümlədə  təyinlənən  söz  
müəyyən  bir  sözlə  və  ya  bir  şəkilçi  ilə  budaq  cümlədə  
xatırladılır.  Məsələn,    Doğrudan da, hacı gözləri ilə elə bir 
adam axtarırdı ki, çamadanları ona apartdırsın. (C.Cabbarlı) – 
cümləsində baş cümlənin təyinlənəni  (adam) budaq cümlədə 
əvəzliklə (ona) xatırladılmışdır.    
           Baş və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə  
dilimizdə təyin  budaq  cümləsinin aşağıdakı tipləri  vardır: 
I tip.  Baş  cümlə  əvvəl,  budaq  cümlə  sonra  işlənir.  
Budaq  cümlə    baş  cümləyə ya yalnız intonasiya, ya da 
intonasiya və  ki   bağlayıcısı  ilə    bağlanır.    Məsələn,   
Kəndimizdə  elə  adam varmı  ki, heç torpağı olmasın?                   
(İ.Şıxlı) Söz var, kəsdirər başı, Söz var, kəsər cavaşı. (Xətai)  
Verilmiş cümlələrin hər ikisində  baş cümlə  əvvəl, 
budaq cümlə sonra işlənmişdir. Əvvəlki  cümlə  ki bağlayıcısı,  
sonuncu  isə intonasiya ilə qurulmuşdur. Cümlələrdən  
birincinin baş cümləsində  elə  əvəzliyi  təyinin yerliyi, qəlibi 
olub, budaq cümlə vasitəsi ilə izah edilir. İkinci nümunədə isə   

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
275 
iki təyin budaq cümləsi işlənmiş  və  hər birinin baş cümləsi 
təyini buraxılmış yarımçıq cümlə  şəklindədir. Buraxılmış 
təyinin məzmunu budaq cümlə vasitəsi ilə aydınlaşır.  
Təyin  budaq  cümləsinin   bu  tipi  dilimizdə  daha   çox  
işlənir.  Baş  cümlədə  budaq  cümlənin   yerliyinin - qəlibinin  
olub- olmamasına  görə  bu  tipin  özünü  də  2 yerə  ayırmaq  
olar:   
a)    Baş  cümlə  təyini biraxılmış yarımçıq cümlə 
şəklində olur. Baş cümlədəki təyinlənən məntiqi vurğu ilə 
tələffüz edilir. Təyinin baş cümlədən doğan sualı budaq cümlə 
vasitəsi ilə cavablandırılır. Məsələn, Dərd var ki, bənzəmir heç 
hansı  dərdə. (B.Vahabzadə)  İnsan var ki, ömrü qaynar, 
mübarizəli. (R.Rza) Zaman var,  xəyalı  çəkir zirvəyə,  Zaman 
var, məhv edir, eşqi, niyyəti, Zaman var,  insanı qaldırır göyə, 
Zaman var, məhv edir insaniyyəti. (B.Vahabzadə) 
b) Baş cümlədə təyinin yerliyi, göstəricisi, qəlibi işlənir  
və  budaq  cümlə  həmin  sözü  izah  edib  aydınlaşdırır.  Bu  
halda  baş  cümlədə    işlənən  qəlib  sözlər  aşağıdakılardan  
ibarət ola bilər:   
1.  Elə,  elə  bir,  belə,  belə  bir,  o  cür,  bu  cür  sözləri  
baş  cümlədə  qəlib  söz – təyin  vəzifəsində  işlənir  və  budaq  
cümlə  vasitəsilə  izah edilir.  Məsələn,  Dünyada elə şeylər var 
ki, onlar pulun hökmünə tabe deyillər. (M.İbrahimov) Bəzən elə 
adamlar olur ki, onların tarixini yazmaq üçün bütün bir xalğın, 
bir ölkənin....tarixini yazmaq lazım gəlir. (C.Cabbarlı) Həyat 
elə bir hikmətdir ki, idrakın təxəyyülü onu asanlıqla qavraya 
bilmir. (Anar) İsmayıl elə bir pöhrədir ki, o böyüyüb qol-budaq 
atanda kölgəsi bütün ölkəni tutacaq. (F.Kərimzadə) 
2.  Bəzən baş cümlədə  qəlib sözün bir hissəsi işlənmir, 
yalnız bir sözü işlənir. Məsələn, Mən bir solmaz yarpağam ki, 
çiçəkləri bəzərəm. (C.Cabbarlı) Mən bir susmaz duyğuyam ki, 
ürəkləri gəzərəm. (C.Cabbarlı)  
3.  O,  bu    sözləri  baş    cümlədə    qəlib  söz- təyin  
vəzifəsində  işlənir  və  budaq  cümlə  vasitəsilə  izah  edilir.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
276
Məsələn, Sözünü o  kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər.           
(C.Məmmədquluzadə) Ar olsun o millətə ki, onun içindən 
yüksək  əməllər naminə ölümə hazır olan oğullar və  qızlar 
tapılmayacaq. (M.İbrahimov) 
3.  Həmin,  həmin o,  bəzən  də    haman,  haman o  
sözləri  baş    cümlədə    qəlib söz – təyin  vəzifəsində    işlənir.  
Məsələn, Bu həmin çadır idi ki, onun içində  Əbu Səid Sara 
Xatunla Şeyx Heydəri qəbul eləmişdi. (F.Kərimzadə) 
II tip.  Təyin  budaq  cümləsinin  ikinci  tipində  budaq  
cümlə  baş  cümlədən  əvvəl  gələrək  ona  hansı,  kim,  nə, necə  
və s. bağlayıcı  sözlərlə  bağlanır. Baş cümlədə qarşılıq bildirən 
o, bu sözləri təyin vəzifəsində olur. Məsələn,  Hansı ürəkdə 
xəbislik, kin-küdurət, ləkə, naqislik var, o insanlar özlərindən 
küssün. (F.Kərimzadə) 
Bağlayıcı sözlər bəzən   ki ədatı ilə birlikdə  işlənə bilir 
və ya budaq cümlənin sonunda -sa,  -sə şəkilçisi olur. Məsələn,     
Mən onun noxtasından tutub hansı tərəfə dartsam, o tərəfə də 
gedəsidir. (F.Kərimzadə) Hansı biletə əl uzadırdımsa, o biletin 
cavabı o saat beynimdə hazır olurdu.  (Ə.Əylisli)  
Təyin  budaq  cümləsinin  ikinci  tipi  dildə  nisbətən  az  
işlənir.      Bu  cür  təyin budaq cümlələri mübtəda, tamamlıq və 
xəbər budaq cümlələri  hesabına azalır. Çox zaman yığcamlıq 
üçün baş    cümlədə    təyin  vəzifəsində    işlədilən  qarşılıq  
bildirən  o,  bu    sözlərini substantivləşdirərək  (həmin sözlər 
məntiqi  vurğu  altına  düşmədikdə) işlədirik.  Nəticədə budaq 
cümlənin növü dəyişərək, mübtəda, xəbər və tamamlıq budaq 
cümləsinə çevrilir. Məsələn,  Hansı  kitabı istəyirsən,  o  kitabı 
götür.-  əvəzinə,  Hansı kitabı istəyirsən, onu götür.- dedikdə,  
təyin  budaq  cümləsi  tamamlıq  budaq  cümləsi  ilə    əvəz 
olunur.  Buna  görə  də  təyin  budaq  cümləsinin  bu  tipində  
baş  cümlədə  qarşılıq  bildirən  söz  mütləq  işlənməlidir. 
Dilimizdə bəzən elə təyin budaq cümlələri də işlənir ki, 
formal olaraq bu iki tipin heç birinə uyğun gəlmir.  Belə 
cümlələrdə baş cümlənin təyinlənənindən  əvvəl  o, bu, bir 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
277 
sözləri, sonra ki ədatı işlənir, baş cümlə kəsilərək budaq cümlə 
davam edir, daha sonra baş cümlənin qalan hissəsi işlənir. Belə 
cümlələrdə budaq cümlə, sanki baş cümlənin arasında yerləşir.  
Məsələn,   Bir şam ki haqdan yana, heç bad ilə sönməz.            
(Ə.Nicat) O torpağı ki qoruya bilmədin, onu əkib-becərməyə  
dəyməz. (Anar) Bir xalq ki öz mənşəyini, keçmişini bilməyə, 
onun axırı necə olar? (B.Vahabzadə) O dərdi ki  mən içimdə 
çəkirəm, ona dağ da davam gətirməz. (M.İbrahgimov) O sahil 
ki sizi aparmaq istəyirəm, qızıl qumla örtülmüşdür.                
(C.Əlibəyov) O sözləri  ki    mən sənə deməliyəm, sən mənə 
deyirsən. (M.İbrahimov) 
Ə. Z. Abdullayev belə cümlələri təyin budaq cümləsinin 
xüsusi bir tipi kimi qiymətləndirmiş, ümumilikdə  təyin budaq 
cümləsinin üç tipi olduğunu göstərmişdir. (3, səh. 240-243)