ŞƏKİ FİLİali



Yüklə 4,76 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə26/28
tarix06.12.2016
ölçüsü4,76 Kb.
#958
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   28

Zərflik budaq cümlələri. Zərflik  budaq  cümlələri  baş  
cümlədəki  hərəkətin  icra  tərzini,  zamanını,  yerini,  hərəkət  
və  ya  əlamətin  dərəcəsini,  kəmiyyətini,  səbəbini, məqsədini,  
şərtini  və s. bildirir.  Dilimizdə zərfliyin müxtəlif məna növləri 
olduğu kimi, zərflik budaq cümləsinin  də  rəngarəng budaq 
cümlə növləri işlənməkdədir. Başqa sözlə, dilimizdə  zərflik   
budaq  cümləli  tabeli mürəkkəb  cümlələrin aşağıdakı  növləri  
vardır:  
1.
 
Tərz budaq cümləsi; 
2.
 
Dərəcə budaq cümləsi;  
3.
 
Zaman budaq cümləsi;  
4.
 
Yer budaq cümləsi; 
5.
 
Kəmiyyət budaq cümləsi;  
6.
 
Səbəb budaq cümləsi; 
7.
 
Məqsəd budaq cümləsi;  
8.
 
Şərt budaq cümləsi; 
9.
 
Qarşılaşdırma budaq cümləsi;  
10.
 
Nəticə budaq cümləsi.  
Güründüyü kimi, dilimizdə  zərflik budaq cümlələrinin 
hər birinə uyğun eyni adlı    cümlə üzvü işlənməkdədir. Yalnız 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
278
nəticə budaq cümləsinə uyğun olan nəticə  zərfliyi yoxdur. 
Əslində, sadə cümlələrdə  nəticə  məzmunu cümlənin predikatı 
vasitəsi ilə  nəzərə çatdırılır. Səbəb zərfliyi predikatda nəzərdə 
tutulan iş, hərəkətin səbəbini bildirdiyi kimi, predikat da 
nəticəni ifadə edir. Səbəb və nəticə bu cür sıralanmaqla cümlə 
mürəkkəbləşdikdə nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə 
əmələ  gəlir. Məsələn,  Mən yadammı ki, belə danışırsan?          
(İ.Şıxlı) Gör nə günə qalmışam ki, mənim döydüyüm adam 
mənə qahmar çıxır? (İ.Şıxlı) 
Tərz budaq cümləsi.  Tərz  budaq  cümləsi  zərflik  
budaq  cümlələrinin  bir  növü  olub,  baş  cümlədəki  hərəkətin  
icra  tərzini,    yəni    necə,  nə    şəkildə,  nə    vəziyyətdə  icra  
olunduğunu  bildirir.  Baş  cümlədə tərz  zərfliyi yerində işarə  
əvəzliyi ilə ifadə olunmuş  qəlib  söz  olur və  mənası budaq 
cümlə vasitəsilə izah edilir, aydınlaşdırılır. Baş cümlədə  tərz 
zərfliyinin yerliyi, qəlibi əksər hallarda işlənir,   az  hallarda  isə  
nəzərdə  tutulur.  Məsələn,  Ancaq o elə danışırdı, Yusifgil də 
eşidirdilər. (B.Bayramov) Ağcaqanadlar adamı elə sancırdılar 
ki, onların xortumu  dəyən yer bir saat göynəyirdi. (İ.Şıxlı)  
Hər iki nümunədə baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra 
işlənmişdir. Budaq cümlə baş cümləyə birincidə intonasiya, 
ikincidə isə  ki  bağlayıcısı ilə bağlanmışdır. Hər iki nümunədə 
baş cümlədə  zərfliyin elə sözü ilə ifadə olunmuş yerliyi, qəlibi 
işlənmiş və budaq cümlə vasitəsilə izah olunmuşdur.  
Baş  və budaq  cümlənın  yerinə, bağlayıcı vasitələrə 
görə tərz budaq cümləsinin iki tipi var: 
I  tip. Baş    cümlə  əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir, 
budaq cümlə baş cümləyə  əksər hallarda   ki  bağlayıcısı, bəzən 
də intonasiya  ilə  bağlanır.  Məsələn, Elə bir cəza verəcək ki, 
sənə, cəhənnəm  əzabları onun yanında muştuluq  olacaq.            
(F.Kərimzadə) Soyuğun qorxusundan elə geyinmişsiniz ki, 
ancaq iki gözünüzü görmək olar. (S.Qədirzadə)  
Dilimizdə  tərz budaq cümləsinin I tipi çox işlənir və 
ifadə etdiyi mənaya görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
279 
 1. Nəticə  bildirənlər; 
 2. Müqayisə bildirənlər. 
 1. Tərz  budaq  cümlələrinin  bir  hissəsi  baş  
cümlədəki  iş,  hərəkətin,  hal-vəziyyətin  meydana  çıxma  
tərzini  bildirməklə yanaşı,  nəticə    məna  çalarına  da  malik  
olur.  Bu zaman baş    cümlədə    əksər  halda  elə,  belə    qəlib  
sözləri  işlənir və budaq  cümlə baş  cümləyə ki  bağlayıcısı  ilə  
bağlanır. Belə budaq  cümlələrin  əvvəlinə  nəticədə  sözünü  də  
artırmaq  olar.  Məsələn,  Bu sözlər ürəyinə elə toxunmuşdu ki
özünə yer tapa bilmirdi. (Mir Cəlal) Bir az sonra səni Xəzinə 
qayasından  elə diyirləyəcəyəm  ki, heç ruhun da inciməyəcək.  
(Y.V.Çəmənzəminli) Yaş paltar onu elə qucmuşdu  ki, yanuvuz 
koftasının üstündən baxanda bədənin titrədiyi  görünürdü.       
(C.Bərgüşad) Onların başı söhbətə  elə qarışmışdı  ki,  İvan 
Filippinin içəri girməsindən belə  xəbərləri olmadı. (İ.Şıxlı) 
Atam məni elə çaşdırıb ki, nə danışdığımı da bilmirəm. (İ.Şıxlı)  
2.  Tərz budaq  cümlələrinin  bir  qismində    baş  
cümlədəki  işin  icra  vəziyyəti  müqayisə  yolu  ilə  
müəyyənləşdirilir. Bu zaman baş cümlədə      elə,  belə    qəlib  
sözləri  işlənir,  budaq  cümlə  baş  cümləyə  ki  bağlayıcısı  ilə   
bağlanır.  Budaq  cümlənin  əvvəlində    elə  bil  (ki),  sanki,  
deyəsən,  guya  (ki), deyirsən, deyərdin    və s. kimi modal  
sözlər  işlənərək  baş    və    budaq    cümlənin  müqayisə  
məzmununu  gücləndirir.  Məsələn,  Nəriman  əmi birdən 
qəddini elə düzəltdi kielə bil farağat komandasına duracaqdı. 
(İ.Əfəndiyev)  Elə dil tökür ki,  deyirsən, bütün həyatı onun 
əlindədir. (M.İbrahimov) Sənin adam yerinə qoymadığın o uşaq 
dünən bir oxuyurdu ki, deyərdin, bağda bülbül cəh-cəh vurur. 
(Ə.Cəfərzadə) Salmanın ürəyi  elə  şiddətlə  çırpınırdı  ki,  sanki 
sinəsini yarıb çıxacaqdı. (Ə.Hacızadə) Sona arxasını misterə və 
tacirə çevirib elə  cəld gedirdi ki,  deyəsən, yağı daşan adam 
evinə qaçırdı. (Mir Cəlal) Özünü elə aparırdı, guya heç nə onu 
maraqlandırmır. (İ.Şıxlı) Özünü elə aparır,  guya elm 
dəryasıdır.(İ.Şıxlı) 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
280
II  tip. Budaq  cümlə  əvvəl, baş  cümlə sonra  işlənir, 
budaq cümlə baş cümləyə  necə (ki),  nə  cür (ki),  nə  təhər (ki)  
bağlayıcı    sözləri  ilə  bağlanır.  Bağlayıcı sözlərə  ki  ədatı   
qoşulmadıqda  budaq  cümlənin  xəbərində   -sa, -sə   şəkilçisi  
işlənə  bilir. Bunların heç biri olmadan, bağlayıcı söz tək də 
işlənə bilər.  
Bağlayıcı    sözlərə  müvafiq  olaraq  baş cümlədə 
qarşılıq  bildirən  elə,  eləcə,  eləcə  də,  o  cür,  o  təhər  və  s.  
sözlərdən  istifadə  edilir.  Həmin sözlər  məntiqi  vurğu  altında 
aktuallaşdırılır.    Məsələn,    Sən  necə tapşırmışdın,  o cür  də 
yazmışam. Mebeli necə istəyirsiniz,  elə yerləşdirək. O vaxt 
atam bax həmin yerdə necə dayanmışdı, sən də elə durmusan.   
Tərz  budaq  cümləsinın  bu  tipində    baş    cümlədə  
qarşılıq  bildirən  söz  işlənməyərək  təsəvvür də    edilə bilir.  
Məsələn,  Mebeli necə istəyirsiniz, yerləşdirək. 
Dərəcə  budaq  cümləsi.  Dərəcə  budaq  cümləsi  baş 
cümlədəki hərəkət və ya əlamətin dərəcəsini bildirir və 
quruluşca  tərz budaq  cümləsinə  çox  yaxındır. Məsələn,   
Axırda  iş o  dərəcəyə    çatır  ki,  bizim  ən  namuslu  
adamlarımızı    ləkələməyə,  gözdən  salmağa  çalışırlar.  
(Ə.Vəliyev). 
Dərəcə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin 
budaq cümlə komponenti hərəkət  və    əlamətin  dərəcəsini 
bildirməklə yanaşı, nəticə çalarına da malik olur, hərəkət  və  
əlamətin  həmin  dərəcəsindən  doğan nəticəni  də bildirir.  
Buna  görə    də    dərəcə  budaq  cümləsi  bir  qayda  olaraq  
nəticə  məna  çalarına  malik  olur. 
Baş  və    budaq    cümlənn  yerinə,  bağlayıcı  vasitələrə  
görə  dərəcə  budaq  cümləsinin də  iki tipi vardır:  
I tip.  Bu  tipdə   baş  cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra  
işlənir, budaq cümlə baş cümləyə  əksər  halda  ki  bağlayıcısı,  
bəzən  yalnız  intonasiya  ilə  bağlanır. Baş cümlədə  o dərəcə, 
o dərəcədə, o dərəcəyə, o qədər, o yerə, o məqama kimi qəlib 
sözlər işlənir və budaq cümlə vasitəsi ilə izah edilir.  Məsələn,  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
281 
Qocanın  sözləri  o  qədər  gözlənilməz  səsləndi  ki,  hətta  
qızlar  da  ağızlarındakı  quru  pendir-çörəyi  çeynəmələrinə  
ara verdilər.  (Elçin) İş  o məqama çatdı ki, dəlilər meydanın 
hər tərəfində öz yerlərini tutdular.(“Koroğlu”) 
Dərəcə budaq  cümləsi  baş  cümlədə  daha  çox  sifət  
və    zərflə  ifadə  olunan  üzvlərə  aid  olur.  Məsələn,  
Torağaylar  səs- səsə  verib  o  qədər  gözəl,  o  qədər məlahətli  
oxuyurlar  ki,  adam  durub  baxmaq,  dayanıb  dinləmək  
istəyir.  (Ə.Vəliyev).  Yağış  elə  şiddətlə  yağırdı,  lap  sütuna  
bənzəyirdi.  (Mir  Cəlal)  və s.   
Əlamətin   dərəcəsini  bildirən  qəlib  sözlər  baş  
cümlədə    təyinə, feli xəbərə  də aid  ola  bilər.  Məsələn,  O  
qədər  dərin  fikrə  getmişdi  ki,  anası  Sara  xanımın  gəlib  
onun  yanında  dayanmasını    bilməmişdi.  (F.Kərimzadə) O  
qədər  köyrəlmişdi  ki,  dindirəndə  az  qalırdı    ağlasın.  
(Ə.Vəliyev) – cümlələrindən birincisində budaq cümlə baş 
cümlədə frazeoloji vahidlə ifadə olunan feli xəbərin ismi 
hissəsinə aid təyinin  (dərin), ikinci cümlədə isə feli xəbərin 
(kövrəlmişdi) dərəcəsini bildirir.  
II tip:    Bu      tipdə  budaq  cümlə  əvvəl,  baş  cümlə 
sonra   işlənir, budaq cümlə baş cümləyə  nə  dərəcədə (ki),  nə  
qədər (ki),  nə  yerə (ki)  və  s.    bağlayıcı    sözlərlə    bağlanır.  
Budaq  cümlənin sonunda  -sa, -sə      şəkilçisi  işlənə də bilər, 
işlənməyə  də. Baş    cümlədə  qarşılıq  bildirən    söz    kimi    o  
dərəcəyə,  o  dərəcədə,  o  qədər,  o yerə    sözləri  olur.  
Məsələn,    Nə    dərəcədə    desən,    o dərəcədə  gözəldir.  Nə 
dərəcədə  çalışmışdınsa,  o  dərəcədə    də    əməyin  
qiymətləndirildi. 
Zaman  budaq  cümləsi.  Zaman  budaq  cümləsi  baş  
cümlədəki  hərəkət  və    ya    əlamətin  zamanını  bildirir.  
Məsələn,  Səni o vaxt bağışlayaram ki, bütün səhvlərini etiraf 
edəsən.   
Baş  və  budaq  cümlənin  yerinə,  bağlayıcısı  vasitələrə  
görə  zaman  budaq  cümləsinin   iki tipi  vardır:   
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
282
I tip.  Bu  tipdə  baş  cümlə əvvəl, budaq cümlə  sonra  
işlənir, budaq cümlə baş cümləyə ya yalnız intonasiya ilə, ya da 
intonasiya və   ki  bağlayıcısı ilə bağlanır.  Baş  cümlədə  budaq  
cümlənin  o  zaman,  o  vədə,  o  vaxt,  elə bir  vaxtda,  onda  
sözlərindən  ibarət yerliyi, qəlibi olur  və  budaq  cümlə  
vasitəsilə  izah  edilir.  Məsələn,  Bir də o vaxt ayıldım ki, onun 
böyründə dayanıb var qüvvəmlə  əl çalıram. (İ. Hüseynov) 
Birlik  o zaman olar ki, hər tayfa öz çörəyini  yesin.                   
(M.İbrahimov) 
Qeyd.  O vaxt, o zaman, onda sözləri baş cümlədə  işlənib  
budaq cümlə tələb etdikdə zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb 
cümlə formalaşır. Məsələn, Onda mənə məlum oldu ki, sənin heç 
nədən xəbərin yoxdur. – cümləsini sadələşdirməklə mübtəda 
budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə olduğunu görmək olar. 
Sadələşdikdə budaq cümlə tərkib şəklində baş cümlədə mübtəda 
yerində dayanar: Onda mənə  sənin heç nədən xəbərin olmadığı 
məlum oldu. Lakin cümlədə onda sözünün təyinatını dəyişməklə - 
qəlib sözə çevirməklə zaman budaq cümləsi formalaşdırmaq olar: 
Məsələ  mənə onda məlum oldu ki, artıq iş-işdən keçmişdi. Belə 
cümlələr sadələşdikdə  qəlib söz atılır, budaq cümlə  tərkib 
şəklində onun yerinə keçir: Artıq iş-işdən keçəndə  məsələ  mənə 
məlum oldu.   
II tip.  Zaman  budaq  cümləsinin  bu  tipində  budaq  
cümlə  baş  cümlədən  əvvəl  gəlir  və  ona  aşağıdakı  bağlayıcı  
vasitələrlə  bağlanır. 
1. Budaq cümlə  baş  cümlədən  əvvəl  işlənir  və  ona  
ki  bağlayıcısı ilə bağlanır. Bu cür cümlələrdə intonasiya xüsusi 
rol oynayır. Budaq  cümlənin  əvvəlində  elə,  indicə,  yenicə,  
təzəcə  tipli  sözlər işlənə bilir və bu zaman intonasiyanın  rolu 
bir qədər azalır.  Məsələn,  İşığı yenicə yandırmışdı ki, hasarın 
o tayından ikimərtəbə evin eyvanından qızı Telli onu səslədi.  
(S.Rəhman) Yəhya dəftərini açıb başlamaq istəyirdi  ki
ispalkomu çağırdılar. (Mir Cəlal) Bulağın axarına yenicə 
çatmışdı  ki, kiminsə arxasınca gəldiyini hiss edib geri döndü. 
(İ.Şıxlı) İçəri keçmək istəyirdi ki, arxadan səs eşitdi. (İ.Şıxlı) 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
283 
Zaman  budaq cümləsinin bu növü baş cümləyə yalnız  
intonasiya  ilə    də bağlana bilir. Məsələn, Bu sözləri deyib 
qurtarmamışdı, dəhşətli partlayış min illik qayaları göyə 
qaldırdı. (İ.Əfəndiyev) 
2. Zaman  budaq  cümləsi  baş  cümlədən  əvvəl gələrək  
ona  yalnız  ki    ədatı    ilə    bağlanır.    Bu  zaman  ədat  budaq  
cümlənin  daxilində  işlənir. Baş  cümlədə  onda, o zaman,  o  
vaxt  tipli  qarşılıq  bildirən  sözlər  işlənə  də bilər, işlənməyə 
də.  Məsələn,  Tonqal ki  alov  tutdu,  onun  tüstüsü  olmaz.                    
(B.Vahabzadə) Üzünə  ki baxıram, dil-dodağı dolaşır.                  
(C.Cabbarlı)  Əsər  ki bir balaca ruhuna yatmadı, qurtardı.            
(İ.Hüseynov) 
3. Budaq  cümlə  baş  cümlədən  əvvəl  gələrək ona  elə  
ki   bağlayıcısı  sözü  ilə    bağlanır.  Məsələn,    Elə ki göbələk 
başını qaldırdı, onda ehtiyatlı ol.  (İ.Hüseynov) Elə ki Zeynəbi 
görürdü, kişinin fikri hara isə uzaqlara gedirdi. (İ.Şıxlı) 
 4. Zaman  budaq  cümləsi   baş  cümlədən   əvvəl  gəlir 
və ona o  zaman  ki,  o  gün  ki,  o  vaxt  ki,  bir  zaman  ki,  
onda  ki  və s.  bağlayıcı  sözlərlə  bağlanır.  Məsələn,  O  gün  
ki  fəsli  yaz  olur,  Gecə  gündüz  taraz  olur.  (A.Səhhət)  
gün ki aləmə yayıldı  şölən, Dağlar öz donunu lalədən  biçdi.    
(S.Vurğun)  O vaxt ki müsahibinin sözlərini eşitdi,  əvvəlcə 
qulaqlarına inanmadı. (M.İbrahimov)  
Bəzən poetik dildə baş  və budaq cümlənin yeri dəyişə 
bilər. Məsələn,  Ah, necə kef çəkməli əyyam idi, Onda ki övladi 
vətən xam idi. (M.Ə.Sabir) 
5. Budaq  cümlə  baş  cümləyə  nə  qədər,  nə  qədər ki,  
necə ki  bağlayıcısı  sözləri ilə  bağlanır.  Məsələn,  Nə qədər 
qolumda qüvvət var, qılınc vurmağa hazıram.                         
(Ə.Haqverdiyev)  Nə  qədər canım sağdır, müsəlmanların 
başından bir tük çəkilməsinə razı olmayacam. (M.S.Ordubadi) 
Nə qədər ara sakitdir, bu işi qurtarmalıyıq. (H.Abbaszadə) 
Qeyd. Nə qədər, nə qədər ki bağlayıcı sözləri həm zaman, 
həm də  kəmiyyət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
284
yaranmasında iştirak edir. Kəmiyyət budaq cümləsində 
işlənərkən baş cümlədə o qədər, o qədər də qarşılıq bildirən sözlər 
işlənir və ya təsəvvür edilir.  Məsələn, Nə qədər istəyirsən, o qədər 
götür. Zaman budaq cümləsində  işlənəndə isə baş cümləyə 
qarşılıq söz kimi o müddətə, o müddətdə sözlərini artırmaq olar. 
Məsələn, Nə qədər mən sağam, (o müddətdə) heç kim sənə bir söz 
deyə bilməz. – cümləsini sadələşdirsək, Mən sağ olan müddətdə heç 
kim sənə bir söz deyə bilməz. 
6.  Budaq  cümlə  baş  cümləyə  haçan,  haçan  ki,  nə 
zaman, nə zaman ki, havaxt, nə  vaxt, nə vaxt ki  və s.  bağlayıcı 
sözlərlə  bağlanır. Məsələn,  Nə zaman ki oğlunun getdiyi dörd 
il oldu, Məktubları kəsildi, gəlmədi, tətil oldu. (Ə.Kərim) 
7. Budaq  cümlə    baş    cümləyə  -mı
4
  şəkilçisi  ilə  
bağlanır.  Məsələn,    Kəndə  təzə bir müəllimə  gəldimi,  mən 
təsadüfən bir qadınla danışdım, həftələrlə evimizdən dava-
dalaş qurtarmır. (İ.Əfəndiyev) 
8.  Budaq  cümlə  baş  cümləyə  yalnız  intonasiya  ilə  
bağlanır.  Məsələn,  Havalar isindi, gündüzlər kənddə heç kimi 
tapmazsan. 
Yer  budaq  cümləsi.   Zərflik  budaq  cümlələrindən  
biri  də  yer  budaq  cümləsidir.  Yer  budaq  cümləsi  baş  
cümlədəki  hərəkət  və    ya    əlamətin  yerini  bildirir  və  yer  
zərfliyinin  suallarından  birinə  cavab  verir.  Məsələn, Harda 
aş,  orda baş. (Məsəl) Bu günlər  İmran  hara  gedirdisə,  orada 
Şahnazla rastlaşırdı. (İ.Şıxlı)  
Hər iki nümunədə budaq cümlə baş cümlədən  əvvəl 
gəlmiş  və ona harda, hara bağlayıcı sözləri ilə bağlanmışdır. 
İkinci nümunədə budaq cümlənin sonuna -  şəkilçisi də 
artırılmışdır. Baş cümlələrdə  orda, orada qarşılıq bildirən 
sözləri işlənmişdir. Qarşılıq bildirən söz işlənməyə  də bilər, 
lakin təsəvvür edilməlidir. Məsələn, Tahir hara göz gəzdirdisə, 
(orada) nəhəng neft buruqları göründü. (M.Hüseyn) 
Qeyd etmək  lazımdır  ki,  belə hallarda baş cümlədə 
işlənən qarşılıq bildirən söz ora, o yer sözlərindən ibarət olur. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
285 
Lakin bu sözlər həmişə deyil, yalnız  üç  halda– yönlük,  yerlik  
və    çıxışlıq  hallarında  olduqda  yer  budaq  cümləsi  əmələ  
gətirir,  qalan  hallarda  başqa  budaq  cümlələrin: mübtəda, 
tamamlıq, xəbər budaq cümlələrinin yaranmasına səbəb  olur.  
Məsələn,    Hardan  işıq gəlsə,  ora güllə atəşinə tutulurdu. 
(mübtəda  budaq  cümləsi),  Hardan  işıq gəlsə,  oranı güllə 
atəşinə tuturdu. (tamamlıq budaq cümləsi).   
Baş və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə, 
dilimizdə  yer  budaq  cümləsinin də  iki  tipi  vardır.   
I  tip.    Budaq    cümlə baş cümlədən   sonra  işlənərək 
ona  ki  bağlayıcısı ilə bağlanır.  Baş    cümlədə    oraya,  orada,  
oradan,  o  yerə,  o  yerdə,  o  yerdən,  həmin  yerə,  həmin  
yerdə,  həmin  yerdən kimi   qəlib  sözlər  işlənir. Məsələn, 
yerlərdə suyun şaqqıltısından durmaq olmur ki, orda qar əriyir.  
Dilimizdə yer budaq cümləsinin bu tipi olduqca az 
işlənir.   
II tip.  Budaq  cümlə əvvəl,  baş  cümlə sonra  işlənir  
və    budaq  cümlə  baş  cümləyə hara (ki), haranın (ki), haraya 
(ki), harada (ki), haradan (ki), o yerə ki, o yerdə ki, o yerdən ki, 
bir yer ki, bir yerə ki, bir yerdə ki, bir yerdən ki kimi bağlayıcı  
sözlərlə bağlanır.  Bağlayıcı    sözdən sonra  ki    ədatı,  budaq  
cümlənin  sonunda     -sa,   -sə,  şəkilçisi  ola da bilər, olmaya 
da. Məsələn,  İtiyini  harda  itirmisən,  orda  axtar.                         
(M.Süleymanlı) Sən məni  hara çağırımışdınsa,  ora  gedirəm. 
(Ə.Mustafayev)  O yerdə ki  təmizlik var, orda  xəstəlik olmaz. 
(M.Hüseyn) Bir evdə ki könül ağlar, toy-düyündən söz açılmaz. 
(B.Vahabzadə) 
Yer budaq cümləsinin bu tipində baş cümlədə qarşılıq 
bildirən söz işlənməyə  də bilər, lakin təsəvvür edilməlidir. 
Məsələn, İndi mən haraya istəsəm, (oraya) çapacağam (İ. Şıxlı) 
 Kəmiyyət  budaq  cümləsi.  Kəmiyyət  budaq  cümləsi  
baş  cümlədəki  hərəkət  və  ya  əlamətin  kəmiyyətini  bildirir.  
Məsələn,  Ona nə  qədər qayğışeşliklə yanaşsaq,  bir o qədər 
yaxşıdır. (H.Abbaszadə)   
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
286
Baş və budaq cümlənin yerinə, bağlayıcı vasitələrə görə, 
kəmiyyət  budaq  cümləsinin  də dilimizdə iki  tipi  vardır.  
I  tip.  Budaq  cümlə  baş  cümlədən  sonra  işlənərək  
ona  ki    bağlayıcısı  ilə    bağlanır.  Baş    cümlədə  budaq  
cümlənin  o  qədər,    o    kəmiyyətdə,  o  miqdarda  kimi qəlib 
sözü,  yerliyi işlənir  və  budaq  cümlə  vasitəsilə  izah  edilir.  
Məsələn,  İndi Bayramın həyəcanı  o qədər artdı  ki, az qala 
özünü itirib görüşü təxirə salacaqdı. (M.Hüseyn) 
Prof. Q.Ş.Kazımov   dilimizdə  kəmiyyət və  dərəcə 
budaq cümləli tabeli  mürəkkəb  cümlələrin  həm  quruluşuna,  
bağlayıcı    vasitələrinə,  həm  də  qrammatik  semantikasına  
görə  bir-birinə  çox  oxşar olduğunu qeyd edərək onları 
aşağıdakı kimi fərqləndirir: “Dərəcə      budaq    cümləsi  baş  
cümlədə  əlamətin  dərəcəsini  bildirir,  buna  görə  də  sifət  və  
zərflə  ifadə  olunan  üzvlərə  aid  olur.  Kəmiyyət  budaq   
cümləsi      isə      baş      cümlədə      əşya   bildirən  üzvün  
kəmiyyətini  bildirir.  Məsələn,      Həyətin   içi   o   qədər  
qaranlıq  idi  ki,    evlər  çətin  seçilirdi.  (Mir  Cəlal).  Bu  
cümlədə  o  qədər  sözü  sifətlə  ifadə  olunmuş  qaranlıq  idi  
xəbərinə  aiddir  və    əlamətin  dərəcəsini  bildirir.   O  qədər  
qoyun – quzu,  o  qədər  mal –qara,  o  qədər  at  vardır  ki,  
saymaqla  qurtarmaq  olmazdı.  (Ə.Vəliyev).      Burada      o   
qədər   sözü  qoyun –quzu,  mal – qara,  at   sözlərinə   aiddir  
və    əşyanın  kəmiyyətini  bildirir.  Birinci  misalda  o  qədər  
sözünü  elə  sözü  ilə,  ikinci  misalda  o  miqdarda    sözü ilə  
də  əvəz  etmək  olar. Ona görə də birinci cümlə dərəcə, ikinci 
cümlə  kəmiyyət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir”.         
(6, səh. 380-381)  
Yüklə 4,76 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin