Səlahəddin Xəlilov Azərbaycanda elm və onun təşkİlatİ Formaları Bakı – 2010

İlham Əliyev
Azərbaycanda yeni iqtisadi münasibətlərə ke­çid prosesinin başa çatması bütövlükdə ictimai hə­yatın elmi meyarlar baxımından yenidən dəyərlən­di­rilməsini tələb edir. Cəmiyyətşünas alimlərimiz qar­şısında nə vaxtsa Avropada yaradılmış və Qərb ic­timai gerçəkliyini əks etdirən təlimlərin cazibə sa­həsindən çıxaraq ən müasir gerçəkliyi ehtiva edən yeni konsepsiyalar yaratmaq vəzifəsi durur. Və Azərbaycanın ictimai fəzasında artıq bir canlanma müşahidə olunmaqdadır. Noyabr müşavirəsindən və akademik Ramiz Mehdiyevin “İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış” mövzusunda ana­litik məqaləsindən sonra bu sahədə çeşidli mü­zakirələr gedir, problemin bu və ya digər aspektinə dair KİV-də tanınmış alimlərin çıxışlarına geniş yer verilir.

Amma maraqlıdır ki, hətta bu müzakirələrdə də biz öz “ənənələrimizə” sadiq qalaraq bu və ya digər ictimai bir problemə münasibət məsələsində cari siyasət və konyuktur çərçivəsindən kənara çıxa bilmir, qoyulmuş konkret bir problemə analitik təh­lildən daha çox, aksioloji aspektdə yanaşır, onun dərin genetik, qnoseoloji və ictimai köklərini araş­dır­maq əvəzinə, sadəcə deyilənləri “təsdiq etmək”, – tərifləmək, onlara “dəstək verməklə” kifayət­ləni­rik. Halbuki, noyabr müşavirəsi ictimai və huma­nitar elmlərə sadəcə münasibət məsələsi olmayıb, on­ların qarşısında konkret vəzifələr qoymuşdur. Cə­miy­yətin hər hansı bir sahəsindəki nailiyyətlərə və problemlərə artıq yeni metodoloji əsasda yanaşıl­ması tələb olunur. Yəni biz bir, tərəfdən akademik R.Mehdiyevin qaldırdığı məsələlərin aktuallığını qeyd ediriksə, onlara dəstək veririksə, digər tərəf­dən, öz tədqiqatlarımızı yeni paradiqmanın tələb­lərinə uyğunlaşdıraraq ictimai proseslərin arxasında yox, ön cəbhəsində getdiyimizi, qabaqlayıcı araş­dırmalar apardığımızı sübuta yetirməliyik. Düzdür, belə fundamental tədqiqatların mətbuatda tezliklə üzə çıxmasını gözləmək sadəlövhlük olardı, amma ən azı bu istiqamətdə işlərin getdiyinə əmin olmaq istərdik. Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, AMEA-nın ictimai elmlər sahəsində elmi-tədqiqat institutlarının illik hesabatlarını və gələcək “planlarını” dinlədik­dən sonra bu məsələdə olub-qalan nikbin gözlən­tilərim də itib-getdi.

Lakin diqqəti məsələnin başqa tərəfinə də yönəltmək olar. İndi müzakirələr Ramiz müəllimin yalnız adı çəkilən məqaləsi ətrafında gedir. Bundan bir qədər əvvəl isə R.Mehdiyev mətbuatda milli mə­nəviyyatımızla bağlı olan və aktuallığına görə on­dan geri qalmayan başqa məsələlər qaldırmışdı. Ondan da əvvəl fəlsəfi fikrin müasir düşüncədə ro­lundan bəhs edən fundamental bir məqalə ilə çıxış etmişdi ki, bunlar hamısı bir-biri ilə sıx surətdə bağ­lıdır. Biz isə bəzən akademikin hər təzə əsəri çap olunanda, sanki əvvəlkiləri unudur və bütün prob­lemlərimizə ancaq son məqalənin işığında nəzər salmağa çalışırıq. Belə münasibət də əslində bizim fəlsəfi düşüncədən daha çox, operativ publisistik dü­şüncəyə meylli olduğumuzu, uzunmüddətli, stra­teji araşdırmalardan daha çox, impulsiv reaksiyalara üstünlük verdiyimizi göstərir.

İctimai və humanitar elmlərin qarşısında du­ran vəzifələr həddindən artıq çoxdur. Müstəqillik elan olunduqdan üzü bəri, ictimai proseslər davam etsə də, sosial elmlər hələ də axtarışdadır. Əlbəttə, axtarış yaxşı şeydir, elmin əsas şərtlərindən biridir. Amma bizdə axtarış hələ ki, özünü axtarmaq səviy­yəsindədir. Sovet dövründə özünüdərkə xidmət edən metodologiyadan total surətdə imtina olunduq­dan sonra ictimai elmlər özünü hələ də tapa bil­məmiş, stabil bir məcraya düşməmişdir; o hələ də öz predmetini və funksiyalarını “təzələməklə” məş­ğul­dur.

Metodologiya məsələsi, əlbəttə, böyük məsə­lədir, strateji sahədir. Amma əvvəlcə nədən başla­maq lazım olduğunu müəyyənləşdirməliyik.

Məncə, hazırda ictimai elm nümayəndələrinin qarşısında duran yaxın və uzaq vəzifələr fərqlən­di­rilməlidir.

Cari vəzifələr üç istiqamətdə qruplaşdırıla bi­lər:

Birincisi, akademik Ramiz Mehdiyevin ancaq axırıncı məqaləsindən deyil, son illərdə çap etdirdiyi və yeni ictimai gerçəkliyin elmi-nəzəri tədqiqi üçün metodoloji baza rolunu oynaya biləcək əsərlərini bir sistem halında nəzərdən keçirmək, bu əsərlərdə onun rəhbər tutduğu vahid ideya xəttini müxtəlif sahələrə ekstrapolyasiya etmək və həmin metodoloji əsasda yeni məsələlər ortaya qoymaq.

İkincisi, akademik Ramiz Mehdiyevin əsərləri bütün sonrakı tədqiqatlar üçün təkcə metodoloji baza yox, həm də bir stimul, ilk qığılcım olmalıdır. Yəni onun müzakirələri, indi olduğu kimi, artıq qo­yulmuş problemlərin sadəcə təsdiqi və genişlən­di­rilməsi ilə məhdudlaşmamalıdır; biz bu sahədə yazarkən işimizi yalnız R.Mehdiyevə istinad etmək formasında qurmayaraq, başqa ölkələrdə bu səpkidə aparılan tədqiqatlara da nəzər salmalı, öz aramızda da polemikaya girməli, bir-birimizin qaldırdığı mə­sə­lələrə də münasibət bildirməli, sözün həqiqi mə­na­sında geniş və hərtərəfli fikir mübadiləsi apar­maqla, akademikin irəli sürdüyü ideyaları böyük bir zəncirvarı reaksiyanın təməl daşına çevirməliyik.

Üçüncüsü, artıq yeni paradiqmaya və yeni me­todoloji əsaslara söykənən ilk fundamental təd­qiqat işləri ortaya çıxmalıdır ki, onları nümunə kimi göstərmək mümkün olsun. Yəni gənc tədqiqatçılar üçün müəyyən bir cığır açılmalıdır.

Nisbətən uzunmüddətli tədqiqat tələb edən mə­sələlər isə aşağıdakılardan ibarətdir:

Birincisi, müasir dövrdə ölkəmizdə forma­laş­mış olan ictimai gerçəkliyi, Azərbaycan iqtisadi mo­de­linin özünəməxsus xüsusiyyətlərini öyrənmək və onun sosioloji təhlilini vermək.

İkincisi, keçid dövrü başa çatdırıldıqdan sonra qarşıda duran perspektiv vəzifələri müəyyənləş­dir­mək və strateji inkişaf proqramlarının hazırlanması üçün elmi tövsiyələr irəli sürmək.

Üçüncüsü, yeni ideoloji kursun müəyyən edil­mə­si, ictimai şüurun yenidən formalaşan sosial ide­alın tələblərinə uyğun surətdə yönəldilməsi, təh­sil sisteminin, habelə KİV-in fəaliyyət proq­ram­la­rının stra­teji hədəflərə uyğunlaşdırılması, bütün bu sa­hələrdə geniş miqyaslı maarifçilik işinə başlan­ması.

Dördüncüsü, siyasi və hüquqi mədəniyyətin formalaşdırılması, milli-fəlsəfi fikir ənənələri ilə müasir Qərb fəlsəfəsinin sintezindən çıxış etməklə ictimai və humanitar fəaliyyət sahələri üçün meto­doloji baza yaratmaq.

Bütün bu şərtlərin ödənməsi üçün isə öncə fəlsəfi dünyagörüşü ilə ictimai elmlərin konkret mə­sələləri arasında əks-əlaqə sistemi yaradılmalıdır. Digər tərəfdən də, cəmiyyətşünas alimlərin müvəq­qəti yox, müntəzəm tribunası olmalıdır. Televiziya kanallarının bu məsələyə ayda-ildə bir dəfə yer ver­məsi ilə ictimai rəyin formalaşdırılması mümkün deyil. Nəzərə alınmalıdır ki, təbiət elmlərindən fərq­li olaraq sosial elmlər ictimai şüurla sıx surətdə bağ­lıdır. Yəni elmi tədqiqatlarla elmi-publisistik fəaliy­yət paralel getməlidir.

Təəssüfləndirici haldır ki, elm adamlarının öz analitik yazılarını operativ şəkildə çap etdirməyə qə­zet və jurnalları yoxdur. O boyda AMEA-nın or­qanı heç həftədə bir dəfə də çıxmır. İldə bir-iki dəfə çıxan və ya çıxmayan jurnallar da təbii ki, belə aktual problemlərin işıqlandırılmasına imkan ver­mir; məqalə işıq üzü görənə qədər aktuallığı itir. Di­gər tərəfdən bu sahədə yazılan işlər sadəcə disser­tasiya müdafiəsi üçün olmayıb, ictimai praktikada tət­biq üçün nəzərdə tutulursa, deməli yenə də ope­rativliyə böyük ehtiyac var.

Bəs onda necə olsun? Biz elə “Azərbaycan” qəzetinəmi ümid bəsləməliyik? Axı, bu qəzet Aka­de­miyanın yox, Milli Məclisin orqanıdır və sırf elmi yazılar çap edə bilməz. Akademikin məqaləsinə ilk reaksiyanın da məhz Milli Məclis üzvləri tərəfindən verilməsi təsadüfi deyil. Çünki onların ictimai-si­yasi hadisələrə və ictimai şüura operativ müdaxilə etmək vərdişləri var. Bəs AMEA-da, Dövlət İdarə­çilik Akademiyasında, BDU-nun müvafiq fakültə­lərində və digər elm-təhsil müəssisələrində məskun­laşmış və əsas vəzifəsi ictimai elmlərin inkişaf etdi­ril­məsindən ibarət olan alimlər ordusu necə, – bu çağırışa operativ cavab verə bilirlərmi? Heç ol­maz­sa, hər hansı bir hərəkət hiss olunurmu?

Axı, yeni paradiqmanı əvvəlkindən fərqlən­di­rən əsas xüsusiyyətlərdən biri də siyasi tərəfkeşliyin operativ surətdə nümayiş etdirilməsindən tədricən ciddi elmi araşdırmalara, bu araşdırmaların mün­tə-zəm və dayanıqlı bir prosesə çevrilməsinə, müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının və qurumlarının bütün potensialının səfərbər olunaraq real ictimai proses­lərin elmi proqnozuna yönəldilməsindən ibarətdir.

Bizdə tək-tək şəxslər hər hansı bir sahədə xü­susi fəhm və istedad nümayiş etdirə bildiyi kimi, elmdə də tədqiqatçı fərdlər bəzən çox yüksək nətic­ələr göstərə bilirlər. Yəni bizim fərdi-genetik poten­sialla problemimiz yoxdur. Necə ki, şahmatda, gü­ləşdə uğur qazana bildiyimiz halda, kollektiv oyun­larda buna nail ola bilmirik, eləcə də elmi məktəblər yaradılması, bütöv institutların kollektiv elmi fəaliy­yətinin təşkili çətin olur.

Bununla belə, indi ölkəmiz elə bir inkişaf sə­viyyəsinə çatmışdır ki, humanitar və ictimai elm­lə­rin, ümumiyyətlə elm sisteminin hərəkətə gəlməsi, ideya cəbhəsində önə keçməsi və öz öncül yerini tut­ması ciddi bir ictimai zərurətə çevrilmişdir. İcti­mai inkişaf özü bunu bizdən tələb edir.

Bəs ictimai gerçəklikdə baş verən mühüm ye­niliklər nədən ibarətdir? Təkcə Azərbaycan miqya­sında deyil, bütün dünyada gedən bir sıra yeni ma­hiyyətli ictimai-siyasi və iqtisadi-texnoloji məsələ­lərə, habelə məhz Azərbaycanın bu qlobal proses­lərdə spesifik mövqeyinə dair fikirlərimi mən “Yeni dövrün yeni lideri” adlı məqaləmdə (“Xalq qəzeti”, 24 dekabr, 2009-cu il) ifadə etmişəm. İndi isə diq­qəti ictimai-siyasi gerçəklikdə yaranmış vəziyyətin başqa bir cəhətinə yönəltmək istərdim. Müstəqil­liyin ilk illərindən başlayaraq müəyyən səbəblərdən cəmiyyətin həddən artıq siyasiləşməsi, iqtidar və müxalifət arasında kəskin qarşıdurmalar, müxalifə­tin rasional tənqidi mövqedən deyil, total inkarçılıq mövqeyindən çıxış etməsi və iqtidaryönlü qüv­və­lərin də özünütənqiddən daha çox, özünümüdafiə möv­qeyində durmaq məcburiyyəti analitik təhlil və hərtərəfli yanaşma üçün bir o qədər də əlverişli ol­mayan mühit yaratmışdı. İndi isə dövlətin neçə illərdir apardığı məqsədyönlü siyasət artıq öz bəhrə­lərini verdiyinə görə və müxalifətin ictimai fikri əks istiqamətə yönəltmək təşəbbüsləri iflasa uğradığına görə, cəmiyyətdəki siyasi qarşıdurma əhval-ruhiy­yəsi tamamilə aradan götürülmüşdür ki, bu da iqti­dara öz mövqelərini tənqidi-təhlil süzgəcindən keçi­rərək daha rahat surətdə analitik təhlillər aparmaq və ictimai şüuru tədricən siyasi fikir müstəvisindən elmi fikir müstəvisinə keçirmək imkanı vermişdir. Yeri gəlmişkən, bu cəhət akademik Ramiz Mehdi­yevin son məqalələrindəki tənqidi ruhdan da aydın görünür. Belə ki, ictimai şüurun strukturunda siyasi nihilizmlə siyasi təbliğatçılıq arasındakı antaqo­niz­min öz yerini tədricən obyektiv elmi təhlil və özü­nütənqidə verməsi prosesinin artıq başlandığı sezi­lir. Bu isə ictimai elmlərə sosial sifarişin formalaş­ma­sından xəbər verir. Akademik Ramiz Mehdiyev özü də yaranmış ictimai-siyasi situasiyanı məhz bu baxımdan dəyərləndirir: “Əgər dövlət müstəqil­li­yi­mizin bərpasının ilk illərində ictimai elmlərin nüma­yəndələri arasında müəyyən qütbləşmə mövcud idi­sə, bu gün cəmiyyətimiz öz inkişafının elə bir mər­hələsinə çatıb ki, baş vermiş sosial-iqtisadi dəyi­şik­likləri bütünlüklə və geniş miqyasda dərk etmək üçün hər cür imkan vardır. Əslində, bu yaşadığımız tarixi anın mahiyyətini və məzmununu təşkil edir”.¹

Baxmayaraq ki, bu sahədə ilk addım yüksək dövlət rəsmisi tərəfindən atılmışdır, biz bu hadisəni dövlət sifarişi kimi yox, məhz sosial sifariş kimi dəyərləndirməyin tərəfdarıyıq. Əslində Ramiz Meh­di­yev özü də bu yazılarında bir dövlət rəsmisi ol­maq­la yanaşı, həm də və bəlkə daha çox dərəcədə bir filosof, tədqiqatçı alim kimi çıxış edir.

Fəlsəfə və ictimai elmlər
Marksist-leninçi fəlsəfədən imtina etdikdən və müstəqilliyimizin açdığı imkandan istifadə edərək milli fəlsəfi fikrimizi bərpa etmək, yaşatmaq imkanı qazandıqdan sonra bu sahədə bir axtarış dövrü baş­lansa da, aşkar bir nəticə hələ də ortada yoxdur. Bə­ziləri orta əsrlər dövrünün fəlsəfi mənbələrinə qayıt­mağı, islam fəlsəfəsinə istinad etməyi, bəziləri də, əksinə, müasir Qərb fəlsəfi cərəyanları bazasında yeni fəlsəfi sistemlərin transfer olunmasını təklif edirlər. Yəni yeni fəlsəfi təlim olaraq ya klassik Şərq (İslam), ya da müasir Qərb modelləri örnək ki­mi götürülür. Lakin əslində bunların heç biri milli-fəlsəfi fikrin formalaşması üçün əsas kimi götürülə bilməz. Əlbəttə, bu təlimlər də öyrənilməli, onlar­dan istifadə olunmalıdır. Lakin bizim tədris və təbliğ etməli olduğumuz fəlsəfə ilk növbədə milli ruh və düşüncə üzərində qurulmalıdır. Milli ruh bu gün və ya dünən yaranmayaraq, qədim köklərə ma­likdir. Onun ən böyük daşıyıcısı dildir. Adət-ənənə­lə­rimiz, əxlaqi dəyərlərimiz, bədii-estetik meyarla­rımız da milli ruhun əsas ifadəçiləridir. Bu mənada milli fəlsəfi fikrimizin qaynaqları ilk növbədə folk­lor, ədəbiyyat, musiqi və digər sənət növlərində, ha­belə həyat tərzində, dildə yatan hikmətdə axtarıl­ma­lıdır.

Rəsmi fəlsəfə professorlarının artıq vərdiş qa­zandıqları qəliblərdən çıxaraq milli ruhun ifadəsi olan yeni fəlsəfi sistem yaratmaq imkanları çox məhduddur. Ona görə də, milli fəlsəfi fikrin təmə­lində daha çox dərəcədə rəsmi fəlsəfənin stereotip­lərini mənimsəməmiş olan insanların içdən gələn və buna görə də milli ruhla daha yaxşı səsləşən düşün­cələri və mənəvi-ruhani etirafları durmalıdır.

İş burasındadır ki, uzun müddət ictimai şüurun formaları kimi və insanın ruhi-intellektual fəaliy­yət sahələri kimi mövcud olan din, fəlsəfə və ədəbiyyat zaman keçdikcə həm üfüqi, həm vertikal istiqamətdə diferensiallaşmış, yeni alt sistemlər ya­ranmışdır.

Əlbəttə, müasir ictimai şüurun formaları sı­ra­sında fəlsəfi, dini və ədəbi-bədii şüurla yanaşı, əx­laqi şüur, estetik şüur, iqtisadi, siyasi və hüquqi şüur, son zamanlar hətta ekoloji şüur və s. də xüsusi qeyd edilir. Məntiqi və tarixi şüur isə çox vaxt ic­timai şüurun formaları kimi deyil, metodları kimi təqdim olunur. Bunlar hamısı, bir tərəfdən, adi şüu­run strukturuna daxil olaraq həm də mədəniy­yətin sahələri kimi mövcuddur, digər tərəfdən də bu sahələrin hamısı kortəbiilik məcrasından ayrılaraq xüsusi tədqiqat predmetinə çevrilmiş, bəziləri özü­nüdərk, bəziləri də kənardan dərk mərhələsini ke­çərək mədəniyyətlə yanaşı, elmin strukturunda da özünə yer edə bilmişlər. Onların empirik və ya nə­zəri idrak səviyyəsində mənimsənilməsindən asılı olaraq vertikal koordinat oxunda daha yüksək mər­təbələr, əslində fərqli statuslu hadisələr meydana gəl­mişdir.

Biz bilərəkdən elmi ictimai şüur formaları ara­sında qeyd etmədik. Çünki elm, sadalanan sahələrlə yanaşı duran bir sahə olmayıb, hər bir sahənin ver­tikalında fərqli bir mərtəbə təşkil edir. Həmin sahə özünü artıq sadəcə ictimai şüur səviyyəsində deyil, ancaq intellektual elitaya məxsus olan yüksək bir mərtəbədə – dərk olunmuş bir hadisə kimi tapmış olur. Nəticədə din haqqında elm, əxlaq haqqında elm, ədəbiyyat haqqında elm, sənət haqqında elm, siyasət haqqında elm, hüquq haqqında elm forma­laşır.

İctimai tərəqqinin ilk mərhələsi iqtisadi təmi­natla bağlıdırsa, daha yüksək inkişaf mərhələsində mə­nəvi ehtiyacların ödənilməsi önə keçir.

Yəqin buna görədir ki, son vaxtlar ölkəmizdə fəlsəfəyə diqqətin xeyli dərəcədə artdığı hiss olunur. Fəlsəfəyə münasibətin aktuallaşması akademik Ra­miz Mehdiyevin Azərbaycanda fəlsəfi fikrin vəziy­yətinə öz münasibətini bildirməsindən başladı. Onun «Zaman haqqında düşünərkən və elitanı trans­formasiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq» adlı iri həcmli məqaləsində qoyduğu bir sıra məsələlər bütün elmi ictimaiyyəti bu barədə düşünməyə vadar etdi. Bu sahədə ikinci mühüm addım keçən il mayın 2-də akademik Ramiz Mehdiyevin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Asso­siasi­ya­sının (AFSEA) keçirdiyi «Müasir dünyada yeni düşüncəyə ümumi baxış» mövzusunda beynəl­xalq elmi-fəlsəfi konfrans oldu. Konfrans geniş icti­maiyyətin diqqətini bir daha ölkəmizdə fəlsəfənin öyrənilməsi, tədrisi və təbliği problemlərinə yö­nəltdi. Tədbirin iştirakçıları Azərbaycan Respubli­ka­sının Prezident Administrasiyasının rəhbəri, AFSEA-nın prezidenti akademik Ramiz Mehdiye­vin qoyduğu proqram xarakterli məsələləri müza­kirə edərkən fəlsəfənin tədrisi ilə bağlı bir sıra prob­lemlərə də toxundular. Dövlət rəhbərliyinin elmi-fəlsəfi ictimaiyyəti narahat edən bu məsələlərə reak­siyası uzun sürmədi. Universitet rektorlarına tapşı­rıldı ki, fəlsəfi fənlərin tədrisində vəziyyət barədə təcili surətdə məlumat hazırlansın. Fəlsəfə və icti­mai elmlərin tədrisində vəziyyət məsələsi nəzarətə götürüldü.

May ayının 5-də isə akademik Ramiz Mehdi­yevin «Qlobal inteqrasiya və Azərbaycanda fəlsəfi fikrin yenidən nəzərdən keçirilməsinə dair» sanballı məqaləsi dərc olundu və burada fəlsəfi fikirlə ya­naşı, ona münasibətin də dəyişməsinə olan ehtiyac­dan söhbət açıldı. Akademik öz məqaləsində xüsu­silə vurğulamışdır ki, «ölkəmizdə fəlsəfi fikrin in­diki inkişaf səviyyəsi qənaət­bəxş hesab oluna bil­məz. Belə ki, ictimai həyatımızın müxtəlif sahə­lə­rində əl­də olunmuş böyük uğurlar və sürətli tərəqqi kontekstində fəlsəfi araşdır­ma­­ların səviyyəsi xeyli zəif görünür. Bəzən fəlsəfi fikir reallığın önündə get­­mək əvəzinə, ondan geri qalır, hadisələr nəzəriy­yəni önləyir və bu sahədə ya­zılanlar çox vaxt təsviri xarakter daşıyır. Proseslərə münasibətdə belə bir di­namizm tələb olunan dövrdə hələlik sosial, siyasi, iq­ti­sadi sahələrdə inten­siv inkişafın xüsusiyyətlərinə uyğun, yalnız nəzəri deyil, həm də praqmatik yö­nümlü proqram və konsepsiyalar mövcud deyildir». Bu konsepsiyaların yaradılması üçün tək-tək tanın­mış mütəxəssislərin fəal səyləri yetərli deyil. Bunun üçün fəlsəfi elmlər sahəsində ölkəmizin bütün kadr potensialının səfərbər olunması nəzərdə tutulur. R.Meh­diyev yazır: «Azərbaycan dünyada gedən si­yasi və iq­ti­sa­di proseslərdə fəal mövqe tutduğu kimi, alimlərimiz yeni əsrin ideya-fəl­sə­fi paradiq­ma­sının formalaşmasında da fəal iştirak etmə­li­dir­lər. …Bütövlükdə ictimai elmin nü­fuz və statusunu qaldıran, onu dünyada tanıda bilən tədqiqatlar or­ta­ya qo­yul­malıdır». ¹

Bu xətt noyabr müşavirəsində də davam et­dirildi. Biz fəlsəfi fənlərə dövlət qayğısının təza­hü­rünü son vaxtlar kütləvi informasiya vasitələrinin mü­nasibətində də hiss etdik. Deməli, necə deyərlər, yuxarılar öz üzərinə düşəni etdi, indi növbə bi­zimdir.

Biz sovet dövrünə tam nihilist bir münasibət bəsləməyin əleyhinəyik. Rusiyanın fəlsəfəçiləri də bizim kimi kommunist ideologiyası ilə hesablaşmaq məcburiyyətində idilər. Amma onların arasından Lo­sev, İlenkov, Zinovyev, Mamardaşvili, Styopin kimi yaradıcı tədqiqatçılar da çıxmadımı? Həm də Zinovyev istisna olmaqla, onların heç biri açıq antisovet çıxışları etməmişdir. Lakin bununla belə yazdıqlarının məzmununa görə onların əsərləri ümumbəşəri fəlsəfi fikir tarixində özünə yer ala bilmişdir. Onların yaradıcılığında biz ideoloji mə­qam­ları yox, fəlsəfi baxımdan önəmli olan cəhətləri dəyərləndiririk. O tədqiqat fəlsəfi hesab oluna bilər ki, ideologiya atıldıqdan sonra da, əsas məzmun yerində qalmış olsun. Marksizm-leninizm fəlsəfəsi sadəcə ideologiya deyildi. O, bir fəlsəfi sistem kimi də ziyanlı idi. Və biz siyasi müstəqillik əldə et­dikdən sonra fikir müstəvisində də müstəqilliyə nail olmalı idik. Lakin biz nə etdik? Marksın, Engelsin, Leninin adlarını və onların əsərlərindən parçaları çıxarıb atdıqdan sonra həmin sistemi və ideya xət­tini eynilə saxlamadıqmı? Tələbələrə hə­min mate­rialist ruhu aşılanmırdımı? Hələ bu gün də bəziləri fəlsəfəni nə isə din əleyhinə olan bir şey kimi tə­səvvür etmirmi? Məsələn, Leninin adını çı­xarıb, materiyanın tərifini yenə də olduğu kimi ver­mək, zamanı-məkanı yenə də materiyanın möv­cud­luq formaları kimi təqdim etmək, yenə də dialek­tikanı metafizikaya qarşı qoymaqla yeni fəl­səfə sistemi ya­ratmaq mümkündürmü? Amma müs­tə­qillik illəri­nin ilk fəlsəfə dərslikləri belə yarandı.

Fəlsəfənin özü məlum olsa, onun dərsliyini yazmaq ancaq metodiki bir işdir. Çətin olan da məhz seçim etməkdir, hansı fəlsəfənin, hansı tə­limin əsas kimi, baza kimi götürülməsidir.

Təbii ki, biz bu dünyada tək deyilik və boy­lanıb ilk növbədə qonşularımıza baxırıq. SSRİ da­ğıl­dıqdan sonra ruslar hansı fəlsəfi təlimləri prio­ritet kimi götürdülər və nə kimi bir fəlsəfə dərsliyi ortaya qoydular? Yaxud postsovet məkanının başqa xalq­ları. Maləsəf, Rusiyada da «fəlsəfə axtarışı» mark­sizm klassiklərinin sadəcə atılması ilə başladı. İkinci addım isə qeyri-marksist fəlsəfə tarixinə daha çox yer vermək oldu. O dərəcədə çox ki, bəzən mark­sizm fəlsəfə tarixindən bütövlükdə çıxarıldı. Tarix­dən çıxarıldı, amma fəlsəfə kurslarının əsas məz­mu­nundan çıxarıla bilmədi. Məqsəd kimlərinsə yal­nız üzdə olan izini çıxartmaq olanda yerində nə isə şi­kəst bir şey qalır.

Bəlkə biz gözləyək, ruslar nə vaxt fəlsəfə prioritetlərini müəyyənləşdirib qurtaracaqlar, ondan sonra biz də onlardan, tərcümə edərik. Yeri gəl­miş­kən, Rusiyada da bu qeyri-müəyyənlik hələ ara­dan götürülmədiyindən, fəlsəfə dərslikləri daha çox də­rəcədə tarix üzərində qurulur. Məsələn, Lomo­no­sov universitetində hazırlanan və Rusiya universitet­ləri üçün əsas dərslik kimi təsdiqlənmiş kitabda nə az, nə çox 430 səhifə fəlsəfə tarixinə ayrılmışdır ki, bundan İslam dünyasına və ümumiyyətlə Şərq fəl­sə­fi fikrinə heç yarım səhifə də pay düşmür. Deməli, bu bizim üçün örnək ola bilməz.

Amma bizim boylanmağımız üçün ikinci bir ünvan da vardır. Bu – Türkiyədir. Lakin burada fəl­səfi fikir iki əks cəbhəyə parçalanmışdır. Qərb meyl­li dərsliklər elə Moskvada çıxanları xatırladır. İslam yönlü fəlsəfəçilərin yazdıqları isə bir növ orta əsrlərdə itərək müasir dövrün düşüncə tərzini əks etdirə bilmir. Deməli, bizim indi üzləşdiyimiz prob­lemi Türkiyəli qardaşlarımız da hələ indiyədək həll edə bilməyiblər. Lakin onlar bu qarşıdurmadan xilas olmaq üçün çox vaxt fərqli bir yol seçirlər. «Fəlsə­fəyə giriş», «Fəlsəfənin əsasları» tipli dərsliklərə fəl­səfə tarixi xüsusi bölmə kimi daxil edilmir. An­caq ayrı-ayrı fəlsəfi problemlər öyrədilir ki, fəlsəfə tarixinə və klassiklərinə də bu problemlərin izahı kontekstində müraciət edilir. Başqa sözlə desək, fəl­səfə tarixi fəlsəfi məzmun içərisində əridilmiş olur. Lakin əsas məsələ də məhz bu məzmunun necə seçilməsi, onun daxilində kimlərin əridilməsidir.

Beləliklə, cəmiyyətşünas alimlərin bir vəzifəsi ölkəmizdə gerçək ictimai prosesləri tədqiq etmək, ictimai-siyasi və iqtisadi sahələrdə əldə olunmuş uğur­ların ümumiləşmiş elmi mənzərəsini yaratmaq, dünyada artıq Azərbaycan modeli kimi tanınan iqti­sadi yenidənqurmanın mahiyyətini açmaqdan iba­rət­dirsə, digər vəzifə milli mədəni-mənəvi dəyər­lərin elmi-fəlsəfi meyarlarını işləyib-hazırlamaq, milli fəlsəfi fikri yeni dövrün tələblərinə uyğun su­rətdə inkişaf etdirməkdir. Və bu işdə alimlərimizlə yanaşı, geniş ziyalı ictimaiyyətinin, xüsusilə öz gü­ndəlik işində ictimai şüurun formalaşmasına təsir göstərə bilən insanların, təhsil işçilərinin, kütləvi informasiya vasitələrinin üzərinə böyük məsuliyyət düşür.
İqtisadiyyat, elm və ideologiya
Azərbaycan iqtisadi cəhətdən artıq oturuşmuş dövlət kimi ta­nınır. Mən hesab edirəm ki, biz artıq iqtisadi sahədə keçid döv­rünü başa vurmuşuq.

İlham Əliyev
Qloballaşma və inteqrasiya şəraitində Azər­bay­canın yeritdiyi iqtisadi siyasət keçid dövrünü yenicə başa vuran müstəqil dövlətin qabaqcıl dünya ölkələri sırasına çıxmasına xidmət edir. Bu məq­səd­lə ölkəmizdə yaxın və uzaq gələcək üçün fəaliyyət proqramları işlənib-hazırlanır. Ölkənin həm regional inkişafı, həm də dünya iqtisadiyyatının subyektin­dən biri kimi fəaliyyət strategiyası vahid konseptual baxış mövqeyindən həyata keçirilir. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə müvəffəqiyyətlə reallaşdı­rı­lan bu proqramlar Azərbaycanın istər qonşu döv­lət­lərlə, istərsə də qabaqcıl Avropa dövlətləri və ABŞ-la iqtisadi əlaqələrini də əhatə edir. Son illərdə öl­kə­mizin iqtisadi əlaqələrinin coğrafiyası daha da genişləndirilmişdir. Lakin bütün bu çoxşaxəli əla­qələr sisteminin vahid bir prinsipi vardır. Bu da ondan ibarətdir ki, hər hansı ikitərəfli və çoxtərəfli iqtisadi münasibətin qurulmasında ilk növbədə öl­kəmizin milli maraqları rəhbər tutulur. Belə geniş miqyaslı iqtisadi siyasət və bu sahədəki fəaliyyət proqramı Azərbaycanın təsərrüfat sisteminin özəl­lik­lərini nəzərə almaqla bərabər, onun dünya iqtisa­diy­yatına inteqrasiya olunması üçün də lazım olan bütün parametrləri ehtiva edir.

Qloballaşma şəraitində milli özünəməxsus­lu­ğun qorunub saxlanması, habelə, milli mənəvi də­yər­lərə sədaqətlə yanaşı, ümumbəşəri dəyərlərin, azad iqtisadi münasibətlər sisteminin, beynəlxalq hüquq normalarının və s. inkişaf etdirilməsi, – bütün bunlar Azərbaycanın ictimai-siyasi simasını, onun özünəməxsus beynəlxalq imicini formalaşdırmışdır.

Keçmişdə hər hansı bir dövlət öz siyasi ira­dəsini başqa ərazilərdə də tətbiq etmək üçün əvvəlcə həmin əraziləri müharibə yolu ilə işğal etməli idi. Təsadüfi deyildir ki, ənənəvi təsəvvürlərə görə döv­lətin əsas atributlarından biri də suverenlik, sərhəd və ordu hesab olunur. Bu təsəvvürə görə, müəyyən bir ərazidə müəyyən hüquq normalarını tətbiq et­mək, sosial-iqtisadi həyatı dövlətin siyasi iradəsini ifadə edən normalarla tənzim etmək üçün ilk növ­bədə sərhəd toxunulmazlığı təmin olunmalıdır.

Lakin zaman keçdikcə sərhəd öz mənasını dəyişir. Sərhəddin qorunması müasir anlamda heç də o demək deyildir ki, buradan bir quş da keçə bilməz. Əksinə, müasir dövrdə gediş-gəliş xeyli artmışdır. Böyük şəhərlərdə bəzən xaricilər yerli vətəndaşlardan daha çox gözə dəyir. Əsas məsələ odur ki, həmin ölkədəki qanunlara, hüquq norma­larına əməl olunsun.

Müasir dövrdə dünyada hadisələrin inkişafı va­­hid iqtisadi münasibətlər sisteminin, ortaq ümum­dünya bazarının yara­dılması istiqamətində gedir. Düz­dür, inkişaf etmiş ölkə­lər öz üstün mövqelərinə istinad edərək, özlərinin daxil olduqları ümumi iq­tisadi məkanın (məsələn, Avropa Birliyi) qapılarını nisbətən aşağı səviyyədə olan ölkələr üçün taybatay açmır və bu da təbiidir. Nə qədər ümumbəşəri mə­nafedən, vahid sosial ideallar­dan söhbət getsə də, hələ milli dövlət mənafeləri saxlanılır və yalnız eyni tərtibli ölkələrin inteqrasiyasından söhbət gedə bi­lər. Və bu inteqrasiyaya qoşulmaq üçün əvvəlcə hə­min ölkələrin keçmiş olduğu inkişaf mərhələlərini keçmək, onların çıxdığı sınaqlardan çıxmaq lazım­dır.

İstəsək də, istəməsək də müasir sivilizasiyaya qovuşmaq üçün inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin keç­diyi yolu biz də keçməli olacağıq. Lakin bizim əli­mizdə bu ölkələrin keçdiyi yolların xəritəsi var və biz tarixin ibrət dərslərini nəzərə alsaq, ilk yol açan­ların bütün səhvlərini təkrar etmərik. Bunun üçün, əlbəttə, tarixi də, iqtisadiy­yatı da, müasir dün­yanın inkişaf meyllərini də gözəl bilmək tələb olunur. Belə çətin bir zamanda həm dünya iqtisa­diy­yatına inteqrasiya olunmaq, həm də milli-mənəvi dəyərləri qoru­yub saxlamaq üçün düzgün inkişaf strategiyası və yaxşı ölçülüb-biçilmiş mükəmməl siyasi proqram tələb olunur. Belə proqramlar isə möhkəm elmi tə­mələ malik olmalıdır. Bunun üçün də ictimai elm­lərin yüksək dərəcədə inkişaf etdirilməsinə ehtiyac var­dır. Akademik Ramiz Mehdiyev yazır: “Sürətli sosial-iqtisadi inkişaf ictimai elmlər qarşısında yeni vəzifələr irəli sürür, ictimai elmlər üzrə çalışan alimlərin məsuliyyətini nəzərəçarpacaq dərəcədə artırır, bu sahədə verilən bütün səmərəli fikir və təkliflərə tam ciddiyyətlə, özünütənqid ruhunda ya­na­şaraq, onları diqqətə almağı və lazımınca qiymət­ləndirməyi tələb edir. …İctimai elmlərin cəmiyyəti­mizdəki mövqeyini, bütövlükdə bu elmlərin mövcud vəziyyətini ölkəmizin indiki inkişaf mərhələsinin irəli sürdüyü tələblər baxımından qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Onun nüfuzunun yüksək olmamasının səbəbləri nədir? Bizim fikrimizcə, başlıca səbəb ic­timai biliklərin insanların artan tələbatından, həm­çinin cəmiyyətin həyatında baş verən hadisələrin ana­litik təhlilindən geri qalmasıdır.”¹

Belə bir cəhət də nəzərə alınmalıdır ki, qlo­ballaşma şəraitində dünya iqtisadiyyatının və bey­nəlxalq miqyaslı ictimai-iqtisadi proseslərin daha dərindən öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Çünki kim ki, bilmədiyi, yəni özü üçün qaranlıq olan bir sa­həyə daxil olur, o ancaq itirə bilər. Yeganə işıq­lan­dırıcı vasitə isə elmdir. Müasir dövrdə baş verən dünya iqtisadi böhranının da elmi təhlil süzgəcindən keçirilməsi vacibdir. Düzdür, biz bu böhrandan ən az zərər çəkən ölkələr sırasındayıq, amma proseslər hələ davam edir və biz hər şeyə hazır olmalıyıq.

Vahid dünya bazarının olması, açıq iqtisadi si­yasət ilk baxışda daha çox geri qalmış ölkələr üçün əlverişli görünsə də, əslində inkişaf etmiş öl­kə­lərin də buna böyük ehtiyacı vardır. Daha doğ­ru­su, icti­mai, elmi-texniki inkişaf prosesinin özü bunu tələb edir. Belə ki, külli miqdarda investisiya hesa­bına ar­tıq kütləvi isteh­salda qərarlaşmış texniki və texno­loji sistemlərin tez-tez dəyişdirilməsi sahib­karlara böyük ziyan verə bildiyin­dən, kapital dün­yası inten­siv elmi-texniki tərəqqinin, tex­nologi­ya­la­rın tez-tez modernləşdirilməsinin əleyhinə çıxa bi­lərdi. Cari mə­­nafe ilə perspektiv texniki tərəqqi ara­sındakı ziddiyyət ümumən ictimai inkişaf üçün əngəl törədə bilərdi. Lakin geri qalmış ölkələrin “qa­pılarının açıq olması” nisbətən köhnəlmiş tex­ni­kanı həmin bazar­lar­da xırıd etməyə və öz ölkələ­rində ən müasir tex­noloji sistemləri tətbiq etməyə im­kan yaradır.

Buna görə də, inkişaf etmiş ölkə heç vaxt bü­tün ölkə­lərin texniki inkişaf səviyyələrinin bərabər­ləşməsini istəməz. Ən qabaqcıl ölkələrin özlərindən bir az geri qalan ölkələrə, onların da öz növbəsində daha çox geri qalan ölkələrə ehtiyacı vardır.

Hər dəfə daha yüksək elm tutumlu olan müasir texnika icad olun­duqdan sonra, istifadədən çıxarılan əvvəlki texnika “mənəvi cə­hətdən köhnəl­miş” (yəni özü təzə olsa da, əsasında dayanan ideya köhnəlibdir) sayılır və onlar nisbətən aşağı sə­viyyəli ölkələrə ixrac olunur.

Bu iyerarxiya – ölkələrin texnoloji qradasiyası və çoxpilləli düzülüşü hərbi texnika timsalında özü­nü daha qabarıq göstərir. Əvvəla, elmi-texniki po­ten­­sial daha çox dərəcədə hərbi-sənaye kompleksinə deyil, humanitar yönlü iqtisadiyyata, bütövlükdə cə­miyyətin tərəqqi­sinə xidmət etməlidir. İşdə isə məhz hərbi sənaye elmi-texniki inkişafın əsas tətbiq sa­həsinə çevrilir. Çox vaxt beynəl­xalq siyasət də iq­ti­sa­di mənafeyə tabe etdirilir. Böyük dövlətlərin (məs., ABŞ və Rusiya) öz aralarındakı rəqabət hərbi texnikanın daim təkmilləşdirilməsini tələb etdi­yin­dən, “mənəvi cəhətdən köhnəlmiş” hərbi texnikanın sa­tılması üçün bazara həmişə ehtiyac olur. Ona görə də qa­baqcıl dövlətlərin və böyük hərbi sənaye şir­kətlərinin mə­nafeyi nisbətən geri qalmış ölkələrdə mü­haribə və müna­qişə şəraitinin saxlanmasını tələb edir.

XX əsrin son rübündə kompüterləşmənin sü­rətli inkişafı və onun iqtisadiyyatın, ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsi, xüsusən internet şəbəkəsinin geniş yayılması qloballaşma üçün tex­noloji bazis hazırlamışdır. Bu sahədə üstün texniki inkişaf səviyyəsində olan dövlətlər öz yüksək ixti­saslı mütəxəssislərinin köməyi ilə dünyada gedən proseslərə daha operativ və effektli təsir etmək imkanı qazanırlar.

İndi elektron poçtu və internet nəinki kommu­nikasiyanın ən səmərəli və sürətli vasitələrinə çev­ril­mişdir, nəinki beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin ge­diş-gəlişsiz, qat-qat operativ olan üsullarını yarat­mış­dır, həm də millətlərin mədəni-mənəvi inkişaf is­ti­qamətlərinə təsir göstərmək imkanı əldə etmiş­dir. Bu sonuncu amil, yəni internetin maariflən­dir­mək funksiyası ilə yanaşı, həm də ideoloji və mə­dəni-mənəvi təsir funksiyaları qloballaşma prose­sində çox önəmli yer tutur.

Müasir dövrdə ən aktual problemlərdən biri mil­li özünütəsdiq və qloballaşma arasındakı optimal nisbətin tapılmasıdır. Qloballaşma prosesi elm, tex­nika, texnolo­giya ilə – ümumbəşəri dəyərlərlə yana­şı milli kimliyi təsbit edən mədəni-mənəvi amillərə də sirayət etməyə cəhd göstərir. İstər düşünülmüş şəkildə, istərsə də qərəzsiz olaraq – fərqi yoxdur. Belə bir şəraitdə ilk növbə­də nələri qorumaq lazım olduğunu, məhz hansı məsələlərdə məqsədyönlü su­rətdə ənənəçi, konservator olmağın labüdlüyünü müəy­yənləşdirmək çox vacibdir. Təsadüfi deyildir ki, prezident İlham Əliyev də bu məsələyə xüsusi diqqət yetirir: “Bir daha demək istəyirəm ki, dün­yanın ən mütərəqqi təcrübəsi öyrənilməlidir, eyni zamanda, Azərbaycan gəncləri milli ruhda tərbiyə olunmalıdır. Biz əsrlər boyu başqa ölkələrin, im­periyaların tərkibində yaşamışıq. Ancaq öz milli dəyərlərimizi, ənənələrimizi qoruya bilmişik, sax­laya bilmişik. Öz ana dilimizi saxlaya bilmişik. Nə­yin hesabına?! Ona görə ki, Azərbaycan xalqında milli ruh həmişə çox yüksək səviyyədə olmuşdur”. Digər tərəfdən, müasir dövrdə yüksək milli ruhun həm də yüksək analitik təfəkkürlə birləşməsi tələb olunur.

Bizcə, ilk növbədə meyarlar müəyyənləş­mə­li­dir. İdeal halda biz özümüzü necə təsəvvür edirik və ya bizim milli-mənəvi idealımız nədən ibarətdir? İndi biz hansı real durumdayıq və daşıdığımız hansı keyfiyyətləri məhz milli səciyyə kimi qiymətlən­dir­mək olar? Keçmişə də məhz bu real durum və mil­li ideal prizmasından, onun əsasında forma­laşan me­yar­lar kompleksindən çıxış edərək yanaşmaq lazım­dır. “Soykökə qayıdış” çağırışında qorxulu olan mə­qam bun­dan ibarətdir ki, biz keçmişimizdə olan is­tə­nilən keyfiy­yəti milli invariant və pozitiv cəhət kimi qəbul edə bilmərik. Həqiqi milli keyfiyyətlər milləti yaşadan, onu inkişaf etdirən keyfiyyətlərdir. Bu baxımdan keçmişimiz­dən qalan, lakin tərəqqiyə deyil, tənəzzülə xidmət edən cəhətləri qoruyub-sax­lamaqdansa, onlardan xilas olmaq yolu tutulmalıdır.

Qloballaşma ilə öz inkişafının erkən mərhə­lə­sində üzləşməli olan, müasir cəmiyyətə hələ təzəcə qədəm qoymuş olan ölkələrdə bu prosesin ideolo­gi­yası yerli mütəxəssislərin, filosofların iştirakı ilə ha­zırlanmalıdır. Bəzən Qərb siyasətçiləri keçid döv­ründə olan və ya bu dövrü yenicə başa vuran ölkə­lərin spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almır və bu öl­kələri Qərb standartlarına uyğunlaşdırmaq siyasəti yü­rüdür­lər. Nəticədə milli ideologiyasızlaşdırma tə­rəf­darı olan Qərb dövlət­ləri guya özləri də bilmə­dən, bizə yeni ideologiya təlqin etmiş olurlar və ya bu­nun fərqinə var­mırlar. Belə ki, inkişaf etmiş Qərb ölkələrində forma­laşmış siyasi və hüquqi meyarlar və dəyərlər sistemi həmin ölkələrdə mövcud ictimai reallığın ifadəsi olduğu halda, bizə təlqin olunarkən məhz yeni ideologiya rolunu oynayır. Həm də heç olmasa nəzəri səviyyədə müzakirə olunmadan, artıq konkret tətbiqi formalara salınmış bir şəkildə.

Bu baxımdan, qloballaşma deyilən proses əs­lində həm də Qərb standartlarının ideologiyaya çev­ril­məsi pro­sesidir. Qərbdə cəmiyyətin real duru­mu­na və insanların şüur səviyyəsinə uyğun gələn təşki­lati formalar və hüquqi sistemlər hələ müvafiq in­kişaf səviyyəsinə çatmamış olan ölkələr üçün doğ­ma görünə bilməz. Bu, əslində, cəmiyyətin ondan kə­narda formalaşmış modellərə uyğunlaşdırılması, yad qəliblərə salınması prosesindən başqa bir şey de­yildir.

İndi Azərbaycanda nə kimi ideoloji proseslər gedir? Qərbin təklif etdiyi hüquq sistemi və ictimai-siyasi dəyərlər sistemi bizim üçün ideologiyaya çev­rilirmi? Əgər bu belədirsə, Qərbin siyasi-hüquqi sis­teminin əsasında duran düşüncə tərzi və sosial-siyasi təlimlər Azərbaycanda necə yayılır və kütləvi şüura nə dərəcədə nüfuz edir? Əgər bu belə deyilsə, onda müstəqil surətdə formalaşan mil­li ideologiya və onun tərkib hissəsi olan milli dövlət­çilik kon­sep­siyası ilə Qərb hüquq sistemi arasında bir ziddiyyət yaranmırmı? Yeni ölkəyə transfer edildikdə bu zid­diy­yət daha qabarıq şəkildə üzə çıxmırmı?

Daxili inkişaf meylləri və xarici təsirlər ara­sında belə mürəkkəb münasibətlərin ol­ması Azər­bay­canın dövlətçilik siyasətində nə dərəcədə nə­zərə alınır?

Bütün bu suallara cavab tapılması üçün icti­mai elmlər sahəsində köklü dönüş yaradılmalıdır. Aka­demik Ramiz Mehdiyev də noyabr müşavi­rə­sin­də və “İctimai və humanitar elmlər: zaman kon­­teks­tində baxış” mövzusunda yazdığı analitik mə­­qa­lə­sində cəmiyyətşünas alimlərə məhz bu yeni­likləri nəzərə almağı və öz tədqiqatlarını yeni me­todoloji əsasda qurmalarını tövsiyə edir. O, öz məqaləsində əsasən ictimai və humanitar elmlərdən bəhs edir və bu sahələrdəki mövcud vəziyyətin qə­naətləndirici ol­madığını qeyd edir. Lakin məqaləni diqqətlə oxuduqda burada həm də ümumiyyətlə humanitar sahədən söhbət getdiyi aydın olur. Məsələn, ədə­biy­yatımızdakı vəziyyətlə bağlı fikirləri onun artıq «hu­manitar elm» çərçivəsindən çıxaraq, vəziyyətə daha geniş planda nəzər saldığını göstərir. Bu geniş planda baxışlara biz akademikin bundan bir qədər əvvəl televiziya kanallarında ideoloji və mənəvi və­ziyyətlə bağlı yazdığı “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” adlı məqaləsində, habelə AzərTAc-ın müxbiri ilə söhbətində (18 dekabr) rast gəlirik. O deyir: «Artıq müasir dünyamız, Azər­bay­can da daxil olmaqla, postmodern epoxasını ya­şamağa başlayıb. İyirmi ilə yaxındır ki, bu proses get-gedə vüsət almaqdadır. Bizim ictimai və hu­ma­nitar elmlərimiz də, ədəbi mühitimiz də postmodern epo­xasının çağırışlarına cavab verməyə qadir ol­ma­lıdır. İş ondadır ki, insanlar və dövlətlər ara­sında yeni münasibətlər bərqərar olur, dəyərlər sistemi də­yişir, yeni prioritetlər müəyyənləşir, yeni düşüncə mədəniyyəti formalaşır. Biz həmin proseslərdən geri qalmamalıyıq».

Yalnız ilk baxışda belə görünə bilər ki, ictimai elmlərin aktuallaşması ancaq ölkəmizin iqtisadi sa­hədəki uğurlarının təsbit olunmasına yönəlmiş bir prosesdir. Yəni əgər biz iqtisadi sahədə keçid mər­hələsini başa vurmuşuqsa, deməli qədəm qoydu­ğu­muz mərhələnin yeni iqtisadi meyarlarının və prin­siplərinin müəyyənləşdirilməsinə ehtiyac yaran­mış­dır. Azərbaycan iqtisadi modelinin mahiyyətinin açıl­ması, onun elmi-metodoloji prinsiplərinin müəy­yənləşdirilməsi, doğrudan da, az əhəmiyyətli məsələ deyildir. Lakin bu problemlər, göründüyü kimi, əsa­sən iqtisadi nəzəriyyənin predmetinə daxildir. Bəs onda nəyə görə bütövlükdə ictimai elmlərdən, hətta ümumən ictimai və humanitar elmlərdən söhbət ge­dir? Bax, bütün məsələ də burasındadır ki, iqtisa­diy­yat məqsəd yox, vasitədir və iqtisadiyyatda əldə olunan böyük uğurlar bütövlükdə cəmiyyətdə key­fiy­yət dəyişmələrinə gətirib çıxarır və ya çıxar­ma­lı­dır. Bu baxımdan, amerikan alimi V.Follersin “Milli dövlətin antropologiyası” əsərində irəli sürdüyü belə bir fikrini yada salmaq yerinə düşərdi ki, millətin və milli dövlətin ən ciddi problemləri iqtisadiyyatla və ya hətta siyasət və müdafiə sistemi ilə deyil, daha çox dərəcədə qeyri-maddi, mənəvi göstəricilərlə bağ­lıdır. Onun fikrinə görə, xalqın ictimai-siyasi, iq­ti­sadi və milli müdafiə sistemlərində fəal iştirak dərəcəsi milli ləyaqət hissi ilə sıx surətdə bağlıdır və bu hissin formalaşdırılması isə xeyli dərəcədə “biz kimik?” sualına cavabdan asılıdır. Təsadüfi deyildir ki, S.Hantinqton da özünün son əsərlərindən birini “Biz kimik?” adlandırmışdır. Deməli milli kimlik və mədəni-mənəvi identiklik məsələsi iqtisadi prob­lem­lərdən daha aktual hesab olunur. Azərbaycan Res­publikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin BDU-nin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə iqtisadi uğurlardan danışmaqla bərabər, gənclərin milli-mənəvi tərbiyəsi məsələlərini önə çəkməsi də təsadüfi deyil. Belə ki, prezident neft kapitalından insan kapitalına keçiddən danışarkən, məhz insanın mənəvi və intellektual keyfiyyət­lə­rinin inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur.

Pul, var-dövlət insan həyatında həlledici ola bilməz. İnsan üçün də, cəmiyyət üçün, ölkə üçün də belədir. Hətta iqtisadiyyat üçün də.

Avropada kapitalın həlledici olduğu dövr ar­xada qalmışdır. Vaxtilə K.Marksın təhlil etdiyi cə­miy­­yət artıq çoxdan yoxdur. İndi insan əməyi is­tehsal prosesində təkcə fiziki iş qüvvəsi ilə deyil, daha çox dərəcədə zehni əmək və onunla vasitə­lənmiş olan ixtisaslaşmış əmək formaları ilə təmsil olunur. Son əsrdə cəmiyyətin sosial en kəsiyində, ha­belə iqtisadiyyatın daxili strukturunda baş verən də­yişikliklərin geniş təhlilinə keçmədən, sadəcə ola­raq nəzərə çatdırmaq istərdik ki, indi «kapital» amili elm və texnologiya ilə vasitələnmiş, habelə ticarətin və ümumiyyətlə iqtisadiyyatın idarə olunmasında «bi­lik» amili tərəfindən getdikcə daha çox sıxış­dı­rılmış, prioritetlər dəyişmişdir. Bu dəyişiklikləri nə­zərə al­maq üçün inkişaf etmiş ölkələrdə sanki yeni ic­timai-iqtisadi formasiya qərarlaşmışdır ki, bunu bəziləri post­industrial cəmiyyət, bəziləri postkapi­talizm, bə­ziləri sosial yönlü kapitalizm, bəziləri «bi­liyə əsas­lanan cəmiyyət» və s. adlandırmışlar. Bu yeni dövr­ləşdirmə cəhdləri yadıma “sosializm”, “so­sializmin tam qələbəsi”, “inkişaf etmiş sosializm”, “yetkin so­sializm” haqqında təlimləri salır. Maraqlı burasıdır ki, sosializm və kapitalizm bölgüsü iqti­sadi mü­na­sibətlər sisteminin xarakterinə aiddir. “Bilik” ami­linin iqtisadiyyatda iştirak dərəcəsi isə iq­ti­sadi mü­nasibətlərin sosialist və ya kapitalist for­masında ol­masını yox, məhsuldar qüvvələrin inkişaf sə­viyyəsini əks etdirir. Yəni vertikal oxda bölgü ka­pitalizm cə­miy­yətində də eynən sosializmdəki kimi­dir. Sadəcə indi bəzi fərqli terminlər daha çox dəb­dədir.

Məşhur amerikan iqtisadçısı Piter Draker ya­zır: «Bilik istehsalın həlledici amilinə çevrilir və ka­pitalı da, işçi qüvvəsini də arxa plana sıxışdırır».¹ Bu cəhət daha çox inkişaf etmiş ölkələrə aiddir. Nisbətən aşağı inkişaf səviyyəsində olan ölkələrin də bu mərtəbəyə gəlib çatması üçün əvvəlcə başqa modellər, başqa ideallar tələb olunur. Qloballaşmış dünyada səhnəyə yeni qədəm qoyan ölkələr öz nisbi müstəqilliklərini ancaq yeni tipli elm-təhsil sistemi formalaşdırmaq sayəsində qoruyub saxlaya bilərlər.

Əlbəttə, bu prob­lem bütün MDB ölkələrinə və qismən Şərqi Avro­pa ölkələ­rinə də aiddir. Lakin təəssüf ki, bu sahədə elmi-nəzəri tədqiqatlar təkcə Azərbaycanda deyil, bütün keç­miş SSRİ məkanında yox dərəcəsindədir. Halbuki, məqsəd bu prosesləri öz kortəbii axarına buraxmamaq, onların elmi əsas­larla, daha optimal şəkildə həyata keçməsinə nail ol­maqdır.

Biliyin yeni ictimai funksiya kəsb etməsi, cə­miyyətin inkişafında həlledici rol oynaması ancaq elm və təhsil sistemlərinin optimal təşkilati struk­tur­larının təmin olunması sayəsində mümkündür. Bax, elmin aktuallaşmasının bir səbəbi də budur. Digər tərəfdən də, ictimai elmlərin müasir dövrdə rolu get­dikcə artır və indi o, diqqət mərkəzindədir. İstər-is­təməz nədən başlamaq məsələsi ortaya çıxır. Bunun üçün isə əvvəlcə belə bir suala cavab verilməlidir ki, ictimai elmlərmi elm sisteminə daxildir, yoxsa elm sistemi ictimai elmlərin predmetinə daxildir?! Qo­yu­lan suallar əslində bir-birini inkar etmir və biz onların hər ikisinə müsbət cavab vermək niyyə­tin-dəyik. Sadəcə olaraq Azərbaycanda indiyədək elm hadisəsinin adekvat dəyərləndirilməsi istiqamətində tədqiqatlar aparılmamışdır.

Müzakirələrin müşahidəsi göstərir ki, əsas diq­qət və tənqidi təhlil humanitar və ictimai elmlərə yönəldiyindən, dəqiq elm nümayəndələri, texnarlar bundan bəzən sui-istifadə edirlər. Onlar, necə de­yərlər, “öz halını qoyub ictimai-humanitar sahələrin halına ağlayırlar”.

Bəli, dəyişən cəmiyyətdir, ictimai-iqtisadi mü­na­sibətlər sistemidir və deməli, ictimai elmlərin predmeti də dəyişir. Yeniləşən cəmiyyəti tədqiq et­mək üçün isə yeni metod və formalar tələb olunur. Bu mənada təbiət elmləri daha stabildir, çünki onun predmeti sabitdir. Amma digər tərəfdən, yeniləşən cəmiyyətdə bütövlükdə elmin yeri və funksiyası da ona qoyulan tələblərlə bərabər dəyişilir.

Ancaq ilk baxışda elə görünə bilər ki, aka­demik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində məhz hu­manitar və ictimai elmlərin problemləri və vəzifə­lərindən bəhs olunduğuna görə, yəqin başqa elm sahələrində hər şey qaydasında imiş. Lakin nəzərə alsaq ki, Azərbaycanda qəbul olunmuş təsnifata gö­rə, elm humanitar sahəyə aid edilir, onda biz də mə­sələyə bütün elm sahələrinin ümumi problemləri kontekstindən baxsaq, daha düzgün olar.

Bütöv elm sisteminin cəmiyyətdə yeri və funk­­siyaları, optimal təşkilati strukturu məsələsi tə­biət elm­lərinin deyil, ictimai elmlərin predmetinə da­xildir. Fundamental elmlərlə tətbiqi və texniki elm­­lərin münasibəti və onların hər birinin təhsil, mə­dəniyyət və iqtisadiyyat sistemində yeri problemi də təbiət elmlərinə deyil, cəmiyyətşünaslığa aid bir mə­sələdir. Bu mənada, ilk baxışda nə qədər para­doksal görünsə də, bütövlükdə elmin özü onun tər­kib his­səsi olan ictimai elmlər çərçivəsində öyrə­nil­məli olur. Bax, bu cəhəti nəzərə almayan dəqiq elm nü­ma­yəndələri elmin statusu və təşkilati məsələləri ba­rədə fikir yürüdərkən, əslində öz fikirlərinin qey­ri-peşəkar mövqedən olduğunu ağıllarına da gətir­mir­lər.

Bəli, elmin predmeti bütövlükdə təbiət və kainat olsa da, o özü ictimai bir hadisə kimi, cəmiy­yətşünaslığın strukturunda nisbi mənada kiçik bir yer tutur. Əsas məsələ elmi məhz ictimai bir hadisə kimi, sosial institut kimi təsəvvür etməkdir. Əks hal­da onun idarə olunması da heç vaxt elmi zəminə keçə bilməz.

Humanitar sahə və humanitar elmlər
Geniş kütlə, xalq, millət üçün ən çox təsirlisi humanitar elmlərdir.