SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
1944-cü ilin əvvəllərində müttəfiqlər  Şimali Fransadan 
hücum hazırlığına başladılar. Buraya 4 ordu, 39 diviziya, 6 min 
tank, 11 min təyyarə toplandı. Almaniyanın isə  qərbdə 58 
diviziyası var idi. Şimalda Almaniya silahlanaraq Kaledə 
"Atlantika dairəsi" əmələ gətirdi. 
1944-cü il iyun 6-da ikinci cəbhə  Şimali Fransadan 
açıldı. Onun komandanı general Eyzenhauer oldu. Keçiriləcək 
əməliyyat "Overlord" adlanırdı. Avqustun 15-də müttəfiq 
qoşunlar Fransanın cənubuna çıxdılar. Avqustun 19-da Parisdə 
antifaşist üsyan başlandı. Avqustun 25-də üsyan qalib gəl-
dikdən sonra general Lekmark Parisə daxil oldu. Düşmən 
qarnizonu təslim oldu. Paris azad oldu.  
Hitler qərara gəldi ki, "Ziqfrid xəttilə" öz gücünü 
göstərsin. Sentyabrın 3-də ingilislər Brüsselə daxil oldular. 
Lakin müttəfiq qoşunları "Ziqfrid xətti"ni yarmağı 
bacarmadılar. 1944-cü ilin noyabrında hücum dayandırıldı. 
1944-cü il iyunun 4-də müttəfiqlər Romanı döyüşsüz aldılar. 
1944-cü ilin sonuna qədər düşmən Fransa sərhədlərindən və 
Belçikadan qovuldu. 1944-cü il oktyabrın 23-də SSRİ Fransa 
Respublikasının müvəqqəti hökumətini tanıdı. 
1944-cü il dekabrın 10-da Fransa ilə SSRİ arasında 20 il 
müddətinə dostluq və qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə 
bağlandı. 
Faşist ordusunun böhranının dərinləşməsi 
 
Müttəfiqlərin qələbəsi alman imperializminin taleyi 
üçün həyəcan yaratdı. 1943-cü ildə alman generalları gizli 
danışığa başladılar. Onlar Hitleri devirmək, yeni hökumət 
yaratmaq, İngiltərə və ABŞ-la seperat sülh bağlamaq istədilər. 
Bu işdə Avropada Amerika kəşfiyyatçısı olmuş Allen Dalles də 
böyük rol oynayırdı. Gizli danışığın üzvləri general Bek, 

 
347
feldmarşal Vitsleben, keçmiş oberburqomistr Leyspiq Qerdeler, 
Lazer zavodunun direktoru, aristokratlardan Moltke və 
Şulenberq idi. Polkovnik Ştauffenberq və onun tərəfdarları isə 
belə hesab edirdilər ki, Almaniya demokratik respublikaya 
çevrilməlidir. SSRİ ilə sülh bağlamaq lazımdır. Onlar 
Belorusiyada 1944-cü ilin iyununda "Baqration əməliyyatı" 
nəticəsində  məğlubiyyətə  uğradıqdan və müttəfiqlər Fransada 
qoşun yerləşdirdikdən sonra bu işi etmək istədilər. 1944-cü ilin 
iyunun 20-də  Şərqi Prussiyada Rastenburq yaxınlığında Hit-
lerin dayanacağında "Qurd yuvası" planına uyğun olaraq Hitleri 
qəzaya salmaq istədilər.  Ştauffenberq bombanı katroqrafiya 
zalına qoydu. Partlayış olsa da, Hitlerə toxunmadı. Qəsdi təşkil 
edənlərə amansız divan tutuldu. Bütün Almaniyada kütləvi 
təqiblər başladı. Almaniyada antifaşist mübarizə zəiflədi. 
1944-cü ilin sentyabrında Kvebekdə Ruzvelt və 
Çörçillin iştirakı ilə müşavirə oldu. Qızıl Ordunun Mərkəzi 
Avropaya onlardan qabaq girməsinin qarşısını almaq 
müşavirədə əsas məsələ idi. Onun üçün İtaliyada əməliyyatları 
sürətləndirmək, Almaniyaya girmək və onun əsas hissəsini 
tutmağın vacibliyi qərara alındı. 
1944-cü ilin oktyabrında Çörçill və  İden Moskvaya 
gəldilər. İngilislər belə hesab edirdilər ki, Polşa, Çexoslovakiya 
və Yuqoslaviya azad edildikdən sonra mühacir hökumətləri 
gəlib  yenidən hakimiyyətdə olmalıdırlar. Onlar Polşada 
Kerzon xəttini müdafiə edirdilər. Almaniyanı üç hissəyə 
bölməyi tələb edirdilər: Prussiya, Avstriya və bir də Bavariya, 
Rur, Vestfaliya, Saar vilayət daxil olmaqla beynəlxalq nəzarət 
zonası yaratmaq planını irəli sürürdülər.  İngiltərə bununla 
Almaniya kimi rəqibi sıradan çıxarmaq istəyirdi. Sovet 
hökuməti bu təklifi rədd etdi. İngiltərənin Mərkəzi və  Şərqi 
Avropada federasiya və ya konfederasiya tipli dövlət yaratmaq 
fikri də rədd edildi. 
 
348
Hitlerin  ətrafı ABŞ  və  İngiltərəni məcbur etmək is-
təyirdi ki, onlar seperat sülh bağlasınlar. Ardendə almanlar 121 
diviziya, 900-ə yaxın tank, 800 təyyarə topladılar. Dekabrın 16-
da onlar 3 ordu ilə hücum etdilər və 100 km irəliləyə bildilər. 
1945-ci ilin yanvarında almanlar Elzasda ingilis-amerikan 
qoşunlarına daha güclü zərbə vurdular. Vəziyyəti belə görən 
Çörçill 1945-ci il yanvarın 6-da Stalinə müraciət etdi. 1945-ci il 
yanvarın 12-də Sovet qoşunları Baltik dənizindən Karpat 
dağlarına qədər olan 1200 km-lik ərazidə hücuma keçdilər. 
Almaniyanın cənubuna Sovet qoşunları daxil oldu. Fevralın 8-
də müttəfiq qoşunları da hücuma keçdilər. Reyn sahilində 
bütün strateji nöqtələri  ələ keçirdilər. Rur sənaye rayonunu 
tutdular. Almanlar ingilis və amerikanlara qarşı o qədər də 
kəskin müqavimət göstərmirdilər. Düşmənin Visla və Oder 
çayları arasında oan 60 diviziyası məğlub edildi. Polşa torpağı 
tam azad edildi və Sovet qoşunları Almaniyaya girdi. Şərqi 
Prussiyada da Sovet qoşunları  qələbə qazandı. Yunanıstana 
qoşun çıxarmaq üstündə SSRİ ilə  İngiltərə arasında münaqişə 
yarandı. Hitler ümid edirdi ki, bu onları parçalayacaq. 1945-ci 
il martın  əvvəllərində Macarıstandakı Balatı gölü rayonunda 
döyüş başlandı. Sovet qoşunları qalib gəldilər. Aprelin 4-də 
Macarıstan tam azad edildi. Aprelin 25-də  Şimali  İtaliyada 
üsyan oldu. Aprelin 26-da Şimali  İtaliyadakı alman ordusu 
təslim oldu. 
Vyana yaxınlığında ciddi döyüşlər getdi, aprelin 13-də 
şəhər tutuldu. Avstriyanın suverenliyi aprelin 27-də  bərpa 
edildi.  
 
Krım konfransı 
Krım konfransı 1945-ci ilin fevralın 4-11-ində «Böyük 
üçlüyün» iştirakı ilə keçirildi. Konfransda düşmənin qəti məğ-
lubiyyəti və dünyanın müharibədən sonrakı taleyi əsas məsələ 

 
349
idi. Konfransda Almaniyanın üç işğal zonasına – sovet, ingilis, 
amerikan işğal zonalarına bölünməsi qərara alındı. Berlində isə 
bu üç böyük dövlətin qoşunları saxlanılmalı idi. Konfransda 
qərara alındı ki, Fransa üçün də gələcəkdə Almaniya ərazisində 
işğal zonası ayrılsın. Konfrans Avropanın azad edilməsi 
haqqında bəyannamə qəbul etdi. Oder və Neysi çaylarının Qərb 
sahillərinin Polşaya verilməsi qərara alındı. Təzminatın miqdarı 
20 mlrd dollar müəyyən edildi. Yarısı SSRİ-yə çatmalı idi. 
Moskvada bu məsələ ilə  əlaqədar  İttifaqlararası komissiya 
yaradıldı. 1945-ci ilin fevralın 11-də üç dövlət arasında gizli 
saziş bağlandı. Bu sazişə  əsasən Avropada müharibə 
qurtardıqdan 2-3 ay sonra SSRİ Yaponiyaya qarşı müharibəyə 
girməli idi. SSRİ Avropada müharibə qurtardıqdan 2-3 ay sonra 
Yaponiyaya aşağıdakı şərtlərlə müharibə elan etməyi öhdəsinə 
götürdü: Monqolustan Xalq Respublikasında mövcud vəziyyət 
saxlanılmalı, Saxalinin cənub hissəsi və ona bitişik adalar, 
Kuril adaları SSRİ-yə verilməli, Dalney ticarət limanı bey-
nəlmiləlləşdirilməli, Port-Artur hərbi-dəniz bazası kimi SSRİ-
yə icarəyə verilməli,  Şərqi Çin və  Cənubi Mançuriya dəmir-
yollarından Çin və SSRİ tərəfindən birgə istifadə olunmalı idi. 
Müttəfiqlər SSRİ-nin bu şərtlərinə etiraz etmədilər. 
Krım konfransından bir qədər sonra, yəni 1945-ci ilin 
aprelində SSRİ Yaponiya ilə 1941-ci ilin aprelində bağladığı 
bitərəflik haqqında sazişdən imtina etdiyini bildirdi.  
Krım konfransında həmçinin müharibədən sonra dün-
yada sülhü və təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədi ilə BMT-nin 
yaradılması  qərara alındı. Qərara alındı ki. Təşlükəsizlik 
Şurasına yekdillik prinsipi üzrə ABŞ, SSRİ, Çin, Fransa, Böyük 
Britaniya üzv olsunlar. 
1945-ci il aprel ayının 25-də sülhü və beynəlxalq təh-
lükəsizliyi təmin etmək məqsədilə ABŞ-ın San-Fransisko şəhə-
rində 46 ölkədən 282 nümayəndənin iştirak etdiyi konfrans 
açıldı. Sonradan daha dörd ölkə  də  dəvət edildi. Konfransın 
 
350
işində Birləşmiş Millətlərin 1942-ci il 1 yanvar tarixli bəyanna-
məsini imzalayan və sonradan ona qoşularaq Almaniyaya 
müharibə elan edən dövlətlər iştirak edirdilər. Konfransın 
gündəliyində bir məsələ – BMT nizamnaməsini işləyib 
hazırlamaq dururdu. Konfransda ümumi məsələlər üzrə - Baş 
məclis,  İqtisadi və Sosial Şura, Qəyyumluq  Şurası; Təhlükə-
sizlik  Şurası, Beynəlxalq məhkəmə  və digər hüquqi məsələlər 
üzrə orqanlar yaradıldı. 
Təhlükəsizlik  Şurasında səsvermə  məsələsində  hələ 
Krım konfransında irəli sürülən daimi üzvlər arasında yekdillik 
prinsipi qəbul edildi. Daimi üzvlərdən biri "veto" qoyardısa, 
qərar qəbul olunmurdu. Lakin biri bitərəf olardısa, qərar qəbul 
edilirdi. Təhlükəsizlik Şurasına beş ölkə – ABŞ, SSRİ, Böyük 
Britaniya, Fransa və Çin daimi üzv, 6 dövlət isə qeyri-daimi 
üzv olaraq iki il müddətinə seçilməli idi. Qəyyumluq 
məsələsində dövlətlərin ümumi fikir birliyi əsasında himayədə 
olan  ərazilərin  əhalisinin inkişafı üçün qəyyumluq sistemi 
yaratmaq zəruri sayıldı. Konfrans Beynəlxalq məhkəməni təsis 
etdi. BMT iqamətgahının yerləşdiyi yer Nyu-York şəhəri 
müəyyənləşdirildi. 
1945-ci il iyun ayının 26-da BMT nizamnaməsinin 50 
dövlət tərəfindən imzalanıb qəbul edilməsi ilə San-Fransisko 
konfransı öz işini başa çatdırdı. 
BMT-nin yaradılmasının böyük tarixi əhəmiyyəti var 
idi. O, beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qoruyan, əməkdaşlığı 
həyata keçirən universal tipli beynəlxalq təşkilat funksiyasını 
yerinə yetirməyə başladı. BMT beynəlxalq münasibətlərin 
mühüm prinsipləri olaraq dövlətlərin suverenliyi, sərhədlərin 
pozulmazlığı, bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq, mübahisəli 
məsələləri dinc yolla həll etmək və başqa prinsipləri elan etdi. 
 

 
351
Berlin əməliyyatı. Avropada müharibənin qurtarması 
Potsdam konfransı 
 
1945-ci ilin aprelin ortalarında Berlini müdafiə etmək 
üçün Almaniya Sovet qoşunlarına qarşı burada 214 diviziya, o 
cümlədən 34 tank diviziyası, 4 ordu, 1 mln. adam, 10.4 min 
silah, 1.5 min tank, 3.3 min döyüş təyyarəsi toplamışdı. 
SSRİ-dən isə 2.5 mln adam, 41.6 min silah, 6 min tank, 
7.5 min döyüş təyyarəsi Berlin ətrafına toplanmışdı. 1945-ci il 
aprelin 16-da Berlin əməliyyatı başlandı. Sübh çağı saat 3-də 
tanklar və piyadalar 140 güclü projektorun işığında hücuma 
keçdilər. Dörd gündən sonra Jukov və Konevin orduları  şəhər 
ətrafında dairəni qapadılar. Aprelin 25-də Elba çayı sahilindəki 
Torqau rayonunda Sovet və ingilis-amerikan qoşunları görüşüb 
birləşdilər. Hitler cənuba qaçmamaq, Berlin uğrunda mü-
barizəyə  şəxsən rəhbərlik etmək haqqında qərar qəbul etdi. 
Aprelin 30-da Hitler məğlub olduğunu gördükdə özünə  qəsd 
etdi. Alman paytaxtına hücumda sovet qoşunlarından 300 min 
nəfər ölən və yaralanan (ABŞ-ın bütün müharibə  ərzində 
itirdiyindən çox) oldu. Aprelin 30-da reyxstaq alındı. Mayın 2-
də Berlin qarnizonu təslim oldu. Almaniyada hakimiyyət qross-
admiral Dyonitsə keçdi. Dyonits hökuməti istəyirdi ki, 
qüvvələri qərbə toplasın və ingilis-amerikanlara təslim olsun. 
Çörçill deyirdi ki, silahları yığmaq, sonra lazım gəlsə, sovetlərə 
qarşı mübarizə üçün almanlara paylamaq lazımdır. 1945-ci il 
mayın 7-də Reymsdə  təslim olmaq haqqında ingilislərlə 
hazırlıq protoklu imzalandı. 
Mayın 8-dən 9-na keçən gecə Berlində Karl-Sxorstdə 
darmadağın edilmiş alman silahlı qüvvələrinin başçıları 
(Keytel,  Ştumpf, Friderberq) Almaniyanın danışıqsız təslim 
edilməsi haqda akta qol çəkdi. Bütün hakimiyyət müttəfiqlərin 
əlinə keçdi. 1945-ci il iyunun 5-də Almaniyanın məğlub edil-
 
352
məsi haqqında bəyannamə imzalandı. Nəzarət Şurası yaradıldı. 
9 May qələbə günü elan edildi.  
Çexoslovakiyada hələ 1945-ci ilin martında sosial-
demokrat Firlinqer başda olmaqla Milli cəbhə hökuməti təşkil 
edilmişdi. Mayın 5-də Praqa zəhmətkeşləri üsyan etdilər. May 
ayının 9-da Çexoslovakiyanın paytaxtı Praqa azad edidi. 
1945-ci ilin iyulun 17-dən  avqustun 2-dək Potsdam 
konfransı keçirildi. Onun işində  İ.V.Stalin, 1945-ci ilin apre-
lində Ruzveltin ölümündən sonra  prezident vəzifəsinə keçən 
H.Trumen və U.Çörçill iştirak edirdilər. Konfransın gedişində 
Çörçilli seçkilərdə leyboristlərin qələbəsindən sonra Böyük 
Britaniyanın baş naziri olmuş K.Ettli əvəz etdi. Potsdam 
konfransı dünyanın müharibədən sonrakı quruluşu məsələsinə 
həsr edilmişdi. Konfrans Almaniyanı işğal etmiş dövlətlərin bu 
ölkə barəsində siyasətinin əsas prinsiplərini işləyib hazırladı.  
Bağlanan sazişdə Almaniyanın tam tərksilah və ya 
demilitarizasiya edilməsi, nasional-sosialist partiyasının 
buraxılması, hərbi cinayətkarların cəzalandırılması, siyasi 
həyatın demokratikləşdirilməsi, alman iqtisadiyyatının dinc 
əsasda inkişaf etdirilməsinin zəruriliyi nəzərdə tutulurdu. 
Almaniya  ərazisi  İngiltərə, SSRİ, ABŞ  və Fransa işğal 
zonalarına bölündü. Ələ keçmiş faşist rəhbərləri Beynəlxalq 
tribunala verildi. Konfrans qərara aldı ki, Almaniya vahid 
dövlət kimi yaşamalıdır. Ölkənin paytaxtı Berlin də dörd 
zonaya bölündü. Konfransda Almaniyanın dövlət sərhədləri 
qəti müəyyən edildi.  
Almaniya ərazisinin dörddə birini itirdi. Oder və Neysi 
çaylarının qərb sahilləri Polşaya, Kalininqrad (köhnə 
Köniqsberq)  əyaləti SSRİ-yə verildi. 1938-ci ildən sonra 
Almaniyanın  ələ keçirdiyi bütün ərazilər ondan alındı. 
Konfransın qərarına görə bu ərazilərdən 9 milyon alman 
çıxarılmalı idi. Konfransda müxtəlif işğal zonalarında olan 
hərbi əsirlərin dəyişdirilməsi qərara alındı. SSRİ Qərbə qaçmış 

 
353
bütün vətəndaşlarının zorla geriyə qaytarılması üçün ABŞ  və 
İngiltərənin razılıq verməsinə nail oldu. Almaniyadan alınacaq 
təzminatın miqdarı 20 milyard dollar müəyyən edildi. Onun 
50%-i SSRİ-yə çatmalı idi. Real maliyyə  çətinliyi ilə bağlı 
təzminatın sənaye avadanlığı hesabına ödənilməsi qərara alındı. 
Konfrans yeni yaradılan orqana – Xarici işlər nazirləri 
şurasına Almaniyanın müttəfiqləri və Almaniyanın özü ilə sülh 
müqaviləsinin şərtlərini işləyib hazırlamağı tapşırdı. Xarici işlər 
nazirləri şurasının tərkibi SSRİ, ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa 
və Çin nümayəndələrindən təsis edildi. Bu və ya digər sülh 
sazişinin  şərtlərini işləyib hazırlamaq məğlub tərəflərin təslim 
olması şərtlərini imzalamış qalib dövlətlərin üzərinə qoyuldu.  
 
Uzaq Şərq və Sakit okeanda müharibə. 
İkinci  dünya müharibəsinin qurtarması 
SSRİ-nin Uzaq Şərqdə 59 diviziyası var idi. 1944-cü 
ildə ABŞ Sakit Okeanda fəal hərbi  əməliyyata keçdi. 1944-cü 
ilin əvvəllərində ABŞ qoşunları Marşal, Mariya adalarını tutub, 
Yaponiyanın  əsas dəniz yollarını  nəzarət altına aldılar. Həmin 
ilin martında yapon ordusu Birma ərazisindən keçib Hindistana 
soxuldu. Lakin "Dehliyə yürüş" təchizat çətinliyi üzündən baş 
tutmadı. Yapon qoşunları Pekin-Xanko istiqamətində hücum 
edib Homindan ordusuna qalib gələrək Zyaoyanı, habelə heç 
bir müqavimətə rast gəlmədən Mərkəzi Çin ərazisini  ələ 
keçirdilər. 
1944-cü ilin oktyabrında ABŞ-ın Sakit okean donan-
masının baş komandanı admiral Makarturun başçılığı altında 
ABŞ qoşunları Filippin adalarına çıxdı. Sonra Bismark arxi-
pelaqı, Yeni Qvineya və Karolin adaları alındı. Amerikanlar 
Sakit Okeanda və  Cənub-Şərqi Asiyada öz qüvvələrini 
topladılar. Lakin yaponlar quru qoşunlarında üstün idilər. 
Yaponiyaya ən güclü zərbə Filippin adasındakı Lusonda 
dəydi. 1945-ci ilin martına qədər Yaponiyanın  İndoneziya ilə 
 
354
dəniz əlaqəsi kəsildi, bu isə onun əsas neft mənbəyindən məh-
rum olması demək idi. Yaponiyanın hərbi-dəniz və ticarət 
donanması pis vəziyyətə düşdü. 
1945-ci ilin yazında Birma, yayında  İndoneziya azad 
edildi. Okinava adası  uğrunda kəskin döyüşlər getdi. Bu ada 
Yaponiyanın  əsas adalarından 600 km aralıda yerləşirdi. Bu-
rada döyüşlər üç ay davam etdi. Adanın alınması və coğrafi və-
ziyyəti Amerikanın Şərqi-Çin dənizində ağalığını təmin edir və 
Yaponiyanın özü üçün təhlükə törədirdi. Almaniyanın məğ-
lubiyyəti Yaponiyanı da müdafiə döyüşlərinə keçməyə məcbur 
etdi. 
1945-ci ilin yayında Mancuriya, Koreya, Cənubi 
Saxalin, Kuril adalarında yapon qoşunlarının sayı 1,2 mln nəfər 
idi. SSRİ-nin bu dövrdə Uzaq Şərqə 1,7 milyon əsgəri, 29,8 
milyondan çox top və minomyotu, 5,2 min tankı, 5,1 min döyüş 
təyyarəsi var idi. 
1945-ci il iyulun 26-da ABŞ, Çin və Böyük Britaniya 
Yaponiyaya Potsdam bəyannaməsini təqdim etdilər ki, orada 
təslim olmanın  şərtləri göstərilirdi. Yaponiya bu sənədi qəbul 
etmədi və müharibəni davam etdirdi. Yaponlar ingilis və 
amerikanlarla gizli danışıqlar aparsa da, praktik nəticəsi ol-
madı. Antifaşist koalisiyasını parçalamaq mümkün olmadı.  
Tarixdə ilk dəfə 1945-ci il avqustun 6-da Xirosima, 
avqustun 9-da isə Naqasakiyə ABŞ atom bombası atdı. 270 min 
adam, sonrakı illərdə radiasiyadan şüalanmadan 180 min adam 
öldü. ABŞ-da buna onunla bəraət qazandırırdılar ki, amerika-
lılar bu yolla yapon adalarına qoşun çıxarılanda və sonrakı 
döyüşlərdə düçar ola biləcəkləri ağır itkilərdən qaçmaq 
istəmişdilər. Böyük maddi itkiyə və mülki əhali arasında çoxlu 
tələfata səbəb olan atom bombardmanı  hərbi zərurətdən irəli 
gəlməmişdi. Nüvə silahları ilə sürətlə silahlanmanın 
başlanğıcını qoymuş bu qeyri-insani hərəkət  əslində ABŞ-ın 
strateji üstünlüyünün nümayişi demək idi. Atom silahı üzərində 

 
355
müvəqqəti inhisara yiyələnmiş Birləşmiş  Ştatlar müharibədən 
sonrakı dünyada öz hegemonluğunu möhkəmləndirməyə ça-
lışırdı. 
Avqustun 8-də SSRİ  rəsmi olaraq Postdam bəyan-
naməsinə qoşuldu və Yaponiyaya müharibə elan etdi. 1945-ci il 
avqustun 14-də Yaponiya bildirdi ki, o, Potsdam bəyanna-
məsini qəbul edir. Lakin Kvantın ordusu müqaviməti davam 
etdirirdi. Ona görə  də SSRİ  hərbi  əməliyyatı dayandırmadı. 
Avqustun 19-da yaponlar əsir düşməyə başladılar. Kvantın 
ordusu darmadağın edildi. 
Avqustun sonunda Şimali-Şərqi Çin, Koreya, Cənubi 
Saxalin, Kuril adaları azad edildi. 
Çan-Kayşi hökuməti 1945-ci ilin yayında SSRİ ilə 
danışığa girdi. 1945-ci il avqustun 14-də SSRİ ilə Çin arasında 
Moskvada müqavilə imzalandı. Müqaviləyə görə Port-Artur 
SSRİ  və Çinin istifadə etdiyi hərbi-dəniz bazası olmalı idi. 
Dalney limanı isə bütün ölkələr üçün açıq liman hesab edildi. 
1945-ci il avqustun 28-dən amerikanlar öz qoşunlarını 
Yaponiya  ərazisində yerləşdirməyə başladılar. 1945-ci il 
sentyabrın 2-də Tokio boğazında ABŞ-ın «Mussiri» linkorunda 
Yaponiya danışıqsız təslim olmaq aktını imzaladı. 
 
Müharibənin əsas yekunları 
 
İkinci dünya müharibəsi hərbi əməliyyatların səciyyəsinə 
görə Birinci dünya müharibəsindən çox fərqlənirdi. Birinci 
dünya müharibəsi  əsasən mövqe, müdafiə,  İkinci dünya 
müharibəsi isə texnikadan, tank, təyyarələrdən geniş istifadə, 
atəş gücünün artmasına görə daha çox hücum müharibəsi idi. 
İkinci dünya müharibəsi daha manevrli, dinamik, hərbi 
əməliyyatların coğrafi miqyasına görə daha geniş olmuşdu. 
Müharibənin gedişində silahların dağıdıcı gücü durmadan 
artmış, axıra yaxın raket və nüvə silahları tətbiq edilmişdi. Əgər 
 
356
Birinci dünya müharibəsi 4 il 3, 5 ay davam etmiş, onda 1 
milyarddan çox əhalini, 4 milyon kv.km-dən çox ərazini əhatə 
edən 30-dan çox dövlət iştirak etmişdirsə,  İkinci dünya 
müharibəsi 6 il davam etmiş, bu müharibədə 61 dövlət iştirak 
etmişdir ki, onların ərazisi 22 milyon kv.km-dən çox, əhalisi isə 
1.7 milyard nəfər idi. Əgər Birinci dünya müharibəsində 70 
milyon adam səfərbərliyə alınmış, onlardan 13,6 milyon nəfəri 
ölmüş, 20 milyonu isə  şikəst olmuş  və yaralanmışdırsa,  İkinci 
dünya müharibəsində 110 milyon nəfər səfərbərliyə alınmış, 60 
milyondan çox adam həlak olmuş  və yaralanmışdır.  Əgər 
Birinci dünya müharibəsində maddi itki 360 milyard, o cüm-
lədən müstəqil hərbi xərclər 208 milyard dollar olmuşdursa, 
İkinci dünya müharibəsi bəşəriyyətə 1 trilyon 117 milyard 
dollara başa gəlmişdi. 
İkinci dünya müharibəsində 61 dövlət iştirak edirdi: on-
lardan 50-si Antihitler koalisiyasının, II-i isə "öx" dövlətlərinin 
üzvü idi. Əsas cəbhə alman-sovet cəbhəsi idi. 1944-cü ilin 
yayına qədər o biri cəbhələrdən 20 dəfə çox, İkinci cəbhə açıl-
dıqdan sonra isə 1,8 – 2, 8 dəfə çox sovet-alman cəbhəsində or-
du toplanmışdı. Sovetlər almanların 506,5 diviziyasını,  əlal-
tılarının isə 100 diviziyasını, müttəfiqlər isə  cəmi 176 divi-
ziyanı məhv etdilər. Sovet İttifaqı Yaponiyanın 49 diviziyasını 
və 27 briqadasını məhv etdi. 7 milyon Sovet əsgəri Avropada,  
1,5 milyon isə Asiyada həlak oldu. 
Müharibədə 60 milyon adam ölmüş, 20 milyona yaxın 
isə yaralanmışdı. SSRİ-dən 27 milyon ölən, 10 milyon itkin 
düşən oldu. Almaniyadan 13,6 milyon ölən və itkin düşən ol-
muşdur. Bu müharibədə Polşa – 6 milyon, Çin – 5 milyon, 
Yaponiya – 2,5 milyon, İndoneziya – 2 milyon, Yuqoslaviya – 
1,7 milyon, Filippin – 1 milyon, Fransa – 600 min, İtaliya 500 
min, İngiltərə – 375 min, ABŞ – 300 min adam itirdi.  
İkinci dünya müharibəsində faşizm üzərində  qələbənin 
səbəbləri içərisində Antihitler koalisiyasına daxil olan 

 
357
dövlətlərin siyasi, iqtisadi, hərbi və ideoloji sahədə bütün 
fəaliyyətlərini cəbhədə qələbəyə istiqamətləndirmələri, arxa ilə 
ön cəbhənin birliyi, sahmanlanmış  hərbi təsərrüfatın 
yaradılması, müqavimət və partizan hərəkatı, bütün dünya 
xalqlarının faşizmə qarşı mübarizəsi, Sakit okean, Afrika və 
Aralıq dənizində aparılan hərbi  əməliyyatların uğurluluğu, 
ikinci cəbhənin açılması, ABŞ-ın maddi və  hərbi köməyi 
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Faşizm üzərində  qələbədə SSRİ silahlı qüvvələri, 
həmçinin Stalinin böyük siyasi iradəyə  və  təşkilatçılıq 
bacarığına malik olması da müstəsna rol oynamışdır.SSRİ-nin 
geniş əraziyə malik olması, şaxtalı rus qışı, spirtli içki vermək 
nəticəsində rus xalqının döyüşkənliyinin artırılması, bütün 
xalqın Stalinə inamı, Qərb silahlarından istifadə, hitlerçilərin 
müdafiə taktikasından istifadə etməsi nəticəsində partizan 
müharibəsinin genişlənməsi, rusların “top əti” kimi özünü 
qurban verməsi də Sovet silahlı Qüvvələrinin alman faşizmi 
üzərində qələbəsinə təsir edən amillərdən idi.  
Bəzi burjua tarixçiləri faşizmin məğlubiyyətinin 
səbəblərini Hitlerin xəyalpərvər olması, almanların kifayət 
qədər vətənpərvər olmaması, Feldmarşal Paulyusun xəyanəti, 
SSRİ-nin döyüşə daha çox sayda canlı qüvvə  çıxarması, yəni 
“ət hesabına qələbə çalması” və s. amillərlə izah etməyə  cəhd 
göstərirlər.  
 Ən başlıca səbəb isə alman faşistləri və yapon 
millitaristlərinin hücumuna məruz qalan ölkələrin xalqlarının 
Vətən və azadlıq uğrunda ədalətli müharibə aparması idi.  
Faşizm üzərində  qələbədə Azərbaycan xalqının da öz 
payı vardır. Cəbhəyə gedən 640 min nəfərdən təqribən 60%-i 
geri qayıtmamışdı. Sovet cəbhəsində istifadə edilən yanacağın 
70%-ni Bakı ödəyirdi. Bakı 75 milyon ton neft verirdi. 
Azərbaycanda təşkil edilmiş 77, 223, 271, 402, 416-cı milli 
 
358
deviziyalar bütün müharibə ərzində düşmənə qarşı fədakarlıqla 
vuruşmuşlar. 
Bakı döyüşən ordunun cəbhəxanalarından biri idi. 
Burada «Katyuşa» raketi, «Şnakin» pulemyotu istehsal edilir, 
«YAK-3» qırıcı  təyyarəsi yığılırdı. Ümumiyyətlə, Bakıda 130 
növ silah və  hərbi sursat hazırlanırdı. Azərbaycanın mərd 
oğullarından 121 nəfəri cəbhədəki rəşadətinə görə Sovet İttifaqı 
Qəhrəmanı adına layiq görüldü. 30 nəfər «Şöhrət» ordeninin 
hər üç dərəcəsi ilə, 176 min nəfər isə müxtəlif ordu və 
medallarla təltif edildi.  
İkinci dünya müharibəsinin  ən mühüm siyasi 
yekunlarından biri bəşəriyyətin faşizm taunundan xilas edilməsi 
idi.  
Müharibənin gedişində dinc yanaşı yaşamaq prinsipinə 
əsaslanan yeni beynəlxalq münasibətlər sisteminin 
formalaşmasının başlanğıcı qoyuldu. 
Müharibə müstəmləkə sisteminə sarsıdıcı  zərbə vurdu, 
dünyada yeni geosiyasi dəyişikliklərə səbəb oldu.  
SSRİ-nin nüfuzu artdı, o dünyanın iki qüdrətli 
dövlətindən birinə çevrildi. Sovet ititfaqı müharibə nəticəsində 
yaranmış dünya sosializm düşərgəsinə  rəhbərlik etməyə 
başladı.  
Kapitalizm dünyasında ABŞ-ın qeyd-şərtsiz liderilyi 
qəti möhkəmləndi və dünyanın birinci hərbi-siyasi və iqtisadi 
cəhətdən güclü dövlətinə çevrildi. 
Müharibədə məğlub olmuş Almaniya, İtaliya, Yaponiya 
kimi ölkələrdə isə xarici siyasətdə hegemonluqdan əl çəkildi və 
«iqtisadi möcüzə» baş verdi. Çünki bu ölkələr demokratik 
quruluş  şəraitində modernləşdirməni gücləndirdilər, sənayenin 
inkişafının üçüncü «yolu»nun axtarışına, ictimai münasibətlərin 
sənaye məkanı tipinin formalaşmasına nail oldular. 
Dünya mədəniyyətinin xilas edilməsi, bəşəriyyətin 
həyatı və tərəqqi yolu ilə inkişafı üçün şərait yaradılması müha-

 
359
ribənin başlıca yekunu oldu. Müharibə ümumbəşəri dəyərlərin 
üstünlüyünü, onların indiki və  gələcək nəsillər üçün 
əhəmiyyətini aydın göstərdi. Müharibə göstərdi ki, tərksilah, 
xalqlar arasında dostluq və  əməkdaşlıq, millətlərarası mü-
naqişələrin dayandırılması, sosial-siyasi sabitliyin möhkəmlən-
dirilməsi yolu ilə ancaq böyük və ya kiçik müharibələrə son 
qoymaq olar. 
 
360