Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

Induktiv xulosa chiqarish. 
Induktiv xulosa chiqarish jarayonida inson fikri yakkalikdan 
umumiylikka qarab boradi. Induktiv lotincha «induktiv» co’zidan olingan bo’lib, «chiqarish», 
«hosil qilish» ma’nolarini anglatadi. Induktiv xulosa chiqarish insoniyat amaliy va aqliy 
faoliyatining o’ziga xos natijasi hisoblanadi. Insoniyat ko’p asrlik ijtimoiy – tarixiy amaliyoti 
tufayli yakka predmet va hodisalarga xos ayrim belgi - xislatlarning boshqalarida takrorlanishini 

---

11-MAVZU. MULOHAZA. XULOSA CHIQARISH 
167 
bilib olgan. Bu takrorlanish oqibatda inson fikrini yakkadan umumiylikka qarab yo’naltirgan. 
Yakka predmet va hodisalarni takror va Yana takror o’rganish ularning umumiy xususiyatlarini 
payqashga olib kelgan. Kishilar amaliy faoliyat jarayonida ko’pdan ko’p alohida fikrlardan 
umumiy qoidalar hosil qilganlar, olamni bilishda yakkalik, alohidalikdan umumiylikka qarab 
borganlar, alohida faktlar, hodisalarni umumiylashtirganlar.
Insonning har qanday bilimi asosida alohidalikdan umumiylikka qarab borish yotadi. Dmitriy 
Mendeleev alohida elementlarni o’rganish orqali ximiyaviy elementlarning davriy sistemasini 
kashf etdi. Umuman olganda, har qanday kashfiyotning mohiyatida ma’lum ma’noda yakkalikni 
umumlashtirish yotadi. Induktiv xulosa chiqarish tafakkurning o’ziga xos uslubi hisoblanadi. 
Fikrlashning induktiv uslubi haqidagi dastlabki ma’lumot qadimgi yunon falsafasiga borib 
taqaladi. Buyuk yunon faylasufi Suqrot (e.a.469-399) har qanday bilim umumiylik haqidagi 
tushunchadir. Umumiylik esa alohida hodisalarni o’rganish va solishtirish natijasida yuzaga 
keladi, deb bilgan. Induktiv xulosa chiqarish mantiqiy usuliga Suqrot asos solganligini Arastu 
o’zining «Metafizika» asarida ko’rsatib o’tgan edi. U ikki narsa Suqrotga taalluqli: biri induktiv 
muhokama, ikkinchisi esa umumiy ta’riflardir, deb ko’rsatgan.
Induktiv xulosa chiqarish to’g’risidagi ta’limot Arastu qarashlarida rivojlantirildi. U, jumladan, 
«Oddiy sanash induksiyasi» va noto’liq induksiya to’g’risida ma’lumot bergan. XVII-XVIII 
asrlarda tabiatshunoslik fanlarining rivojlanishi induktiv logikaga qiziqishni kuchaytirdi. Ingliz 
faylasufi Frensis Bekon o’zining «Yangi organon» asarida oddiy sanash yo’li bilan hosil 
bo’ladigan ommabop induksiya har doim ham ishonarli bo’lavermaydi;
Induksiyaning shunday nomlarini topmoq kerakki, ular hodisalarning muhim, asosli tomonlarini 
o’zida umumlashtirsin, deb ko’rsatgan edi. Bekon bunday shakllarni muayyan sxemaga 
(tartibga) solib o’rganishni taklif etdi. Uning fikricha, barcha xilma-xil hodisalarni muayyan 
sanoqli shakllarga solish mumkin. Bu qarash cheklangan bo’lsada, o’rta asr sxolastikasiga 
qarama-qarshi o’laroq o’rganishni faktlardan, olamni o’rganishdan boshlash talabini ilgari 
surganligi bilan ahamiyatli.
Induksiya tushunchasi fanda 3 ma’noda qo’llanadi:
1. Induktiv xulosa chiqarish ma’nosida
2. Olamni bilish metodi ma’nosida
3. Muhokama yuritish uslubi ma’nosida
Induktiv xulosa chiqarish shunday mantiqiy uslubki, muayyan turkumga mansub ayrim 
predmetlar haqidagi bilimlardan butun turkum haqidagi umumiy fikrlar hosil qilinadi.
Induktiv xulosa chiqarish ma’lum ma’noda haqiqatga yaqin xulosa chiqarishdir. Induktiv 
xulosaning chinligi quyidagi qoidalarga bog’liq bo’ladi:
1) Asoslarning chinligi; 2) Ular orasidagi aloqadorlikning real mavjudligi. Lekin bundan har 
qanday chin asoslardan chin xulosa chiqarish mumkinligi kelib chiqmaydi.
Bu xatolar mantiqning yetarli asos qonunini buzib talqin etishdan kelib chiqadi.
Induktiv xulosa chiqarish 2 yo’l bilan amalga oshiriladi:
a) To’liq induksiya
b) Noto’liq induksiya a)