ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

hərbi məktəb korpus komandiri Əliheydər Qarayevin adına idi - Ş.N.) hərbi 
məktəbin rəisi yoldaş Vəzirov Heydər Sadıq oğlu məktəbin təşkil olunmasından bu 
vaxtadək öz vəzifəsini müstəsna fədakarlıqla yerinə yetirir. İşinin öhdəsindən 
bacarıqla gələn bir komandir kimi Heydər Vəzirovun təltif olunmasını xahiş 
edirəm. 
Vəzirov yoldaş başda olmaqla məktəb tam tərkibdə Quba, Gəncə və Qazax 
qəzalarında, habelə Qarabağda daşnaklara qarşı döyüşlərdə bir neçə kursantını və 
bir qırmızı komandirini itirib. Məktəbin sonuncu yürüşü Gürcüstana, Qızıl 
Ordunun Tiflisə irəliləyişi zamanı olmuşdur. Buna görə də hərbi məktəb Qırmızı 
bayraqla təltif olunmuşdur. Məktəbin komandiri Heydər Sadıq oğlu Vəzirovun 
Qırmızı Bayraq Ordeni ilə təltif olunmasını layiq bilirəm”. 

Heydər Vəzirov 1923-cü ildə qırmızı Bayraq Ordeni ilə və 6197 nömrəli 
fəxri fərmanla təltif olunmuşdur. Komissar Heydər Vəzirov hərbi sahədə göstərdiyi 
fəallığa və qəzalarda banditizmə qarşı mübarizəyə görə dəfələrlə qiymətli silahla 
mükafatlandırılmışdır. 
Respublikamız üçün ağır illər olanda Heydər Vəzirov mərd, mübariz dövlət 
xadimləri və məşhur generallarımız Əliağa Şıxlinski, Səməd bəy Mehmandarov, 
mayor Hacı ağa İbrahimbəyli ilə birgə işləmişdir. İyirminci illərdə Azərbaycanda 
işləyən general-leytenant Aleksandr Todorski sonralar “Bakinski raboçi” qəzetində 
(22 fevral 1958-ci il) bir sıra görkəmli Azərbaycan oğullarının əvəzsiz xidmətini 
xatırlayaraq yazırdı: “İllər keçsə də mən hərtərəfli hərbi biliyə malik olan, 
yaraşıqlı, vüqarlı Azərbaycanın o vaxtkı hərbi komissarı Heydər Vəzirovu yaxşı 
xatırlayıram. Qəlbən təmiz, xalqını ürəkdən sevən Heydər yorulmaq bilmədən 
çalışan adam idi”. 
İstedadlı sərkərdə, SSRİ Hərbi Təhsil Müəssisələri Baş İdarəsinin rəisi 
İ.E.Yakir 1925-ci ilin martında hərbi məktəblərin və Azərbaycan diviziyasının 
taktiki hazırlığını yoxlamağa gələndə hərbi milli kadrların hazırlığında Heydər 
Vəzirovun xidmətini xüsusilə qeyd etmişdir. 
Xatırladaq ki, həmin illərdə Heydər Vəzirov bir neçə mühüm vəzifədə 
işləmişdir: Azərbaycan Sosialist Şura Cümhuriyyətinin hərbi komissarı idi. O, həm 
də mətbuatda hərbi mövzularda maraqlı yazılarla müntəzəm olaraq çıxış edirdi. 
“Qızıl əsgər” qəzetində hərbi təlimin keçirilməsi, hərbi dərslərin keyfiyyəti, döyüş 
taktikası, hərbi nizamnamələrin hazırlanması və çapı barədə maraqlı yazıların 
müəllifi idi. 
Cəmi 44 il ömür sürmüş komissar Heydər Vəzirovun bir hərbçi kimi 
xalqımız qarşısında əvəzsiz xidmətləri var. O, 1925-ci ildə Göyçay Qəza İcraiyyə 
Komitəsinin sədri, 1927-ci ildə Zaqafqaziya Sosialist Federativ Şura Cümhuriyyəti 
Xalq torpaq komissarı, 1933-cü ildə isə Azərbaycan SSR torpaq komissarı təyin 
edilir. 
Otuzuncu illərdə ölkədə Stalinin cəza tədbirləri sənayeni, kənd təsərrüfatını, 
elm və maarifi gücdən saldı. Sovet Ordusu da, Azərbaycan milli diviziyası da 
özünün ən yaxşı komandirlərini itirdi. Diviziya komandirləri Cəmşid Naxçıvanski, 
Qambay Vəzirov, polkovnik Seyfulla Mehdiyev, Murtuz Talıbzadə, Abdulla 
Məlikov kimi oğullar repressiyanın qurbanı oldular. 
1937-ci ildə Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığının ünvanına “Əks-
inqilabçı burjua, millətçi-üsyankar, terrorçu-ziyankar təşkilatın işi” adlı saxta bir 
ittiham yaradıldı. Bu azmış kimi, şəxsən komissar Heydər Vəzirovun işinə bir söz 
də əlavə elədilər: “Pantürkist”. DİN ayrı, NKVD işçiləri bu sözü ona görə əlavə 
elədilər ki, bu barədə komissarla “dopros” aparmağa əldə tutarlı “əsas” olsun. Axı, 
Vəzirov Birinci Dünya müharibəsindən qayıdanda Türkiyədən keçib gəlmişdi. On 
səkkizinci ildə musavatın hərbi məktəbində işləmişdi, üstəlik də onun musavat 
ordusunda birgə işlədiyi zabitlərin çoxu Türkiyədə özlərinə sığınacaq tapmışdılar. 
Bu saxta ittihamlarla komissarlığın bir neçə əməkdaşı və komissar Heydər Vəzirov 
ailəsi ilə birgə məhv edildi. 
1938-ci ildə Mircəfər Bağırovun Moskvaya göndərdiyi bir hesabatı 
oxuyanda adamın inanmağı gəlmir. Təəssüf ki, bu faktdır və ən başlıcası 

sənəddir. Ona inanmamağa haqqımız yoxdur. Orada yazılır ki, 32 rayon partiya 
komitəsinin katibi, 28 rayon icraiyyə komitəsinin sədri, 18 xalq komissarı və 
müavinləri, milli diviziyanın 88 komandiri və hərbi-siyasi işçilər həbs edilərək 
“xalq düşməni” kimi məhv edilmişlər. 
 
 
SAHİBƏ XANIMLA SÖHBƏT 
 
Bakı, Ələsgər Ələkbərov küçəsi, Dadaşovların mənzili. Bura komissar 
Soltanhəmid Paşayevin kürəkəni Xeyrullanın evidir. Eşidəndə ki, “37”nin haqsız 
qurbanı olan komissar Soltanhəmid Paşayevin həyat yoldaşı Sahibə ana qızı Rəfiqə 
xanımgildədir, nəvə-nəticələrini görməyə gedib, fikirləşdim ki, həyat yoldaşının 
ömür yolunu ondan yaxşı bilən ikinci bir adam tapmaq hələlik qeyri-mümkündür. 
Hələlik ona görə deyirik ki, bizim yazımızdan sonra bəlkə onunla birgə işləyən 
keçmiş hərbiçilərdən kimsə Soltanhəmidin fəaliyyətindən daha ətraflı məktub 
yazıb, məlumat verəcək. 
Onu da xatırladım ki, Sahibə ana 1932-ci ildən partiyanın üzvü olub. Əri 
tutulandan 23 il sonra yenidən onu partiya sıralarına bərpa ediblər. 
- Sahibə ana, həyat yoldaşınız Soltanhəmid günahsız olaraq həbs ediləndə 
uşaqların neçə yaşı vardı? 
- Oğlum Rəfiqin 10 yaşı vardı. Onu çox tez itirdim, Rozanın 8, Elmiranın 5, 
Rəfiqənin isə cəmi 1 yaşı vardı. Bir sözlə bir oğul, üç qız anası idim. Soltanhəmid 
tutulandan sonra özümü itirmədim. 
Dəyanətimi saxladım. Onları min bir əziyyətlə də olsa böyütdüm. Oxutdum, 
ali təhsilli elədim. Təkcə ciyərparam Rəfiqi itirdim. İndi yeddi nəvəm, dörd 
nəticəm var. Sağ olsunlar, ağıllı balalardı. Hamısı ali təhsil alıblar. Tahir ali təhsilli 
həkimdir, Gülnarə elmlər namizədidir. 
- O  vaxtın qara günlərindən yaddaşınızda ən çox hansı məqamlar qalıb? 
- 1926-cı ildə Soltanhəmidlə ailə qurduq. Xoşbəxt də yaşayırdıq. O, 
komissarlıqda   işləyirdi. El-obada yaxşı hörməti vardı. Çox keçmədi, onu 
Şamaxıya hərbi komissar təyin etdilər. Otuz yeddinci il gəlib çatdı, gündə bir xəbər 
çıxdı: “Filankəsi apardılar, filankəs xalq   düşməni   çıxdı”. Bu filankəs 
deyilənlərin də hamısı hörmətli, partiyaya sadiq, xalqını sevən adamlar idi.   Hamı   
qorxu   içində,   səksəkədə yaşayırdı. Axşam olub, qaranlıq düşəndə,  bir şaqqıltı,  
bir səs eşidəndə deyirdilər ki, filankəsi aparmağa gəliblər. O “çornı voron” deyilən 
maşın nə qədər yaxşı adamları aparıb məhv elədi. Eh, uzun dərddir, bala. Nə qədər 
günahsız adamlarımız “xalq düşməni” ləkəsi ilə məhv edildi. 
- Soltanhəmid həbs edilən gün, il yəqin  ki,  yadınızdıdır.  Bu müdhiş hadisə 
nə vaxt olub? 
- 1937-ci ilin avqust ayı idi. Daha dəqiq, avqustun 17-si idi. Mən balalarımla 
Sulut kəndinə getmişdim. Soltanhəmid də axşama qayıtmalı idi. Şamaxıda 
yığıncaqları vardı, ləngidi, gəlmədi. Səhərisi Rozanın ad günü idi. Tezdən gəlməyə 
söz vermişdi. Kənddə, tanış müəllimgilə gedib patefonu istədim, şənlənməyə. Min 
cür bəhanə gətirib vermədi. Mənə çox müəmmalı, ikibaşlı cavab verdi. Kor-
peşman geri qayıtdım. Yolda milis işçisi Ələşrəfə rast gəldim. Şamaxıdan gəlirdi, 

Hal-əhval tutmaq istədim. Başını aşağı salıb xəcalətlə bircə bunları dedi: “Dadaşım 
Soltanhəmidi tutub apardılar”. Daha sonrası yadımda deyil... 
Səhərisi yığışıb Şamaxıya qayıtdıq. Öyrəndim ki, onu yığıncaq vaxtı 
aparıblar. Onunla birgə Şamaxı Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi Xəlfə 
Hüseynovu, ikinci katibi Avalovu, torpaq şöbəsinin müdiri Yuxanovu, 6 nömrəli 
şərabçılıq sovxozunun direktoru Əlisahib Məmmədovu, rayon prokuroru Əhməd 
Əmirovu, Padar Kənd Sovetinin sədri Babalı Bəkirovu da həbs etmişdilər... 
Bir sözlə, Şamaxı ziyalılarına süpürgə çəkirdilər. Kimin evində ərəb əlifbası 
ilə kitab, əlyazması tapılırdısa, pantürkist, panislamist damğası ilə cəzalandırılıb 
həbs edilirdi. 
NKVD-nin sədri Şamanbəyovdan evimizin açarını istədim. Qapımıza qıfıl 
vurmuşdular. Sumbatov-Topuridze də orada idi. Mənə tərs-tərs baxıb: “Deyəsən, 
öz ayağınla gəlmisən, rədd ol burdan, bu saat səni də həbs edərəm” deyib özündən 
çıxdı. 
O gündən həyatımın faciəsi başladı.... 
- Sahibə xanım, Soltanhəmidin “günahı” nə oldu? 
- Sonralar öyrəndim ki, bir ambardarı   döyməklə   Soltanhəmidin   üzünə 
şahid ediblər.  Guya  o deyib  ki,  biz komissarın kabinetində, evində tez-tez 
yığıncaq keçirirdik. Komissar Paşayevin rəhbərliyi ilə silahlı üsyana hazırlaşırıq. 
O, bizə güllə atmağı öyrədirdi.
 
  
Komissar Paşayev məni əsgərliyə ona görə göndərmədi ki, təşkilatın işində 
yaxından iştirak edirdim. Təşkilata silahı mən tapıb alırdım. 
- Görüşməyə   necə,    icazə   verirdilərmi? 
- Yox.  Ayda iki dəfə  “yemək”  götürürdülər. Yemək, ərzaq aparmaq 
qadağan idi. Ancaq dəyişmək üçün paltara icazə vardı. Bir dəfə, bir nəfər nə 
yollasa ondan   barmaq   boyda   kağız   gətirdi. 
Yazmışdı ki, Sahibə, mən “xalq düşməni” deyiləm. Mənim vicdanım təmiz   
və ləkəsizdir. Bunları balalarımıza da başa sal ki, gözükölgəli böyüməsinlər. 
Üçüncü dəfə dalınca gedəndə dedilər ki, 20 il həbs cəzası kəsilib. Dalınca da əlavə 
elədilər ki, əriniz güllələnib, daha gəlməyə bilərsiniz... 
“Güllələnmək” sözünü eşidəndə ağlım başımdan çıxdı. Handan-hana özümü 
ələ aldım. Düşmənlərin əhatəsində olduğumu xatırladım. Körpələrimi fikirləşdim. 
Sağ olsun, yaxın-uzaq qohumlar, o çətin illərdə gizli də olsa “xalq düşməni”nin 
ailəsinə arxa oldular. 
Soltanhəmid Paşayevin ömür yoldaşı Sahibə xanım o ağrılı-acılı illərə 
qeyrətlə, kişi dəyanəti ilə dözmüş, övladları Rozanı, Elmiranı, Rəfiqəni böyüdüb 
ərsəyə çatdırmış, komissar ərinin, nüfuzlu ziyalı nəslinin adına layiq vəfalı ömür 
yaşamışdır. 
İllərin əzabından saçı qar kimi ağarmış nurani Sahibə ana ilə söhbət edəndə 
elimizin müdrik sənatkarı Abbasqulu ağa Bakıxanovun sözlərini xatırladım: 
“Namuslu qadın kişi üçün elə bir sərvətdir ki, onun misli yoxdur”. 
Onu da xatırladaq ki, Soltanhəmid Cəbrayıl oğlu Paşayev 1898-ci ildə 
Şamaxıda ziyalı ailəsində dünyaya gəlib. İlk təhsilini Şamaxıdakı realnı 
məktəbində alan Soltanhəmid sonralar Bakıdakı Azərbaycan hərbiyyə məktəbini 
bitirib. Zabit kimi ordu sıralarında sidq-ürəklə xidmət edən Soltanhəmid Baskal 

Qəsəbə İcraiyyə Komitəsinin sədri, Göyçay hərbi komissarlığında komissar 
köməkçisi (1925-30-cu illərdə) işləmişdir. Yaxşı hərbi fəaliyyətinə görə dəfələrlə 
mükafatlandırılan Soltanhəmid məşhur şairimiz Məhəmməd Hadinin doğmaca 
xalası oğludur. 
 
1991-ci il 
  
  
 
  
 
SONUNCU KƏNGƏRLİ GENERALI
 
 
(Cəmşid xan NAXÇIVANSKİ) 
  
Azərbaycan öz süverenliyi, tam azadlığı 
barədə fikirləşirsə, o ilk növbədə öz 
milli ordusu, milli zabitləri barədə 
fikirləşməlidir. Mən bunların hamısını 
düşünürdüm... 
İyirmi beş il öncə mən Azərbaycanda 
əvvələr heç vaxt oxşarı, analoqu olmayan  
ixtisaslaşdırılmış hərbi orta məktəb yaratmaq 
haqqında fikir irəli sürdüm. Bu məktəbi yaratdıq. 
Doğrudan da mənim həyatımda gördüyüm işlər içərisində 
bu addımı, bu işi, bu təşəbbüsü o dövrdən artıq iyirmi beş il 
keçəndən sonra özüm də yüksək qiymətləndirirəm. 
 
Heydər ƏLİYEVİN 
1990-cı ildə Moskvada 
verdiyi müsahibədən 
 
 
 Hər şeyin ilki gözəl və yaddaqalan olur. İlk müəllim, ilk general, ilk 
kosmonavt, ilk məhəbbət.... Bunlar ilk övlad qədər şirin və əzizdir. Bu gün hərbi 
qüdrət tariximizin zabit heyətindən söz düşəndə istər-istəməz general Cəmşid xan 
Naxçıvanski adına hərbi litseyin məzunlarını yada salırıq. 
Fəxr etməliyik ki, Cəmşid xanın “şinelindən çıxmış” bu zabitlər suveren 
Azərbaycan Milli Ordusunun sıralarında torpaqlarımızın qəsbkarlardan 
təmizlənməsi uğrunda şərəflə vuruşurlar. 
1918-ci ilin iyun ayında məşhur sərkərdəmiz Əliağa Şıxlinski Gəncədə milli 
yunkerlər məktəbinin banisi oldu. Totalitar rejimin sərt məngənəsində ikinci dəfə 
belə bir məktəbin 1971-ci ildə yaradılması Heydər Əliyevə qismət oldu. Əlbəttə, o 
dövrün acı abı-havasını udanlar yaxşı bilirlər ki, həmin illərdə Milli zabit heyətinin 
yetişdirilməsi üçün nəinki məktəb açmaq, hətta fikirləşmək belə böyük cəsarət və 
risq tələb edirdi. Bütün zamanlarda xalqını düşünən Heydər Əliyev haqlı olaraq 
millətimizin sonsuz məhəbbətinə layiq şəxsiyyətdir. 

Cəmşid Naxçıvanski Kəngərli nəslindən olan axırıncı generaldır. Onun 
general babaları Ehsanxan, Kəlbalı xan, Hüseynxan və İsmayılxan qoca yaşlarında 
öz əcəlləri ilə vəfat ediblər. Tale Cəmşid xana cəmi 43 il ömür qismət elədi. Onun 
da 26 ilini hərbi fəaliyyətdə keçirdi. Ömrünün ən qaynar çağında otuzuncu illərin 
haqsız qurbanlarından biri oldu. Günahı da bu idi ki, qardaşı Davud xan və Kəlbalı 
xan İranda şah qvardiyasında xidmət edirdi. Guya Cəmşid xan da başçılıq etdiyi 
“casus təxribatçı dəstəsi” ilə onlarla sıx əlaqə saxlayırdı. Azərbaycanda şura 
hökuməti qurulanda hər iki qardaş rəsmi şəkildə icazə alıb İrana getmişdilər. 
Tezliklə İran ordusunda ad-san qazanıb yüksək rütbə almışdılar. Lakin otuzuncu 
illərdə şahənşah onlara inamını itirdi. Səbəbi qardaşları Cəmşid xan 
Naxçıvanskinin Qızıl Orduda briqada komandiri olması idi. Vaxtilə onların ata-
babaları rus qoşunlarının tərkibində İran ordusuna qarşı vuruşmuşdular. Görünür, 
şahənşaha bu məlumat da çatdırılıbmış... Ona görə də şah onları güllələtdirdi. Bu 
tayda, 1938-ci ilin mayında Cəmşid xan həbs edildi. Həmin il avqustun iyirmi 
altısında güllələnəndə artıq 4 il əvvəl qardaşları İranda qətlə yetirilmişdi. Onda 
C.Naxçıvanski Moskvada M.Frunze adına Ali Hərbi-Siyasi Akademiyanın ümumi 
taktika kafedrasının rəisi kimi yüksək vəzifədə işləyirdi. 
1938-ci il avqustun on ikisində “Sovet Hökumətinin qatı düşməni, müqəssir” 
Cəmşid xan Naxçıvanskiyə olunan ittihamnamədən: 
Birinci: - Azərbaycan Milli Mərkəzi adlanan Azərbaycan antisovet millətçi 
təşkilatın fəal iştirakçısıdır. O, təşkilata Qarayev tərəfindən cəlb olunmuşdur. 
İkinci: - Azərbaycanda Sovet hökumətinin devrilməsi planının 
hazırlanmasında və Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılmasında fəal iş aparmış, 
Azərbaycanda hərbi üsyan planını şəxsən özü hazırlamışdır. 
Üçüncü: - İran ordusunda xidmət edən qardaşı, mühacir Kəlbalı xanla əlaqə 
saxlamışdır. Azərbaycanda üsyan başlanarkən mühacirlərindən ibarət kömək 
məqsədilə qardaşına hərbi dəstələr göndərmək tapşırığını vermişdir. 
Dördüncü: - 1931-ci ildə həbsdən azad olunduqdan
50
 sonra Moskvaya 
gələrək Qarayevlə yenidən əlaqə yaratmışdır. Azərbaycan Milli Mərkəzində 
antisovet fəaliyyətini daha da gücləndirmiş və mərkəzin işlərində yaxından iştirak 
etmişdir. 
Beşinci: - Antisovet hərbi qəsdlə bilavasitə əlaqə saxlamış və onlara 
Azərbaycan Milli Mərkəzinə konkret kömək göstərəcəyi barədə razılıq vermişdir. 
Altıncı: - 1921-ci ildən 1926 cı ilə kimi cəsusluqla məşğul olmuş, Az. 
Pambığının keçmiş sədri Məmməd Hacıyev vasitəsilə qardaşı Kəlbalı xana ordu 
bərəsində /RKKA/ tam məxfi məlumatlar vermişdir. 
Bu ittihamnamələrdən 14 gün sonra SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi 
Kollegiyası bağlı məhkəmə iclası keçirdi. Hərbi Kollegiyanın sədri V.V.Ulrixin və 
3 nəfərin şahidliyi ilə cəmi 15 dəqiqə çəkən məhkəmə iclası saat 12.50-də general 
Cəmşid xan Naxçvıvanskiyə ölüm hökmü oxudu. Hökm oxunandan sonra ona son 
sözünü deməyi təklif etdilər. Döyülüb ağıryaralar almış Cəmşidxan kəkələyə-
kəkələyə danışmağa utandı. Bir də ki, şər və iftira dolu ölüm hökmü kəsiləndən 
                                                 
50
 Cəmşid хаnı аntisоvеt millətçi təşkilаtın fəаl üzvü kimi birinci dəfə 1931-ci il fеvrаlın 22-də Zаqаfгаziyа Bаş 
Siyаsi Idаrəсinin хüsusi şöbəsi Тiflisdə həbs еtmişdi - müəl. 
 

sonra vida sözünü deməyi xan qururuna sığışdırmadı. Həmin gecə onu Moskvada 
güllələdilər... 
“Onun dalınca gecə gəldilər. Axtarış aparmaq üçün şahid gərək idi. Dalandar 
şahidlik etməkdən boyun qaçırdı: “Kim olsaydı gedərdim, bircə Naxçıvanskidən 
başqa. Mən onun gözünə necə baxaram?”. Həbs barədə orderlə qara “Emkada” 
gələnlərdən biri pillələri tələsik qalxdı. Qapını açan ev sahibəsinə hövlanak dedi: 
Qiymətli nəyiniz varsa, gizləyin”. Qızıl ordunun xan nəsilli briqada komandiri 
Cəmşid Naxçıvanski pula, mala qətiyyən tamah salmayan bir insan idi. 
Vidalaşarkən o, qızı Aliyənin yuxulu gözlərindən öpdü, arvadını bağrına 
basdı: “Özündən və uşaqlardan muğayat ol. Mənim heç bir günahım yoxdur. 
Tezliklə qayıdacağam” - dedi. 
“O, uzun illər keçəndən sonra qayıtdı. Qayıtdı ki, xalqın yaddaşında əbədi 
qalsın” /Qreqori Akselrod, “Xan nəsilli briqada komandiri”. “Nedelya” qəzeti 
№17, 1988-ci il/.  
Repressiya illərində haqsız güllələnən briqada komandiri Cəmşid xan 
Naxçıvanski, diviziya komandiri Qambay Vəzirov, komissar Heydər Vəzirov, 
Cabir Əliyev, polkovnik Cəlil Əliyev, Seyfulla Mehdiyev, Qalib Vəkilov və 
Soltanhəmid Paşayevin sənədləri ilə tanış olanda, sağ qalan müasirlərindən 
general-mayor Akim Abbasovun, professor Əyyub Əsgərovun və onların ailə 
üzvlərinin xatirələrini dinləyəndə yanıb-yaxılırsan. Adamı yandıran odur ki, bu 
igid komandirlərin fəaliyyətində yeni quruluşa qarşı hardasa zərrəcə inamsızlıq, 
səhv və büdrəmələr tapa bilmirsən. Bəs haqsız qan niyə axıdılıb, onların ailələri 
sürgünlərdə niyə min bir əziyyət çəkib? Stalinin əshabələri - Beriya, Bağırov belə 
görkəmli hərbi xadimlərimizi qanlı “təmizləmə” maşınında niyə məhv ediblər? 
Suallar, suallar...onlara cavab tapmaq çətindir. 
Otuzuncu illərdə bağları doğradılar ki, bəylər salıb, bəhrəsini yemək olmaz. 
Mülkləri uçurdular ki, ağalardan, xanlardan qalıb. Məscidləri bağlayıb Allahsızlar 
ittifaqı yaratdılar. Oğulları həbs edib öldürdülər ki, nəsli bəy olub, xan olub. 
Musavat hökumətinə qulluq edib. 
Bu gün tarix bu səhvləri etiraf edərək otuz-qırxıncı illər dövründə və əllinci 
illərin əvvəllərində repressiya qurbanlarına bəraət verir. Onların şərəfinə abidələr 
ucaldır, küçələrə, meydanlara adları verilir. Nəhayət, gənc nəsil gec də olsa 
görkəmli ata-babalarının xatirəsi önündə mənəvi borcunu yerinə yetirir. 
Heç bir “casus-təxribatçı dəstəsi” olmayan (əslində belə bir dəstə yox idi), 
İrandakı qardaşları ilə heç vaxt məktublaşmayan Cəmşid xan da o vaxt çox adi bir 
hala çevrilən müdhiş cəzanın qurbanı oldu. 
 
* * * 
 
Haqqında söhbət açdığımız Kəngərlilərin xan nəsli Azərbaycan hərb tarixinə 
qızıl səhifələr yazmış Cəmşid xanı 1895-ci ildə dünyaya bəxş etdi. O, 7 yaşına 
çatanda anası Fərəntac xanımdan Azərbaycan dilində yazmağı, dayəsi Anna 
İvanovna Nikolayevadan isə rus və fransız dillərində danışmağı öyrənmişdi. Rus 
ordusunun zabiti olan atası Cəfər xan 8 yaşlı Cəmşidi Tiflisdəki yunkerlər 
məktəbinə qoydu. 1914-cü il noyabrın 8-də onu Qərbi Ukraynadakı Yelizavetqrad 

(indiki Kirovqrad -Ş.N.) qvardiya məktəbinə göndərdilər. 1914-cü ildə praporşik 
rütbəsi ilə həmin məktəbi bitirdi. Birinci Dünya müharibəsi başlananda mperiyanın 
müsəlman ailəsindən təşkil olunmuş tatar süvari eskadronunun komandiri təyin 
olundu. 
Cəmşid xan Naxçıvanski öz hərbi məharəti ilə ilk dəfə Birinci Dünya 
müharibəsində ad-san qazanmışdı. “Brusilov cəbhəsi”nin yaranmasında iştirak 
etmiş, “Müqəddəs Georgi” ordeninin dördüncü dərəcəsilə təltif olunmuşdu. 
Avstriya və Rumıniya cəbhələrində üç dəfə yaralanan Naxçıvanski igid bir süvari 
zabiti kimi 1916-cı ilin fevralından 1917-ci ilin yanvarınadək xidməti müddətində 
gümüş silahla təltif edilmiş və ikinci, üçüncü və dördüncü dərəcəli “Anna”, ikinci, 
üçüncü dərəcəli “Stanislav” ordenləri ilə mükafatlandırılmışdır.  
Cənub-qərb cəbhəsi dağıdıldı. Ştabrotmistri Naxçıvanski başçılıq etdiyi 
süvari alayı ilə birgə doğma Azərbaycana qayıtdı. 
1918-ci il sentyabrın 15-də Türk qoşunları Azərbaycan Əlahiddə Korpusu ilə 
birgə Bakını düşmənlərdən təmizlədi. Əlahiddə Korpusun sıralarında 
Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda Cəmşid xan da inamla vuruşurdu... Füsunkar 
Qarabağın Şuşa şəhərində yerləşən Cəmşid xan Naxçıvanskinin alayı 1920-ci ilin 
martında daşnak tör-töküntülərinə və daxili düşmənlərə qarşı döyüş 
əməliyyatlarında fəal iştirak etdi. 
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan bir neçə gün sonra Respublika 
Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanov Şuşaya təcili teleqram 
göndərdi. O, alay komandiri Cəmşid Naxçıvanskiyə təklif edirdi ki, dərhal Bakıya 
qayıtsın və Milli Ordu hissələrinin təşkilinə başlasın. Cəmşid Naxçıvanskinin 
komandirlik etdiyi ikinci Qarabağ süvari polku könüllü olaraq sovet ordusu 
tərəfinə keçdikdən sonra birinci fəhlə-kəndli polku adı ilə XI Ordunun tərkibinə 
daxil edildi. Podpolkovnik Cəmşid xan Naxçıvanskinin özü isə ilk Azərbaycan 
Birləşmiş Komanda məktəbinin rəis müavini, az sonra isə rəisi təyin olundu. İgid 
komandir kimi ilk günlərdən ləyaqətlə xidmət edən C.Naxçıvanskiyə həmişə 
müsbət xasiyyətnamələr verilmişdir. 
İstedadlı sərkərdənin xalqına, Vətəninə sədaqəti, yüksək hərbi biliyi XI 
Ordunun komandanı M.İ.Levandovski, Hərbi İnqilab Şurasının üzvü 
S.Orconikidze, Azərbaycan Hərbi Dəniz Xalq Komissarı Əliheydər Qarayev 
tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. 
1921-ci il martın 14-də ordu komandanı M.İ.Levandovskinin Cəmşid 
Naxçıvanskiyə verdiyi xasiyyətnamədə oxuyuruq: 
“Korpus da daxil olmaqla bütün hissələrə operativ, taktiki cəhətdən 
komandanlıq etməyə tam layiqdir... Sakit, təmkinli, fəal və təşəbbüskardır... 
Azərbaycan MİK-in və Zaqafqaziya MİK-nin tərkibinə seçilmişdir. Diviziya 
komandirliyi vəzifəsinə tam uyğundur”. 
İllər keçdi. Qızıl Ordunun məşhur komandanlarından biri olmasına 
baxmayaraq, otuz yeddinci ilin qara tufanlarında M.İ.Levandovskiyə də inam, 
etibar azalıb yox dərəcəsinə endi. 1938-ci ilin martında onu həbs etdilər. Martın 
23-də çekistlər ondan zor gücünə Cəmşid xanın əleyhinə belə bir ifadə aldılar: 
“Mənim Cəmşid xan Naxçıvanski ilə 1927-ci ildən yaxın dostluq əlaqəm 
vardır. Elə o zaman - 1927-ci ildə Naxçıvanski Azərbaycan MK-nın keçmiş katibi 

Qarayev (Əliheydər Qarayev - Ş.N.) tərəfindən burjua-millətçi əksinqilabi 
təşkilata cəlb olunmuşdu. Bu barədə mənə şəxsən Qarayev özü demişdi. Eyni 
zamanda o, mənə bilmirmişdir ki, Naxçıvanskinin nüfuzunu orduda artırmaq üçün 
onu Sov.İKP sıralarına keçirmək lazımdır. 
Qarayev öz kabinetində mənə kollektivin zəmanətini öz imzası ilə 
hazırlamışdı. Xatırlaya bilmirəm, deyəsən Bakı şəhər partiya komitəsinin keçmiş 
katibi Levon Mirzoyan da ona imza atmışdı. Az.KPMK-nın Naxçıvanskiyə həsr 
olunmuş iclasında qərar qəbul olunmuşdu ki, mən “şəxsən” açıq şəkildə onunla 
söhbət aparmalıyam. 
Mən Cəmşid xan Naxçıvanskini “Avropa” mehmanxanasına öz yanıma 
çağırdım. Ona aid olan ittihamların hamısını dedim. Yəni ki, onun qubernator 
işləyən əmisi ilə əlaqələri və casusluq işləri barəsində danışaraq ittiham etdim. 
Naxçıvanskini qorxutduqdan sonra mən ona mənimlə birgə keçmiş zabitlərin 
əksinqilabi təşkilatın üzvü kimi işləməyi təklif etdim. Naxçıvanski razılıq verdi. 
Mən ona məsləhət gördüm ki, şübhələri öz üzərindən götürmək üçün yığıncaqlarda 
çıxış etmək, riyakarlıq edərək sözdə Sovet hökumətini müdafiə etmək mövqeyində 
durmalıdır. Bundan sonra Naxçıvanski mənə bildirdi ki, onun tərəfindən təşkilata 
Azərbaycan alayının keçmiş komandiri Veysov
51
 və digərləri də cəlb olunmuşlar”. 
 
* * * 
 
Milli diviziya yaratmaq işindəki fəallığına görə Cəmşid xan Naxçıvanskiyə 
1921-ci il dekabrın 19-da Azərbaycan Hərbi Dəniz - Xalq Komissarlığı təşəkkür 
elan etmiş və mükafat olaraq ona gümüş dəstəkli qılınc hədiyyə vermişdi. O, yeni 
yaradılan Azərbaycan dağatıcı diviziyasına komandir təyin olundu. 
1923-cü ildə Moskvadakı qısa müddətli Ali Akademiya kursuna göndərilən 
Cəmşid xan Naxçıvanski 1924-cü ilə qədər orada hərbi təhsil almışdı.  
Ön cərkədə soldan oturanlardan 3-cü C.Naxçıvanski, ayaq üstə soldan 3-cü 
polkovkik Murtuz Talıbzadə  Azərbaycana qayıdandan sonra yenidən diviziya 
komandiri təyin edilmişdi. Üç il sonra o, ikinci dəfə Hərbi Akademiyaya oxumaqa 
göndərilmiş və 1928-ci ildən 1929-cu ilədək məşhur generalımız Əliağa 
Şıxlinskinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan dilində nəşr olunan “Hərbi bilik” jurnalının 
redaktorlarından biri olmuşdur. 
Mərhum general Agim Abbasov vaxtilə Naxçıvanskinin komandir olduğu 
diviziyada xidmət edib. Onun dediklərindən: 
- Cəmşid Naxçıvanski qətiyyətli komandir idi. Onun gözəl cizgili siması, 
səliqəylə yana ayrılıb daranmış qara saçları və qalın qaşları altında açıq, aydın 
baxışları indi də gözümün önündədir. O, yaraşıqlı qaməti, hərbçilərə məxsus 
dəyanəti ilə müasirlərindən seçilirdi. Biz - Cəmşid Naxçıvanskinin diviziyasında 
xidmət edənlər, bu istedadlı sərkərdədən hərbi peşənin sirlərini öyrənmiş 
komandirlər onu iftixarla xatırlayırıq. Biz bu gün də keçmiş ənənələrə görə onu 
“Xan Naxçıvanski”, döyüş təxəllüsünə görə “Şamo” deyə yad edirik. Xanlar 
                                                 
51
 Pоlkоvnik Мəmməd Кərim оğlu Vеysоv (1900-1972) М.V.Frunzе вə V.I.Lеnin аdınа Аli Hərbi Аkаdеmiyаnı 
bitirmişdir. Оtuz yеddinci ildə həbs оlunmuş, günаhsız оlаrаq dоqquz il Sibir sürgünü çəkmişdir - müəl. 
 

rayonu ərazisində iki kilometr cənub-şərqdə yerləşən dağı biz komandirlər və qızıl 
əsgərlər, həmçinin yerli sakinlər komandirimizə ehtiram əlaməti olaraq “Xan 
Naxçıvanski dağı” adlandırırdıq. Cəmşid xan komanda məntəqəsini bu dağda 
qurmuşdu. Buranın relyefi elədir ki, həmin dağdan ətrafda, Azərbaycan 
diviziyasının təlim meydançaları aydın görünürdü. 
Cəmşid Naxçıvanski hərtərəfli mütəxəssis, siyasi cəhətdən hazırlıqlı, hərb 
işinə sədaqətli zabit idi. Məhz bu yüksək keyfiyyətlərinə görə 1923-cü ildə Hərbi 
İnqilab Şurasının əmri ilə Cəmşid Qızıl Ordunun Ali Komanda Heyəti kursuna 
dinləyici qəbul olundu. Bu kursu müvəffəqiyyətlə bitirən Naxçıvanski 1931 -ci 
ildən M.V.Frunze adına Ali Hərbi Siyasi Akademiyanın xüsusi qrupunda təhsilini 
davam etdirdi. Buranı da fərqlənmə diplomu ilə başa vuran Cəmşid  Naxçıvanski 
Xalq Müdafiə Komissarının əmri ilə akademiyada müəllim saxlanıldı. 
Həmin dövrdə C.Naxçıvanskiyə verilmiş attestasiya sənədində oxuyuruq: 
“C.Naxçıvanskiyə əvvəllər verilən müsbət rəylər öz qüvvəsində saxlanılsın. 
O, hər cəhətdən inkişaf etmişdir. Cəmşid Naxçıvanski hərbi təlimlərdə, operativ 
taktiki təlimatlarda özünü bacarıqlı sərkərdə kimi göstərmişdir. C.Naxçıvanskidən 
korpus komandiri kimi də istifadə etmək olar... O, təmkinli, sakit təbiətlidir, 
tükənməz enerjiyə malikdir, təşəbbüskardır, gözəl inzibatçıdır, yaxşı təşkilatçılıq 
qabiliyyəti vardır...” 
Bu da Hərbi Akademiyanın kurs rəisi və komissarı, sonralar Sovet İttifaqı 
marşalı Boris Şapoşnikovun həmin attestasiyanın təsdiqi barədə rəyi: 
“Cəmşid Naxçıvanskinin attestasiyası ilə razıyam, atıcı diviziyasının 
komandiri vəzifəsinə münasibdir”. 
 Vaxtilə süvari qoşunun qızğın pərəstişkarı olan Cəmşid xan orduda bu 
qoşun növünə vətəndaş müharibəsinin təəssüratı ilə həddən artıq aludə olanlarla 
razılaşmır. Akademiyanın dinləyicilərini köhnəlmiş şablonlardan tezliklə yaxa 
qurtarmağa çağırırdı. Sübut edirdi ki, gələcək müharibədə cinahların dövrələnməsi 
üstünlük təşkil edəcək; döyüş meydanlarında o kəs qalib gələcək ki, müxtəlif 
qoşun növlərinin qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edə bilsin, döyüşün idarə olunmasına 
yaradıcı şəkildə yanaşmağı öyrənsin. Toxum münbit zəminə düşmüşdü. Lakin bu 
toxumun cücərməsi...”
52
 
Bəli, nadanlar, şər və iftira düşgünləri bu toxumun cücərməsinə imkan 
vermədilər. Onun tərbiyə edib yetirdiyi müdavimləri - S.Biryuzov, A.A.Qreçko, 
P.F.Batistki marşal rütbəsinə çatdılar. Özü isə günahsız məhv edildi. Onun 
fəaliyyətinə verilən xasiyyətnamələrlə, rəylərlə tanış olandan sonra Cəmşid 
Naxçıvanskinin “xalq düşməni” olmasına inanmaq çox çətindir. Bu, ağa qara 
demək kimi bir şeydir. Ona görə də polad kimi əyilməyən Cəmşidi sındırdılar. 
Lakin o, istintaqda heç bir iftiranı boynuna almayıb, özünün günahsız dostlarını 
satmayıb, xalqının, nüfuzlu nəslinin adını ləkələməyib. 
İllər keçdi. Başqaları kimi sonralar ona da bəraət verildi. Vaxtilə haqqında 
ürək dolusu ilə danışa bilmədiyimiz bu görkəmli komandir haqqında gənc nəslə 
                                                 
52
 Аksеlrоd. Göstərilən оçеrk. 
 

məlumat vermək imkanı yarandı. İndi onun adına Bakıda Hərbi  litsey var. Boya 
başa çatdığı Naxçıvanda isə ev muzeyi açılmışdır. 
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi, hüquq elmləri doktoru, professor 
Əyyub Əsgərov vaxtilə yetmiş yeddinci Azərbaycan atıcı diviziyasının sıralarında 
zabit kimi xidmət edib. O, istedadlı sərkərdə Cəmşid xan Naxçıvanskinin son 
günlərinin şahidi olub: 
- 1937-ci ilin payızında Sankt-Peterburqda keçirdiyim məzuniyyətdən geri 
qayıdırdım. Moskvada hərbi kursda oxuyan yoldaşlarımla görüşmək üçün Frunze 
adına Akademiyaya getdim. Yaxın dostum və Akademiyanın müdavimi Hacıbaba 
Zeynalovun qonağı oldum, həmyerlilərimiz Cəlil Əliyev, Əhmədəli Əliyev, 
Bayram Şıxıyev, Fərhad Şahbazov və başqaları ilə də burada görüşdüm. 
Bir gün Hacıbaba Zeynalovun otağında şam yeməyinə toplaşmışdıq. Bu vaxt 
C.Naxçıvanski otağa girdi. Biz hamımız ayağa qalxdıq, ehtiramla, rəsmi təzim 
edərək onu salamladıq. Görkəmli sərkərdə hər birimizlə ayrı-ayrılıqda görüşdü. 
Üz-gözündə xoş təbəssüm cilvələnirdi... O, 77-ci Azərbaycan atıcı diviziyasında 
xidmət etdiyimi biləndə məni söhbətə tutdu. Azərbaycan xalqının həyatı ilə 
yaxından maraqlandı, diviziyanın siyasi döyüş hazırlığı sahəsində əldə etdiyi 
uğurlar barədə məlumatları çox diqqətlə dinlədi və ürəkdən sevindi. O, Vətənin 
müdafiə qüdrətini daim möhkəmləndirməyin, dövrün tələblərinə uyğun olaraq, 
yüksək bilikli kadrlar hazırlanmasının, xüsusilə yeni texnikaya yiyələnməyin vacib 
olduğunu bildirdi. Sonra: “Oğul, bizim xalqımıza yaxşı hazırlıqlı kadrlar lazımdır”, 
- dedi. Gedərkən hamıya müraciət etdi: “Bu ali hərbi məktəb - Akademiya əsl siz 
gənclərin yeridir, sizin üçündür, əfsus ki, bizim nümayəndələrimiz burada çox 
azdır”. Üzünü mənə döndərdi: “Çalışın, qoçaq olun, mən elə sizi də burada görmək 
istərdim”. 
 
* * * 
 
Xan nəsilli generalın Naxçıvandakı ev muzeyində 1898-ci ildə çəkilmiş 
köhnə bir şəkli var. Tən ortada oturmuş ana - Fərəntac xanım körpə qızını bağrına 
basıb. Yanında şux qamətli üç oğlu - Ehsan xan, Kəlbalı xan və Cəmşid xan 
əyləşib. Çərkəzi geyimdə olan üç qardaşın duruşundan yaşlarına uyuşmayan 
ciddilik, mərdanəlik və vüqar oxunur. Həyatın hələ dinclik və rahatlıq dövrüdür. 
Yastığın üstündə oturan 2 yaşlı Cəmşid xan uşaqlara məxsus heyranlıqla obyektivə 
baxır. Dünyaya uşaq marağı ilə baxan, 2 ildən sonra başlanacaq yeni əsrdə onu 
nələr gözlədiyindən hələ bixəbərdir. Dünyanın inqilab tufanı, həyat qasırğası və 
müharibənin alovları balaca Cəmşidi 16 il sonra polad kimi bərkitdi... Hələ 
qarşıdakı həyat faciəsinə bir qərinədən çox qalırdı. Elə bir faciə ki, orada Cəmşid 
xan yox, onun qardaşları Ehsan xan, Kəlbalı xan və hansı təsadüfdənsə bu 
fotoşəklə düşməyən Davud xan da məkr və böhtanın qurbanı olacaq. 
1920-ci ilin iyulunda Cəmşid xanın xidmət etdiyi ikinci Qarabağ süvari alayı 
Şuşada yerləşirdi. Podpolkovnik Naxçıvanski nizami hissə üzrə müavin idi. Bir 
gün gecədən xeyli keçmiş qaldığı evin qapısı döyüldü. Qardaşı Ehsan xan onun 
qonağı idi. Yaşda ondan kiçik olan Ehsan xan da peşəkar hərbçi idi. O, Moskvada 
zadəgan balalarına məxsus kadet korpusu məktəbini bitirmişdi. Bir müddət Ulan 

alayında xidmət etmişdi. Azərbaycan ordusunda isə Bakıda Nazirlər Soveti 
yanında süvari alayının komandiri olmuşdu. İndi isə 3-cü Şəki süvari polkunda 
Qərargah zabiti idi. Göstərdiyi qəhrəmanlığa görə Ehsan xanın da rütbəsi 
podpolkovnikə çatmışdı. Cəmşid xan böyük qardaş kimi onun şücaətinə, 
döyüşlərdə aldığı ordenə və rütbədə sürətlə irəliləməsinə çox sevinirdi. 
Podpolkovnik Ehsan xan Qarabağı daşnaklardan qorumağa gəlmişdi. Azərbaycana 
soxulan silahlı bolşeviklər hər şeyi tar-mar eləmişdi. Azərbaycan hökuməti 
buraxılmış, ordusu dağılmışdı. Bolşeviklər Bakıda və Gəncədə talan həftəsini 
yenicə qurtarmışdılar. Amma musavat əsgər və zabitlərinin sorğu-sualsız 
güllələnməyi hələ də davam edirdi. Qapı döyüləndə Ehsan xan hamıdan tez ayıldı. 
Cəmşidin oyanmasına qıymayıb durub qapını açdı. Bolşevik-daşnak əsgərlərinin 
tüfənglərindəki süngülər ay işığında parıldadı. Taxta qoburlu mauzeri olan daşnak 
zabiti soruşdu: “Cəmşid xan Naxçıvanski sizsiniz?” Ehsan xan dərhal məsələni 
anladı. Bir anlığa ləngidi, kandarı o tərəfə adlayıb qapını bağladı. “Bəli, Cəmşid 
xan mənəm” - dedi. 
Onu şəhərin kənarına aparıb musavat zabiti olduğuna görə sorğusuz-sualsız 
güllələdilər... 
Otuzuncu illərin axırlarında isə İran ordusunda xidmət edib yüksək rütbələrə 
çatan Davud xanı və Kəlbalı xanı şah öz əli ilə qvardiyaçılarına güllələtdi. Çünki 
bu taydan gedən bolşevik-daşnak donoslarına əsaslanan şah, igid Kəngərli 
qardaşlarına inamını itirmişdi. 
Dörd qardaşdan heç biri otuzuncu illərin tufanlarından salamat çıxmadı...