ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

TOPOQRAF-GENERAL  

İBRAHİM AĞA VƏKİLOV

Şeirimiz, sözümüz, elimiz də var,

Arif yaşamışdır bizim babalar.

Lakin xoş olsa da, söz ilə sənət,

Böyük sərkərdələr yetirən millət

Yalnız qalibiyyət çələngi taxar,

Gələcək günlərə vüqarla baxar.

Səməd VURĞUN

Xalqımızın yetirdiyi elə şəxsiyyətlər var ki, onların adına an-

caq  müxtəlif  mənbələrdə,  arxiv  sənədlərində  rast  gəlmək  olar. 

Yaşadığı dövrdə, illərdə bunların fəaliyyəti geniş işıqlandırılsa 

da, zaman keçdikcə onlar məlum səbəbdən unudulub. Xalqımız 

üçün gördükləri əvəzsiz işlər ört-basdır edilib. Totalitar rejimin 

“müsavat generalı” damğası vurduğu onlarca belə qeyrətli sər-

kər dələrimiz  yaddaşlardan  qeyb  olub.  Böyüməkdə  olan  gənc 

nəslin,  demək  olar  ki,  adı  ara-sıra  çəkilən  bu  şəxsiyyətlərdən 

xəbəri yoxdur. Halbuki, onların keçdiyi mübariz həyat yolu bu 

gün bizim üçün böyük məktəbdir.

Topoqraf-general İbrahim ağa Paşa ağa oğlu Vəkilov da belə 

unudulmuş şəxsiyyətlərdən biridir.

1853-cü il mayın 7-də keçmiş Yelizavetpol quberniyası Qazax 

qəzasının Qıraq Salahlı kəndində anadan olan İbrahim ağa Və ki-

lov on bir yaşında atadan yetim qalıb. Atası Paşa ağa 1864-cü ildə 

vəfat edib. On nəfərlik ailəni güc-bəla ilə saxlayan anası Tükəzban 

xanım Yusif ağa qızı İbrahimin fəhmi, fərasəti ilə daha çox öyü-

nür, qürrələnirdi.

General İbrahim ağa Vəkilovun ata və babaları barədə arxiv 

sənədi:

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

328

1900-cü ilin mart ayının 15-ci günü! Qazax Qəza Rəisi cənab-

larının 1900-cü il 7 yanvar tarixli 80 nömrəli yazılı müraciəti əsasında 

mən Qazax Qəzası ikinci sahəsinin pristavı vəzifəsinin icraçısı po-

ruçik Kolomeytsev bu tarixdə gizir Paşa Xəlil ağa, mayor Əli Vəkil 

Qazaxlı  və  Pənah  bəy  Vəkilov  Qazaxlının  nə  vaxt  və  hansı  vali-

deynlərdən doğulduqlarını aydınlaşdırmaq məq sədilə dindi rilmə 

aparmaqla  Salahlı  kəndinin  uzunömürlü  sa kin ləri  Molla  Nəsib 

Oruc oğlunu, Mustafa Hacı oğlunu, Molla Əli Malik oğlunu, İbra-

him Əfəndi oğlunu, Məmməd Pambıq Bəşi oğlunu, Əmirxan Hacı 

oğlunu, Yaqub Hacı Vəli oğlunu, Vəli Umud oğlunu, yerli ruhanilər 

Molla Usub Əfəndini, Məmməd Əfəndi oğlunu və Molla Məmməd 

Zərif oğlunu dəvət etmişəm. Onların şəhadətləri inandırıcıdır və 

qabaqcadan şəha dətlə gətirilərək dindirmişəm və yuxarıda ərz olu-

nan məsələ ilə əlaqədar onlar bunları demişlər: bizə dürüst məlum 

olduğu kimi gizir Paşa ağa qanuni valideynləri – atası Xəlil ağa, ma-

yor Əli ağadan və Şəhriyar xanım Hacı Qasım ağa qızından doğul-

muşdur; mayor Əli ağa Pənah ağadan və Zöhrə xanım Abdulla ağa 

qızından, Pənah bəy isə Məmməd Şərif ağadan və anası Yetər xa-

nım Yolçu qızından doğulmuşlar. Fəqət, onların məhz nə vaxt ana-

dan olmalarını doğulduqları dövrdən xeyli ötüşdüyünə görə bilmi-

rik. Yuxarıda ərz olunanlarla əlaqədar mən, pristavın vəzifələrinin 

icrasını  qərara  aldım:  hazırkı  protokolu  tərtibləyərək  siz  Qazax 

Qəza rəisi cənablarına təqdim etmək. 

İkinci sahənin pristavı Kolomeytsev 

Hazırkı surəti əsli ilə düzdür, dövlət rüsumu ödənilmiş və 

hərbi  topoqraflar  korpusunun  kapitanı  İbrahim  bəy  Vəkilova 

onun  xahişi  əsasında  təhvil  verilmişdir.  Bunu  da  Zaqafqaziya 

Sünni Ruhani İdarəsi imza və dövlət möhürü ilə təsdiq edir. De-

kabr ayının 12-ci günü, 1901-ci il, Tiflis şəhəri.

İdarənin rəisi Zaqafqaziya Müftisi:

Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadə

Möhür.

katib: imza,

katibin köməkçisi: imza. 

Şəmistan Nəzirli

329

Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin Elmi Arxivində saxlanı-

lan əlli altı nömrəli qovluqda İbrahim ağa Vəkilovun 1866-cı il 

sentyabrın 6-da Tiflisdəki üçüncü Mejavoy Hərbi gimnaziyasına 

daxil olduğu göstərilir. Orta məktəb həcmində təhsil verən bu 

məktəbdə doqquz il oxuduqdan sonra həmyerlisi Mirzə Hüseyn 

əfəndi  Qayıbzadənin  məsləhətilə  İbrahim  Peterburqdakı  hərbi 

topoqrafiya məktəbinə daxil olur.

1879-cu ildə İbrahim ağa Vəkilov həmin məktəbi müvəff əqiy-

yətlə bitirib, praporşik rütbəsi alır. Qulluq üçün Tiflisə göndərilən 

gənc zabit bir müddət Qafqaz hərbi dairəsinin topoqrafiya qərar-

gahı şöbəsində çalışır.

Xidmətinin  ilk  illərində  Dağıstanda  topoqrafik  çəkilişlərlə 

məşğul olan İbrahim ağa Vəkilov 1883-cü ildə Rusiya-İran komis-

siyasının  tərkibində  Xəzər  dənizindən  Əfqanıstana  qədər  olan 

sərhədlərin  dəqiqləşdirilməsində  iştirak  edir.  Belə  bir  ciddi  işi 

vaxtından əvvəl – iki ilə müvəffəqiyyətlə yerinə yetirdiyinə görə 

İbrahim ağa Vəkilovun xidməti İran hökumətinin ən yüksək “Şi-

re-Xorşid” ordeninə layiq görülür. Beş il Qafqaz hərbi dairəsinin 

topoqrafiya  şöbəsinə  rəhbərlik  edən  İbrahim  ağa  Qafqazın  və 

Krımın  müxtəlif  rayonlarında  topoqrafik  çəkilişlərlə  məşğul 

olur. 1891-ci ildə Türkiyəyə ezam olunan İbrahim ağa Vəkilov 

dörd il rus səfirliyində yaşayaraq xüsusi tapşırığı yerinə yetirir. 

Mayor rütbəsində yenidən Qafqaz hərbi dairəsində mühüm işlər 

icraçısı işləyir.

1901-ci  ildən  şöbə  rəisi  podpolkovnik  İbrahim  ağa  Vəkilov 

Qars vilayətinin Rusiya-Türkiyə sərhədlərində topoqrafik çəki-

lişə rəhbərlik edir və Bosforun hərbi xəritəsini hazırlayır.

1912-1913-cü  illərdə  Rusiya-İran  hökumətinin  danışıqlarına 

əsasən polkovnik İ.Vəkilov Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Urmi-

ya və Xoy şəhərlərində keçirilən topoqrafik çəkilişlərə də başçılıq 

edir. Birinci Dünya müharibəsi illərində döyüşən ordu qərar ga-

hında fəaliyyət göstərən polkovnik İbrahim ağa Vəkilov 1917-ci 

il inqilabından sonra Tiflisə qayıdır. Onun xidmətləri “Müqəddəs 

Stanislav”, “Müqəddəs Anna” və dördüncü dərəcəli “Müqəddəs 

Vladimir” ordenlərinə layiq görülür.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

330

İbrahim ağa Vəkilov Qafqazda hərbi topoqrafiya üzrə gene-

ral-mayor rütbəsinə layiq görülmüş yeganə şəxsiyyətdir.

Bir müddət Tiflisdə Zaqafqaziya Federasiyasında və Zaqaf-

qaziya Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri vəzifəsində çalışan İbrahim 

ağa sonralar Bakıda və Gəncədə fəaliyyət göstərir.

1918-ci  ildə  o, Azərbaycan  Milli  Ordusunun  təşkilində  fəal 

çalı şanlardan  olmuşdur.  Bundan  əvvəl  Azərbaycan  hökuməti 

onu Qazax qəzasına kənd və şəhər sovetlərinin seçkilərinə rəh-

bərlik  etməyə  göndərmişdi.  Vəkilovun  nüfuzu  yeni  yaranan 

Azər baycan Demokratik Cümhuriyyətinin bölgədə dərinləş mə-

sinə güclü təkan vermişdi.

1918-ci il iyunun 23-də Respublika Daxili işlər nazirinin əm-

rilə polkovnik İbrahim ağa Vəkilov Gəncənin general-quberna-

toru təyin olunur. Goran mahalında və ayrı-ayrı kəndlərdə sığı-

nacaq tapmış daşnak tör-töküntülərinə divan tutan qubernator 

onları  tərksilah  etmişdi.  Onun  daxili  işlər  nazirinə  göndərdiyi 

1919-cu il 23 mart tarixli məlumatında bildirirdi ki, Gəncə qəza-

sında daşnak irticasının və xarici müdaxiləçilərin törətdiyi fitnə-

fəsadlar aşkar edilmişdir. Yerli bolşeviklərlə birləşən ermə nilər 

müsəlmanlar  arasında  qırğın  törətmək  istərkən  yaxalanmışlar. 

Onların başçısı qolçomaq Cümşüd Voskanov həbs edilmişdir.

1919-cu ilin martında Novruz bayramı münasibətilə Milli Or-

dunun paradı keçirilirdi. Respublika hərbiyyə naziri Səməd bəy 

Mehmandarov  və  bir  qrup  parlament  üzvü  parad-nümayişdə 

iştirak  etmək  üçün  Gəncəyə  gəlmişdi.  Gəncə  qarnizonundakı 

səliqə-sahmana və nümunəvi qayda-qanuna görə hərbiyyə nazi-

ri İbrahim ağa Vəkilova səmimi təşəkkürünü bildirmişdi.

Azərbaycan hökumətinin 1919-cu il 30 mart tarixli qərarı ilə 

uzun illər ordudakı nümunəvi xidmətinə görə İbrahim ağa Paşa 

ağa oğlu Vəkilova general-mayor rütbəsi verilmişdi.

Ayyarım sonra (1919-cu il martın 14-də) general İbrahim ağa 

Vəkilov hökumətin 248 nömrəli əmri ilə Baş Qərargahda hərbi 

topoqrafiya  şöbəsinin  rəisi  təyin  olunmuşdu.  O,  rusların  aprel 

işğalına qədər bu vəzifədə qeyrət və vicdanla çalışmışdı.

Şəmistan Nəzirli

331

1919-cu  ilin  dekabr  ayında  ilk  hərbi  bayrağımızın  təsdiq 

olunması haqqında Baş Qərargah İdarəsi qərar verdi. Bayrağın 

yaradıcısı hərbi topoqrafiya şöbəsinin rəisi general-mayor İbra-

him  ağa  Vəkilov  idi.  İpək  sapla  işlənmiş  bayrağın  bir  üzündə 

əski əlifba ilə “Azərbaycan”, o biri üzündə isə Müqəddəs Quran-

dan: “Allahdan kömək və qələbə yaxındadır” ayəsi yazılmışdı. 

Baş Qərargah İdarəsinin verdiyi beş saylı qərarda göstərilir ki, 

süvari,  piyada  alaylarında,  əlahiddə  tabor  və  hərbi  məktəblər 

üçün vahid formada bayrağın yaradıldığı elan olunur.

Hələ əsrin əvvəllərində Tiflis ədəbi mühitində yaxından işti-

rak  edən  İbrahim  ağa  Vəkilov  böyük  dramaturqumuz  Cəlil 

Məmmədquluzadə ilə dostlaşmışdı. Onların ikisi də xalqımızın 

nicatı üçün birgə çalışırdı. Bu fakta Mirzə Cəlilin həyat yoldaşı 

Həmidə xanımın “Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim” kitabında 

da rast gəlmək olar. Həmidə xanım yazır: “1907-ci ildə Qarabağ-

da  çəyirtkə  və  aclıq  gözlənirdi...  Tiflisdə  Müsəlman  Xeyriyyə 

Cəmiyyətinin sədri İbrahim ağa Vəkilov, katibi Mirzə Cəlil bi-

zim rayonun qaldığı çıxılmaz vəziyyətdən xəbər tutduqda zərər-

çəkənlərə paylamaq üçün poçt ilə mənim adıma altı yüz manat 

pul göndərmişdi”.

Polkovnik İbrahim ağa Vəkilov 1906-cı ilin yanvarın səkki-

zində Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyətinin zalında Müsəlman 

Xeyriyyə Cəmiyyətinin ilk sədri seçilir. Azərbaycanın qabaqcıl 

ziyalıları polkovnik İbrahim ağa Vəkilovu səsə qoyulmadan xey-

riyyə cəmiyyətinin idarə heyətinə sədr təyin edirlər.

Cəmiyyətin  katibi  Cəlil  Məmmədquluzadə,  üzvlüyə  nami-

zədlər isə Əlimərdan bəy Topçubaşov, Səməd ağa Qayıbov, Os-

man bəy Müftizadə, Rəşid bəy İsmayılov, İmadəddin Sübhanqu-

lov, Kamal əfəndi Ünsizadə, Məmmədhəsən İmanov, Adil-Girey 

Daidbəyov, Əbdürrəhman bəy Əfəndiyev və başqaları seçilir.

Bizdə  Mirzə  Cəlillə  general  İbrahim  ağa  Vəkilovun  birgə 

fəaliyyətini təsdiq edən daha bir etibarlı sənəd var. O da 1909-cu 

il martın 22-də çap olunan “Molla Nəsrəddin” jurnalının on ikin-

ci sayındadır. Həmin sayda İbrahim ağa haqda iki dostluq şarjı 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

332

verilib.  Birinci  şarjda  küçədə  İbrahim  ağaya  rast  gələn  ziyalı 

müsəlmanların hamısı ona baş əyir, xoş təbəssümlə təzim edirlər. 

Onlar  deyirlər  ki,  sən  Xeyriyyə  Cəmiyyətini  təşkil  et,  biz  sənə 

maddi  cəhətdən  kömək  göstərəcəyik.  İzof  Rotterin  məharətlə 

çəkdiyi  bu  şəklin  altında  belə  yazılıb:  “İbrahim  ağa  Vəkilov 

Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri seçilməmişdən əvvəl”.

İkinci şarjda isə İbrahim ağa küçənin ortasında tək dayanıb. 

Ondan  baş  götürüb  qaçan  ziyalı  müsəlmanlara  baxıb,  acı-acı 

gülümsəyərək, “Bunlara nə oldu?” – deyir. Bu “ziyalı” müsəl-

manların kimisi qaçır, kimisi də gizlicə tindən, dalandan qorxa-

qorxa İbrahim ağaya baxır. Hərbi formalı  İbrahim ağanın indi 

küçədə  əlləri  təəccüblə  açıq  qalıb.  Şəklin  altında  oxuyuruq: 

“Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri seçiləndən sonra”.

Əsrin əvvəllərində İbrahim ağa bir topoqraf kimi çox məşhur 

olub. Qırx ilə yaxın hərbi topoqraf kimi fəaliyyət göstərən İbra-

him  ağa  Vəkilovun  xidmətləri  “Müqəddəs  Anna”  ordeninin 

üçüncü  dərəcəsilə  (1886),  İranın  “Şire-Xorşid”  ordenilə  (1888), 

“Müqəddəs Stanislav” ordeninin ikinci dərəcəsilə (1894), “Mü-

qəd dəs  Anna”  ordeninin  ikinci  dərəcəsilə  (1897),  “Müqəddəs 

Vladimir” dördüncü dərəcəsilə (1903) qiymətləndirilib. 

1902-ci  ildə  Tiflisdə  nəşr  olunmuş  “Rus  imperatorluğunun 

coğrafi birliyinin Qafqaz şöbəsi xəbərləri” kitabının (XV cild) iki 

yüz  əlli  səkkizinci  səhifəsindəki  xəbər  eloğlumuzun  fəaliyyəti 

barədə xoş təsəvvür yaradır: “Podpolkovnik İbrahim ağa Vəki-

lovun rəhbərlik etdiyi dördüncü bölmə Qars qalası rayonunun 

yarımverstlik  miqyası  (məsafədən)  çəkilişini  davam  et dir mək 

tapşırığını almışdı. İndiyə kimi çəkiliş şöbə tərəfindən əla apa-

rılmışdı.  Podpolkovnik  İ.Vəkilovun  coğrafi  çəkiliş  şöbəsində 

kollec  assesoru  Baqdanov,  podyesaul  Borisenko,  podporuçik 

Bekleşov və üç torpaq ölçən iştirak etmişdir”.

1920-ci ildə Azərbaycanın ilk coğrafi xəritəsinin müəllifi və 

respublikamızda topoqrafiya məktəbinin yaradıcısı da general-

mayor İbrahim ağa Vəkilov olmuşdur. O, 1918-ci il mayın 28-də 

Azərbaycanın istiqlalını bəyan etmiş Milli Şuranın üzvü idi.

Şəmistan Nəzirli

333

1922-ci il dekabrın 3-də Xalq Komissarlığının və Hərbi Dəniz 

Donanmasının əmrində oxuyuruq:

“Hərbi topoqrafiya şöbəsinin rəisi İbrahim ağa Vəkilov yol-

daş hərbi topoqrafiya kurslarının təşkili və rəhbərliyi sayəsində 

misilsiz xidmətlərinə, eləcə də yeni topoqrafların yetişdirilməsinə 

səmimi vicdanla yanaşmasına görə, topoqrafçıların birinci bura-

xılışının təntənəsi günü, ümumi iclasın qərarlarına əsasən hərbi to-

poqrafiya kurslarının fəxri kursantı seçilmişdir.

Hərbi Dəniz Donanmasının Xalq Ko-

missarı Qərargah rəisi”.

Yeni gələn Şura hökuməti onu “müsavat generalı” kimi gö-

zümçıxdıya salsa da, İbrahim ağa hərbi-elmi, pedaqoji fəaliyyətini 

dayandırmayıb.  Ehtiyac  içində  yaşayan  general  ömrünün  son 

günlərində  hökumətə  yazdığı  ərizəsində  bildirirdi:  “Dulam. 

(Həyat yoldaşı 1923-cü ildə vəfat etmişdi. Tiflisdə dəfn olunub. 

– Ş.N.). Bir çarpayıdan, bir mizdən və bir arakəsmədən savayı 

heç nəyim yoxdur. Oğlumun darısqal evinin kiçik bir küncündə 

yaşayıram...”

Ədalətsizliyə bax ki, arxivdə saxlanan “Hərbi xidmət kitab-

çası”nın “rütbəsi” yazılan qrafasında Sovet hökumətinin hansısa 

xəbis ürəkli bir nümayəndəsi general-mayor sözlərinin üstündən 

tuşla qara xətt çəkib.

Onun çox böyük topoqraf təcrübəsi inqilabdan sonra yalnız 

milli  diviziyalarda  deyil,  həm  də  Respublika  Xalq  Torpaq  Ko-

missarlığı  Topoqrafiya-Geodeziya  İdarəsinin  rəisi  vəzifəsində, 

Azərbaycanın  Qədim  Dövr  İncəsənət  Abidələrini  və  Təbiəti 

Mühafizə Komitəsində işləyəndə karına gəlmişdi.

General İbrahim ağa Vəkilov zəngin arxivi ilə tanış olduqca 

şəkil və sənədlərdə fədakar, vicdanlı, xalqını, millətini sevən bir 

insanın dolğun obrazını açıq-aydın görmək olur.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

334

İstər  hərbi  topoqrafiya,  istərsə  də  tariximizin  ayrı-ayrı  zid-

diyyətli, mürəkkəb dövrünü öyrənmək üçün generalın məqalələri 

kifayət qədər material verir. Onun Azərbaycan Dövlət Tarix Mu-

zeyinin Arxivində mühafizə olunan əlyazmasında sovet döv rün-

dəki məqalə və məruzələri qeydə alınıb. Əlbəttə, bu, general İb-

rahim ağa Vəkilovun inqilabdan əvvəlki, həmçinin 1918-1920-ci 

illərdə Milli Azərbaycan Ordusundakı misilsiz xidmətinin yalnız 

bir  hissəsidir.  Hətta,  onun  sovetlər  dövründəki  elmi-tədqiqi 

xidmətinin də tam əksi deyil:

1)  Hərbi  idarə  üzrə  3  dekabr  1922-ci  il  373

a

  nömrəli  əmrin 

surəti, 4-cü § təsdiq edir ki, mən doğrudan da topoqrafiya kurs-

larının fəxri kursantı seçilmişdim.

2) Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığının Mərkəzi İcra 

Komitəsinə 8 may 1929-cu il 2406 nömrəli məlumatını hazırlamı-

şam.

3) Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 23.XI.1922-ci il 

tarixli jurnal qərarının çıxarışını yazmışam.

4) Azərbaycan Hərbi Komissarlığının 1923-cü il 8 may tarixli 

1347 nömrəli vəsiqəsini tərtib etmişəm.

5) Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1922-ci il 1 

aprel tarixli qətnaməsinin çıxarışını yazmışam.

6)  Köçərilər  haqqında  məqaləm  “Azərbaycanı  Tədqiq  Edən 

və  Öyrənən  Cəmiyyətin  Xəbərləri”  jurnalının  üçüncü  nömrə-

sində dərc edilib.

7) “Yeni kənd” jurnalında Ağamalı oğlu adına Torpaq Ölçmə 

Texnikumunun yaradıcısı kimi mənim fotoşəklim verilib.

8) T.Q.Sultanovun “Naxçıvan Diyarı və onun iqtisadiyyatı” 

kitabı mənim tərtib etdiyim xəritə ilə birlikdə nəşr olunub.

9) a) Azərbaycanın, b) bütün Qafqazın, c) Avropanın, ç) Asi-

yanın, d) Amerikanın (Şimali və Cənubi), i) Türk xalqlarının Asi-

ya və Avropada məskunlaşmasının xəritələrini tərtib etmişəm.

Şəmistan Nəzirli

335

Alim sözü

Qoca tarix ilham almış, mərd əllərin yazısından.

Səməd VURĞUN

Topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilovun sərkərdəlik fəaliy-

yətindən başqa ayrı-ayrı sahələrdə də xalqımız qarşısında xid-

mətləri çox olmuşdur. “Azərbaycan Respublikasının siyasi və fi-

ziki xəritəsi”nin ilk tərtibçisi də İbrahim ağadır.

Bu dəyərli xəritənin taleyi necə olmuşdur? Bu milli xəritə nə 

az, nə də çox, yetmiş ildən artıq istifadə olunmamışdır. Yaddaş-

lardan  qeyb  olunan  xəritənin  yeganə  nüsxəsini  qeyrətli  alim, 

coğrafiya elmləri namizədi, dosent Malik Mirzəyev qoruyub bu 

günümüzə qədər saxlaya bilmişdir.

– Malik müəllim, general İbrahim ağa Vəkilovun kartoqrafik 

xəritəsi sovet xəritələrindən hansı keyfiyyətlərinə görə fərqlənir? 

– Generalın tərtib etdiyi “Azərbaycan Respublikasının siyasi 

və təbii xəritəsi” kartoqrafik bir əsərdir. O, məşhur dünya alim-

lərinin və kartoqraflarının tərtib etdikləri xəritələrlə müqayisədə 

nəinki onlardan geri qalmır, hətta, onlardan çox-çox üstündür. 

Adətən, xəritə tərtibçiləri bir sahəni (relyef, siyasi, iqtisadi, fiziki 

və s.) əks etdirməklə kifayətlənirlər. Bir xəritədə iki sahəni bir ləş-

dirmək ideyası ilk dəfə general İbrahim ağa Vəkilova müyəssər 

olmuşdur.  O,  bir  xəritədə  həm  siyasi,  həm  də  təbii  məkanları 

birləşdirmiş və nəticədə dərin məzmunlu, zəngin təfsilatlı, asan 

oxuna bilən orijinal kartoqrafik əsər yaratmışdır. Xəritənin təh-

lilindən aydın olur ki, müəllif onu tərtib etmək üçün gərgin elmi 

axtarışlar  aparmış,  topoqrafiya,  toponimika,  tarix,  onomastika, 

eləcə də coğrafiya elmlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetir-

mişdir. Xəritə qırmızı rəng çaları ilə işlənmiş, ay-ulduz bayrağı 

ilə birgə çap olunmuşdur. Onun üçün 1:420000 miqyas seçilmiş-

dir.  O  dövr  üçün  hər  yerdə  –  ölkədə  ondan  asanlıqla  istifadə 

etmək  üçün  ingilislərin  işlətdiyi  miqyasın  da  (verst)  verilməsi 

onun  praktik  əhəmiyyətini  xeyli  artırmışdır.  Xəritədə  verilən 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

336

marşrut işlərinin yığcamlığı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bunla-

rın sayı indiki xəritələrlə müqayisədə xeyli azdır. İnşa olunmuş, 

inşa olunan ensiz dəmir yolları, araba, şose yolları və axan çay 

aydın nəzərə çarpan şəkildə çəkilmişdir. Onun təhlili göstərir ki, 

müəllif  topoqrafiyanı  əla  bildiyindən  iri  yaşayış  məntəqələri 

ətrafında,  ayrı-ayrı  sahələrdə  bağları,  şoranlıqları,  bataqlıqları 

da  göstərmişdir.  Xüsusilə,  Xocavənd,  Lənbəran,  Kvartaboy-

Əhmədli ərazilərində bağlıq sahələr daha çox qeyd olunmuşdur.

– Malik müəllim, bəs, təbii yer adları necə işlənmişdir? Onlar 

rus xəritə və mənbələrindəki kimi dəyişdirilmiş, yoxsa türkcəsi 

saxlanılmışdır?

– General İbrahim ağanın xəritəsinin ən böyük dəyəri yer ad-

larının türkcə işlənməsidir. Məsələn, Kür-Araz ovalığında Mu-

ğan bozqırı, Mil bozqırı, Şirvan bozqırı kimi adlar saxlanılmış-

dır. Təbii coğrafi yer adları isə indikilərdən az fərqlənir. Məsələn, 

Dəli Məhəmmədli.

Xəritədən  kifayət  qədər  maraqlı  məlumatlar  almaq  olar. 

Xüsusilə, tarixi adların verilməsi onun dəyərini daha da artırır 

(Qarabulaq, Əbdəllər, Gorusu, Tərtər, İrəvan, Tiflis). Salyan və 

Sabirabad ərazisində bir çox qalaların adları (Mahmud qala, Ca-

vad qala, Şin qala, Əbul qala) tarixi məna kəsb edir. Xəritədə bu 

qalaları yaradan Arazdan ayrılan bir qolun, Yeni Arazın çəkil-

məsi, göstərilməsi də elmi cəhətdən çox maraqlıdır. Xəzər dənizi 

boyu  –  Dərbənddən Astaraya  qədər  çoxlu  burunların  və  ətək-

lərin hamısı türk – Azərbaycan adı ilə göstərilmişdir. Müəl

 

lifin 

silsiləni – sıralar, aşırımı – aşma, çölü – bozqır, kəndi – köy kimi yaz-

ması da dilçilik baxımından çox maraqlıdır.

Son illər erməni millətçiləri bir çox coğrafi adları əsassız ola-

raq  dəyişdirmiş  və  təhrif  etmişlər.  Həmin  başabəla  “tədqiqat-

çılara” İ.Vəkilovun xəritəsi tutarlı cavabdır. Oxçu, Ağstafa, Ala-

göl,  Qaragöl,  Bazarçay  və  s.  türk  mənşəli  adlar  bunlara  əyani 

misaldır. Xəritədə coğrafi adların düzgün verilməsi (oronimlər, 

hidronimlər, oykonimlər) hazırda böyük elmi əhəmiyyətə ma-

Şəmistan Nəzirli

337

likdir. Saxtakar erməni tədqiqatçılarını ifşa etmək üçün bu xəritə 

tutarlı mənbə hesab oluna bilər.

İbrahim ağa Vəkilovun xəritəsi onun əlimizdə olan yeganə 

kartoqrafik əsəridir. Xəritənin tarixçi, dilçi, coğrafiyaçı alimlər 

və  siyasətçilərin  dərindən  təhlilinə  ehtiyacı  var.  İndiki  dövrdə 

bəzi  mübahisəli  məsələlərin  (ad,  sərhəd)  aydınlaşdırılmasına 

ondan  istifadə  etmək  vacibdir.  Xəritədə  göstərilmiş,  indi  isə 

unudulmuş türk mənşəli adların bərpa olunmasında bu xəritənin 

çox böyük rolu ola bilər.

Azərbaycan Respublikasının qonşu dövlətlərlə sərhədlərinin 

xəritədə göstərilməsi (xüsusən, Ermənistan, Dağıstan) müəllifin 

Qafqazı yaxından tanımasından irəli gəlir.

İbrahim ağa Vəkilovun “Azərbaycan Respublikasının siyasi 

və təbii xəritəsi” adlı məzmunlu kartoqrafik əsəri qəza sərhəd-

lərini (siyasi vəziyyəti) çox əyani göstərən bir xəritədir.

İstedadlı topoqrafik-xəritəçi İbrahim ağa Vəkilovun bu xəritə-

sinin üzərində kiçik əl gəzdirməklə yenidən çap olunması vacib-

dir. Mənə belə gəlir ki, İbrahim ağa Vəkilovun əlimizə gəlib çat-

mayan çoxlu əsəri hələ də müxtəlif arxivlərdə öz tədqiqatçısını 

gözləyir.

Azərbaycan Respublikasının müstəqillik yolunda atdığı ad-

dımlar bizi unutdurulmuş məşhurlarımızla daha yaxından tanış 

olmağa,  onların  əsərlərinin  toplanıb  çap  olunmasına  köməklik 

göstərəcəkdir.

İbrahim ağa Vəkilovun topoqrafiya və kartoqrafiya sahəsində 

apardığı işlər onun həmvətənlərinə layiqincə çatdırılmalıdır. Bu-

nun üçün gənclərə Vətən təəssübkeşliyi, milli hiss, keçmişimizə 

qayğı kimi mənəvi keyfiyyətlər aşılanmalıdır.

Təəssüf ki, belə bir görkəmli alim-general haqqında Azərbay-

can Ensiklopediyasında bir sətir belə yoxdur.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

338