Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzi Səlahəddin XƏLİlov
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ə L A V Ə M.Nüaymədən seçmələr “Sonuncu gün”
- Mirdadın kitabı” ndan Sehrli Rahib
|
Atalar və oğullar Bu mövzu XIX əsrin ortalarında Rusiya üçün necə vacib idisə, XX əsrin əvvəllərində Ərəb Şərqində də eləcə aktual idi. Aida İmanquliyeva XIX əsrin axırlarında bir sıra ərəb ölkələrində, xüsusən Livanda və Suriyada ictimai həyata təsir edən başqa bir prosesi nəzərə almaq lazımdır. Bu da istər Amerika və Avropanın, istərsə də Rusiyanın bu bölgəyə böyük maraq göstərməsi, burada məktəblər açılması və hər kəsin öz dilini və mədəniyyətini yaymaq təşəbbüslərini əhatə edir. Mixail Nüaymənin atası Amerikaya mühacirət etdiyi bir vaxtda özü Livanda açılmış rus məktəbində təhsil alırdı. Aida İmanquliyeva bu məktəb haqqında yazır: “1889-cu ildə Biskintidə ibtidai məktəb açıldı. Bu məktəbi Rusiyanın İmperator Pravoslav Fələstin cəmiyyəti Livanın dağlıq hissəsinin xristian dininə etiqad edən əhalisini savadlandırmaq məqsədilə tikmişdi. Bu pulsuz məktəbdə oxuyanlar dərs üçün lazım olan hər şeylə təmin edilmişdilər.”1 Bizim üçün təəccüblü görünə bilər. Rusiyanın özünün savadlanmağa böyük ehtiyacı olduğu bir dövrdə öz ölkəsinin sərhədlərindən çox-çox uzaqlarda məktəb açması kimə lazım idi? Burada, əlbəttə, imperiya siyasətinin başqa bir rakursu; hərbi istiladan fərqli olaraq mədəni-mənəvi təsir dairəsinin genişləndirilməsinə, Osmanlı imperiyasının ərazisində olan əhalinin fəallaşdırılmasına və rus təəssübkeşliyi ruhunda formalaşdırılmasına xidmət edən bir siyasət özünü göstərirdi. Bu niyyət həm imperiya siyasətinə, həm də missionerlik fəaliyyətinə uyğun idi. Təsadüfi deyildir ki, Aida xanım da bu cəhəti xüsusilə vurğulayır və rusların Livanda yaratdığı şərait haqqında daha aydın təsəvvür yaratmaq üçün Kraçkovskinin aşağıdakı fikrinə istinad edir: “Bu kiçik, miskin şəraitli məktəblərin rolu müqayisəyə gəlməz idi. Fələstin cəmiyyətinin müəllim seminariyası vasitəsilə buraya Rusiyadan gətirilmiş Piroqov və Uşinskinin yüksək ideyalarla dolu unudulmaz öyüd-nəsihətləri də gəlib çatıb. Pedaqoji məram və məqsədlərinə görə, Fələstin və Suriyadakı rus məktəbləri müxtəlif Bu, olduqca əlamətdar bir haldır. Belə ki, iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə Rusiyaya nisbətən çox irəlidə olan ölkələrlə rəqabətə girmək və bu sahədə uğurlar qazanmaq ilk baxışda çox paradoksal görünür. Lakin unutmaq olmaz ki, XIX əsrin axırlarında Rusiya iqtisadi baxımdan varlı olmasa da, mədəniyyət və ədəbiyyat resursları baxımından çox zəngin idi. A.S.Puşkin, V.Belinski kimi məşhur ədəbiyyat nəhənglərinin sayəsində həmin dövrdə Rusiya da Avropa ədəbi-bədii məkanında ən qabaqcıl mövqelərə gəlib çata bilmişdi. İ.Turgenyev, L.Tolstoy, F.Dostoyevski artıq bütün dünyada məşhur idilər. Və Rusiya öz təsir dairəsini beynəlxalq miqyasda genişləndirmək üçün ədəbiyyatdan da bir amil kimi istifadə edirdi. Təsadüfi deyil ki, bir çox başqa həmvətənləri kimi M. Nüaymə də ilk mühacirətini Rusiyaya etmiş və təhsilini davam etdirmək üçün Poltava ruhani seminariyasına daxil olmuşdu. Nüaymənin dünyagörüşündə dərin iz buraxan Rusiya həyatı A.İmanquliyevanın kitabında geniş və hərtərəfli təsvir edilmiş və onun sonrakı yaradıcılığında bu təhsil illərinin və rus ədəbiyyatı ilə dərindən tanışlığın ərəb məhcər ədəbiyyatının böyük əhəmiyyəti açılıb göstərilmişdir.  Seminariyanı bitirdikdən sonra M.Nüaymə Rusiyanı tərk edərək Avropa və Amerika səyahətinə çıxır. O, Qərb həyatına o qədər dərindən daxil olur ki, “Amerika ordusunun tərkibində Fransaya gəlib çıxır”.1 1932-ci ildən vətənə qayıdanadək şairin xarici ölkələrdəki həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş məlumat verən Aida İmanquliyeva sadəcə tərcümeyi-hal yazmır və M.Nüaymənin yaradıcılıq yolunu təsvir etməklə kifayətlənmir. Aida xanımın yazdıqları bir şəxs haqqında deyil, bütovlükdə dövr haqqında, Şərq və Qərb sivilizasiyaları arasında qarşılıqlı əlaqələrin müxtəlif formaları haqqında ciddi sosial-fəlsəfi tədqiqatın nəticələridir. Məsələn, M.Nüaymənin vətənə dönüşü timsalında 26 illik bir mühacirətdən sonra vətənə “cibində bir qəpik olmadan” qayıdan mədəniyyət xadimlərinin missiyasını çox gözəl təqdim edir. Belə ki, xarici ölkələrə qazanc dalınca gedənlərdən fərqli olaraq, kimlərsə vətəninə yeni dünyagörüşü, rasional düşüncə vərdişi və ən başlıcası, yeni tipli ədəbiyyat və ədəbi-tənqidi mühakimə gətirir. Və bu, vətən üçün, onun intibahı, mədəni-mənəvi inkişafı üçün qat-qat önəmlidir. M.Nüaymə kimi şəxsiyyətlərin vətənə qayıdışı xüsusi tipli sosial hadisə olduğuna görə, biz bu məsələ barədə ayrıca bəhs etmək istərdik.
Qeyd edək ki, bu hadisə ziyalıların Qərbdən Şərqə gəlişinə bənzəmir. Səviyyələr də, məqsədlər də başqadır. Qərbin alim və ziyalıları Şərq ölkələrinə bir qayda olaraq, məqsədyönlü surətdə – öyrənmək, tədqiq etmək və əgər Şərqdə hələ də diqqətəlayiq nə isə varsa, onları mənimsəmək və istifadə etmək, Qərb mədəniyyətinə qatmaq məqsədilə səfər edirdilər. Missionerliklə məşğul olanlar da var idi ki, onların məqsədləri bir qədər fərqli idi: yəni öz dünyagörüşünü, əqidəsini, düşüncə tərzini, mədəniyyətini yaymaq, özünə davamçılar yetişdirmək və beləliklə hərbi istiladan fərqli olaraq, əqli istilaya, əqidənin ekspansiyasına nail olmaq. Həm də ayrı-ayrı fərdlərin missionerliyindən daha geniş miqyaslı fəaliyyət formaları da var idi ki, bu da humanitar dəstək motivi ilə məktəblərin, mədəniyyət müəssisələrinin açılmasından, insanların fikirlərini və hətta duyğusunu, simpatiyasını hələ lap uşaqlıqdan yönləndirmək, onları özününküləşdirməkdən ibarət idi.  Ziyalıların Şərqdən Qərbə getməsini şərtləndirən amillər isə tamamilə başqa xarakterli idi. Bu sırada ilk növbədə azad düşüncə və yaradıcılıq fəaliyyəti üçün əlverişli məkan axtarışını qeyd etmək olar. Yazar üçün, bir tərəfdən çap olunmaq imkanı, digər tərəfdən də oxucu publikası və ədəbi tənqidin münasibəti lazım idi ki, bu da o vaxt geri qalmış Şərq ölkələrində çatışmayan cəhətlərdən idi.
Gedib hər hansı bir Qərb ölkəsində özünə yer etmək, yabançı bir mühitin elementinə çevrilmək, yadlaşmaq, bunun müqabilində şəxsi həyatını təmin etmək və hətta müəyyən populyarlıq qazanmaq da mümkündür. Lakin beləliklə öz vətəni və xalqı üçün tamamilə itib getmək olar. Bu, bir cür aqibətdir. Öz simasını və amalını dəyişmədən itirmədən yaradıcılıq mühiti əldə etmək isə tamamilə başqa cür aqibətdir. Buna nail olmaq üçün ərəb mühacir ədəbiyyatının nümayəndələri böyük Amerika mühiti kontekstində öz nisbi müstəqil mədəni-mənəvi mühitlərini yaratmağa çalışırdılar. Bu, çox əlamətdar bir haldır. Aida İmanquliyeva öz kitabında bu məsələyə xüsusi diqqət verir. O, qeyd edirdi ki, XX əsrin əvvəllərində Amerikada ərəb mühacirlərinin çoxlu sayda jurnal və qəzeti çap olunurdu. Ən çox sayılıb-seçilən yazıçılar Cübran Xəlil Cübranın rəhbərliyi ilə “Qələmlər birliyi” adlı təşkilat yaratdılar və burada özlərinə məxsus ədəbi-bədii yaradıcılıq məktəbi formalaşdırdılar. Məqsəd milli ədəbi-bədii yaradıcılıq ənənələrini qoruyub-saxlamaq şərtilə müasir tələblərə cavab verən yeni ədəbiyyat yetişdirmək idi. Fikirlərini əsaslandırmaq üçün A. İmanquliyeva bu birliyin katibi seçilən M.Nüaymənin çıxışından aşağıdakı parçanı misal gətirir: “...Yeni ədəbiyyatın yaradılmasına səy göstərməklə biz keçmişin ədəbi ənənəsindən tamamilə üzülüşmək fikrində deyilik. Bu ədəbiyyatı görkəmli ədiblər, mütəfəkkir şairlər şöhrətləndirmişlər ki, onların əsərləri bir çox yazıçı nəsli üçün əbədi ilham mənbəyi olaraq qalacaq. Lakin buna kor-koranə əməl etmək müasir ədəbiyyatın ölümüdür. Onun canlı nəfəsini qoruyub saxlamaqdan ötrü biz müasirliyin ehtiyatlarından istifadə etməli, sabaha baxmağı bacarmaliyiq.”1 Doğrudan da, Əmin ər-Reyhani, Cübran Xəlil Cübran, M.Nüaymə və onların yolu ilə gedən başqa şair və yazıçılar ənənəçiliyin sərhədlərini keçsələr də Qərb ədəbi prosesinin təsirinə uğrayaraq milli özünəməxsusluqların Bədii ədəbiyyat öz mövzusunu ictimai gerçəklikdən götürür. Yazıçı da, oxucu da eyni mühitin yetişdirməsi olanda müəllif ideyası daha tez başa düşülür. Bəs bir ictimai həyatın ruhu və səsi başqa bir mühitdə necə eşidilər? Bir xalqın nümayəndəsi başqa bir xalqın nümayəndəsi tərəfindən yaradılmış sənət əsərini yalnız o dərəcədə mənimsəyə bilər ki, burada qaldırılan məsələlər onun özü və öz xalqı üçün də aktual olmuş olsun. XX əsrin əvvəllərində Rusiyada təhsil alan M.Nüaymə həmin dövrün rus ictimai gerçəkliyindən daha çox, XIX əsrdə böyük rus ədibləri tərəfindən qələmə alınmış problemlərdən təsirlənir. Çünki inkişaf səviyyələrinə görə zaman sürüşməsi mövcud olduqda bir xalq üçün başqasının keçmişi daha önəmli ola bilər. O xalqlar tarixdə daha düzgün mövqe tuta bilir ki, onlar başqalarının tarixindən də dərs almağı bacarırlar. Bu dərs isə təkcə tarixi səlnamələr vasitəsilə deyil, daha çox dərəcədə bədii ədəbiyyat vasitəsilə mənimsənilir. Qarşımızda iki fərqli “Atalar və oğullar” vardır. Biri roman, o biri pyesdir. Biri xeyli öncə İ.S.Turgenyev tərəfindən yazılmışdır. Digəri isə həmin bu romandan təsirlənən və burada qoyulan məsələləri öz ölkəsindəki ictimai həyat müstəvisinə transfer edən M. Nüaymənin versiyasıdır. Diqqəti bu iki əsər arasındakı ümumi və fərqli cəhətlərə yönəldən Aida İmanquliyeva yazır: “Nüaymə də Turgenyev kimi iki nəslin arasında mövcud olan problemi diqqətə çəkir. Hər iki yazıçı bu problemi qəhrəmanlarının dar ailə çərçivəsində nəzərə çarpdırır. Bununla belə, hər bir əsər yarandığı dövrün əsas cizgilərini özündə əks etdirir. Bu səbəbdən hər iki müəllifin diqqət mərkəzində atalar və oğulların, mühafizəkarlarla yenilik tərəfdarlarının münaqişəsi durur.”1  Maraqlıdır ki, M.Nüaymənin “Atalar və oğullar”ı İ.S.Turgenyevin eyni adlı romanı ilə nə dərəcədə səsləşsə də, o vaxtkı ərəb ictimai gerçəkliyi Rusiyadakı ictimai-siyasi və iqtisadi həyatdan xeyli dərəcədə fərqli olduğuna görə, nəsillərarası münasibətlər də özünəməxsus səciyyəyə malik idi. Əslində, bir Şərq ölkəsi olaraq Livandakı ictimai şüur səviyyəsi, görünür, o vaxtkı Azərbaycanla daha çox səsləşirdi. Məhz buna görə də, M.Nüaymənin əsərində əks olunan problemlər Mirzə Cəlilin kəskin tənqid etdiyi real həyat problemlərini xatırladır. C.Məmmədquluzadənin «Ölülər» əsərində önə çəkilən mövhumat və cahillik o vaxtkj Livan üçün də səciyyəvi imiş. Aida xanım pyesin qısa məzmununu nəql edərkən, məhz belə mövhumat və fanatizm məqamlarını xüsusilə vurğulayır. Əsərin qəhrəmanlarından biri Ümmü İlyas öz qızını zorla əyyaş və avara Nasif bəyə verərkən ancaq bir məntiqdən çıxış edir: əsas odur ki, Nasif bəy – bəydir. «Bununla da Ümmü İlyas üçün hər şey deyilmişdir».1 A.İmanquliyeva Ümmü İlyasın özünü belə xarakterizə edir: «Onun özü son dərəcə cahildir, övladları ilə kobud rəftar edir – kötək, söyüş, qarğış – onun itaətsizləri gəzalandırmaq metodudur. Onun bu qədər can yandırdığı dinin özü də mənəvi prinsipləri ilə ona yaddır: hər şey onda zahiri mərasimlərə çevrilir, nə vaxt lazımdır kilsəyə gedir, şam yandırır, əzbərlədiyi duaları oxuyur».2 Gözlərini mövhumat pərdəsi örtmüş olan Ümmü İlyasa qarşı təkcə onun böyük oğlu çıxır: ata ilə oğul arasında konflikt yaranır. Bu da eyni ilə olmasa da, xeyli dərəcədə İskəndər obrazının zəif variantı kimi qiymətləndirilə bilər. Ümumiyyətlə, M.Nüaymənin yaradıcılığı yaşadığı ictimai həyatı kəskin tənqid etmək baxımından və hətta seçilən konkret forma və metodlar baxımından ondan bir qədər əvvəl Azərbaycanda yazıb-yaradan M.Ə.Sabir və Mirzə Cəlilin yaradıcılığı ilə həmahəngdir. Aida xanım özü də bu əlaqəyə işarə edir.3 Biz bu əlaqəni bir qədər də geniş planda nəzərə çarpdırmaq istərdik. Məsələn, M.Nüaymənin «Alilər» hekayəsi kasıb kəndli ailəsinin yeganə var-dövləti oan çəpiş və xoruzun bəy tərəfindən soyuqqanlılıqla mənimsənilməsi və bu zaman bu kəndli ailəsinin yeganə oğlu Rəşidin keçirdiyi iztirablar xeyli dərəcədə Mirzə Cəlilin «Danabaş kəndinin əhvalatı» povestində Xudayar bəyin  Məhəmmədhəsən əminin oğlu Əhmədin iztirablarına və faciəsinə etinasız münasibətini xatırladır. Belə misallar çox çəkmək olar. Çünki, cəhalət, nadanlıq və yoxsulluğun yayılmış olduğu bölgələrdə ortaya çıxan eyni tipli problemlərin bədii ifadələrində də yaxınlıq olması bir növ qanunauyğunluqdur.
M.Nüaymə öz xalqının nəinki indisini, hətta gələcəyini də daha böyük inkişaf yolu keçmiş xalqların təcrübəsində axtarırdı. Lakin onun axtarışları təkcə bədii ədəbiyyatı yox, gerçəkliyi də əhatə edirdi. Gerçəksə bundan ibarət idi ki, indi ərəb ölkələri təkcə öz daxili potensialı hesabına deyil, qabaqcıl kapitalist ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqə şəraitində inkişaf etməli idi. Bunun üçün isə bu əlaqənin əsas faktorları olan mühacirlərin həyatı və təcrübəsi öyrənilməli idi. Bundan da öncə, bu mühacirətı zəruri edən səbəblər aşkara çıxarılmalı idi. O dövrdə Qərb ölkələrində təhsil almış və uzun müddət Qərbdə yaşamış ərəb şairlərinin bu barədə fikirləri, əlbəttə, çox önəmlidir. Aida xanım da öz tədqiqatında ərəb məhcər ədəbiyyatının yaradıcılarının bu mövzudakı fikirlərinə geniş yer verir. Bunlar çox əhəmiyyətli məsələlərdir. Lakin biz XXI əsrin zaman məsafəsindən həmin dövrdəki proseslərə ictimai-tarixi aspektdə də nəzər salmaq istərdik.  XIX əsrin axırlarında ərəblərin Amerikaya mühacirətində iki fərqli motiv və hadisə fərqləndirilməlidir. Əvvəla, planetin bütün guşələrindən Amerikaya pul qazanmaq niyyəti ilə gedənlər olduğu kimi, kasıb ərəb ailələrindən də iş dalınca Amerikaya üz tutanlar var idi. Və təbii ki, belə adamlar nə yeni mədəniyyət mənimsəməyə, nə də Amerikada öz mədəniyyətlərini, öz mədəni-mənəvi varlıqlarını ifadə etməyə vaxt tapa bilirdilər. Daha doğrusu, bu onların nə məqsədlərinə, nə də hazırlıq səviyyələrinə uyğun idi. Lakin tədricən fərqli missiyaya malik bir köç də formalaşmağa başladı. Pul qazanmaq naminə səfər edən ataların övladları artıq müəyyən maddi təminata, ilkin savad və bilik səviyyəsinə malik olduqlarından indi başqa missiya ilə səfər edirdilər. Bu ikincilərin səfəri, bir tərəfdən Qərb elmini və mədəniyyətini mənimsəmək, digər tərəfdən də öz mühitlərində inkişaf etdirə bilmədikləri yaradıcı qabiliyyətlərini reallaşdırmaq, mədəni-mənəvi və ədəbi-bədii mühit əldə etmək məqsədini güdürdü.
Atalar və oğullar. Mədəni intibaha xidmət edən maddi dirçəliş. Maddi təminat üçün səfər edənlərin içindəki işığın öz simalarında olmasa da, övladlarının simasında aydınlanması, zahirə çıxması... İkinci nəfəs... ikinci nəsil... Ömür vəfa etməyəndə ideyaların övladlar vasitəsilə və onların simasında işıq üzü görməsi, davam etdirilməsi. Sonralar Nüaymənin diqqəti də başqa bir “Atalar və oğullar”a – İ. V. Turgenyevin bu məhşur əsərinə və burada təhlil olunan nəsillərin əvəzlənməsi probleminə yönələcəkdir. Və bu cəhət də Aida xanımın tədqiqatında önəmli yer tutacaq. Amma bu yerdə Aida xanım Nüaymənin şəxsi həyatından bəhs edir və göstərir ki, onun atası ağır maddi vəziyyət üzündən Amerikaya mühacirət etməli olmuşdu.1 Və təbii ki, bu mühacirət gələcəkdə Mixailin mühacirəti ilə eyni məqsədə xidmət etmirdi. Lakin birinci ilə ikinci arasında ictimai həyatın mürəkkəb daxili əlaqələrindən doğan bir vəhdət vardır. Təsadüfi deyildir ki, Aida İmanquliyeva Mixail İbn Yusif Nüaymənin timsalında diqqəti bir daha “atalar və oğullar” məsələsinə yönəldir. Bu problem bu gün də aktualdır.
“Sonuncu gün” kitabından − Ummu Zeydan! Ölümün nə olduğunu bilirsənmi? − Ölüm ölümdür oğlum. Bu nə sualdır? − Ölümü sevirsənmi? − Ölümü kim sevir ki? Kaş ki, ölüm olmasaydı! − Allahı sevirsənmi? − Allahı kim sevməz ki! − Vallah ölüm bəlasını bizə verən O-dur! Necə olur ki, O-nu həm sevirsən, həm də ölümdən nifrət edirsən? − Övladım, mən kiməm ki, Allahın iradəsini anlayım? Mən sadəcə Ummu Zeydanam. − Həyatın nə olduğunu bilirsənmi? − Mən hara, həyatı bilmək hara? − Həyatı sevirsənmi? − Əlbəttə. Həyatı kim sevməz! − Bilmədiyin şeyi necə sevirsən? − Of ay oğlum! Bunları niyə soruşursan? − Ummu Zeydan! Zamanın nə olduğunu bilirsənmi? Ölüm, səni bütün bunlardan qoruyacaq. Çünki ölüm, ölümdən başqa hər şeyi yox edir. Yemək və doğulmağın heç vaxt sonu olmaz. Görəsən həyat məhz özü-özünü yeyən, özü-özünü doğan böyük bir qurdcuq olduğu üçünmü sonsuza qədər davam edir? Görəsən həyat ölüm, ölüm də həyat ola bilərmi? Ölümə “xoş gəldin, ölüm”, – deyib, qəlbindəki bu yükdən xilas ola biləsən kaş ki. Qulaqlar yox olar, amma səslər yox olmaz. Fəqət düşüncələrini, duyğularını və hərəkətlərini yox edə bilməz. Sənin bədənin olan cihaz köhnələcək, amma sənin olan fikirlər, səslər və şəkillər qalacaq. İndi mən sanki labirint içində bir labirint, hətta labirint içində böyük bir labirintəm! Sanki hər labirintdə xəzinəyə gedən bir xəzinə; böyük bir əsrarəngizliyə aparan möhtəşəm bir sirr var! Sanki təbəqə üstündə təbəqəyəm və ya midi qabığı içində bir mirvariyəm. Axırda isə görünməyən bir zərrəyə çevrilirəm. Mirvarinin bütün əsrarəngizliyi o zərrənin içindədir. Belə hiss edirəm indi özümü. Əvvəllər heç vaxt hiss etmədiyim duyğulardır bunlar! Bəs güc nədir görəsən? Harada gizlidir bu güc? Sümüklərdə, əzələlərdə, qanda, düşüncədə, hisslərdə, yoxsa başa düşə bilməyəcəyimiz başqa bir yerdə? Sərçə ilanla öz arasındakı həmin döyüşdə özünün və balalarının həyatını xilas edən o gücü kimdən almışdı? Görəsən bu, ana sevgisi idimi? Bu ana sevgisi sümüklərdə, ətdə, yoxsa qanda gizlidir? Niyə sümük, ət və qan ayrı-ayrılıqda, ya da birlikdə, ancaq fövqəladə duyğular onları hərəkətə gətirəndə fövqəladə qəhrəmanlıq göstərə bilir? Mən sürünə bilərəm, istədiyim kimi yeriyə bilərəm və qaça bilərəm. Hər üç vəziyyətdə də mən mənəm, sadəcə mən! Görəsən mənim addımlarım sürətli ikən, onları daha da sürətli olmağa istiqamətləndirən kimdir? Düşüncələrimmi? Bəs bu əmri həyata keçirən kimdir? Görəsən, düşüncəmin gücü sonlu və ya sonsuz bir şəkildə inkişaf edə bilərmi? Dünən ancaq gözümün görə bildiyi qədər görə bilirdim. Gözlərimin görə biləcəyi sahə, şahin gözlü olsam belə, üfüq xəttini keçə bilmirdi. Halbuki bu gün gözlərimin görməyə qadir olmadığı həssas dünyaları belə görə bilirəm. Çox uzaq və çox dərin dünyaları görə bilirəm. Fəqət gözlərim, düşüncəm kömək etmədən əvvəl bütün bunları görə bilmirdim. Düşüncəm olmasaydı, dünən gözlərimin görə biləcəyi sahənin xaricində qalan yerləri bu gün görə bilməzdim. Bu, düşüncəmin sürəkli olaraq bir kəşf halında olduğunu göstərmirmi? Düşüncəm davamlı olaraq kəşf halında olduğu müddətcə, onun bu kəşfində bu və ya başqa bir nöqtədə duracağını kim deyə bilər? Mənim düşüncəmin, düşünmək üçün materialı olduğu müddətcə hüdudları ola bilərmi? Onsuz da düşüncəm hüdudsuz olmaq üçün düşünməyə başladı. Düşüncəm sərhədsizdirsə, bədənimə və digər bədənlərə edəcəklərinin sərhəddi yoxdur. Mən yaşamaq istəyirəm! Qanımın hər damlası, sinəmdəki hər nəfəs və bədənimin hər hüceyrəsi mənə bunu deyirdi. “Mirdadın kitabı”ndan Sehrli Rahib As və Liviya dağlarının Minbər (Sunak) adı ilə məşhur olan yüksək təpəsində Gəmi adında, tərk edilmiş, parçalara ayrılmış heykəlin qırıntıları var. Tarix keçmişin dərin çuxurlarında itmiş olsa da, xalq öz tarixinin Tufandan başladığına inanırdı. Gəmi haqqında uzun illərdir ki, bir çox nağıl və əfsanələr danışırlar. Ancaq ən çox sevilən əfsanə (bir il bütün yayı orda qaldığım zaman), Minbər təpəsinin ətəklərində oturanlardan dəfələrcə eşitdiyim əfsanədir. İndi sizlərə o əfsanəni eşitdiyim kimi nəql edəcəyəm: Böyük Tufandan bir neçə il sonra Nuh və ətrafındakılar bol və şirin suları olan, torpağı zəngin və bərəkətli, iqlimi mülayim olan As və Liviya dağlarına qalxıb orda məskunlaşmağa qərar verdilər. Nuh əcəlinin yaxınlaşdığını hiss edəndə, özü kimi xoş xasiyyətli və dərin düşüncəli oğlu Samı yanına çağırdı və ona belə dedi: “Oğlum, atan bu günə qədər çox böyük var-dövlət sahibi oldu. İndi isə əcəl vaxtı gəlib çatdı. Sən, qardaşların, uşaqlarınız, nəvələriniz və dünyanın itmiş həyatını yenidən canlandıracaq nəsliniz Tanrının mənə vəd etdiyi kimi, dənizdəki qum dənələri qədər çoxalıb artacaqsınız. Ancaq məndə bir qorxu var, ona görə gözüm arxada qalacaq. Bu qorxu əcəlim gəlmədən məni öldürəcək. Çünki insanlar əsrlər sonra Tufanı və Tufanın yer üzündə törətdiyi pislikləri və xəcalət verici hadisələri, sonra isə imanı və imanın yüz əlli gün dalğalı dənizdə əmniyyət içində daşıdığı Gəmini də unudacaqlar. Beləcə insanlar özlərinin də bir parçası olduqları imandan meydana gələn yeni həyatı xatırlamayacaqlar. Bunun üçün sənə bu dağın ən yüksək təpəsində bir minbər tikməyini əmr edirəm. Ondan sonra o təpənin adı “Minbər Təpəsi” olsun. Sonra Minbərin ətrafında hər bir hissəsi Gəmiyə bənzəyən, lakin həcmi ondan daha kiçik olan bir heykəl düzəlt, bu heykəl də Gəmi adını alsın. O Minbərin üstündə Tanrıya son şükür qurbanımı təqdim etmək istəyirəm. Orda alovlandıracağım atəşin əbədiyyən yanmasını istəyirəm. Heykəlin yanında isə, hər zaman doqquz seçilmiş insandan meydana gəlmiş qrupu yerləşdir və onları qoru. Onlara “Gəmi Dostları” deyə xitab edilsin. Onlardan biri ölsə, onun yerinə başqa biri gəlsin. Dostların qorunduqları yerdən çıxmamalıdırlar, Gəmidə bizim yaşadığımız həyat kimi tənha bir həyat tərzi sürməlidirlər. İman atəşinin sönməməsi üçün çalışıb, həm özlərinin, həm də qardaşlarının hidayətləri üçün dua edərək bütün günlərini orda keçirməlidirlər. Fiziki ehtiyaclarına əhəmiyyət verməməlidirlər. Belə etsələr möminlərə yaxın olub onlar üçün xeyir əməl edə bilərlər.” Sam atasının dediyi hər bir kəlməyə diqqətlə qulaq asır və onları ac insanın yeməyi həzm etdiyi kimi daxilən qəbul edirdi. Ancaq Sam Gəmi dostlarının niyə görə doqquzla məhdud qalmasının səbəbini soruşmaq üçün atasının sözünü kəsdi. Üzərinə uzun illərin ağırlığı çökmüş qoca Nuh ona cavab verdi: “Oğlum, bu Gəmiyə minənlərin sayıdır.” Lakin Sam Gəmiyə minənlərin sayının ən çox səkkiz olduğunu bilirdi. Bunlar atası, anası, iki qardaşı və xanımları, özü və xanımı idi. Buna görə də atasının dediyi ona təəccüblü gəldi. Nuh oğlu Samın təəccübləndiyini gördü və ona vəziyyəti izah etdi: “Bax oğlum, sənə böyük bir sirri deyəcəyəm: doqquzuncu sərnişin, sizdən və məndən xəbərsiz Gəmiyə minib. Məndən başqası onun varlığını bilmir, görmür və hiss etmir. Gecə və gündüz davamlı olaraq mənimlədir. Gəminin sükanı onun əlində idi. Onun haqqında bundan əlavə məndən heç nə soruşma. Səni tənbeh edirəm, ona sığınaqta yer verməlisən. O, mənə dünyanı atəş tufanından qorumaq üçün geri dönəcəyini dedi. Bu mənim sənə olan vəsiyyətimdir. Vəsiyyətimə əməl et”, – dedi. Sam atasının ona söylədiyi hər şeyi qəbul etdi. Nuh öldükdən sonra uşaqları onu vəsiyyət etdiyi kimi, canla, başla mühafizə edilərək nəsildən-nəsilə miras qalan Gəmidəki minbərin altında basdırdılar. Bir neçə əsr keçdi və – simalar və isimlər dəyişsə də – o gündən bu günə onlara bildirilən inanclara və dini mərasimlərə düzgün şəkildə əməl edən doqquz insan Gəmidə yaşamağa davam etdilər. Ancaq illər keçdikcə, onlar möminlərdən ehtiyaclarından daha çox bəxşişlər qəbul etməyə başladılar. Bunun nəticəsində isə Gəmiyə verilən bəxşişlər, qızıl, gümüş və cəvahirlər ildən ilə artmağa başladı. Bu vəziyyət bir neçə nəsil davam etdi. Doqquz nəfərdən biri də bu müddət ərzində vəfat etdi. Onun ölümündən sonra, gəmiyə qəribə bir insan gəldi. Dəstənin içində qəbul edilməsini istədi. İnşa edildiyindən bu günə Gəmidəki adətlərə görə “kapitan” ismini daşıyan lider bu əcnəbi adamı dostlarından birinin ölümündən sonra ilk dəfə tələb olunan biri olduğu üçün qəbul etməli idi. Ancaq o dövrdəki kapitan çox tərs və daş ürəkli bir insan idi. Çılpaq, aclıqdan zəifləmiş, yaralı və halsız olan bu əcnəbi onun xoşuna gəlməmişdi. Buna görə də ona dəstəyə layiq olmadığını demişdi. Lakin əcnəbi arzusunda təkid etdi. Onun bu təkidi kapitanın ona qarşı nifrətini və hirsini artırdı. Kapitan ona kilsənin ətrafından dərhal uzaqlaşmasını əmr etdi. Ancaq əcnəbi təkid edirdi. Bir çox bəhanələr gətirib, istəyindən əl çəkmirdi. Nəhayət kapitanı onu Gəmidə xidmətçi kimi qəbul etməsinə razı sala bildi. Bu hadisədən sonra kapitan uzun zaman ölən dostunun yerinə göndəriləcək birini gözlədi. Lakin heç kəs dəstəyə daxil olmaq məqsədiylə Gəmiyə gəlmədi. Beləliklə də, Gəmidə tarixində ilk dəfə səkkiz dost və bir xidmətçi yaşayırdı. Bu hadisədən sonra yeddi il keçdi və bu müddət ərzində Gəminin sərvəti o qədər artdı ki, sayıb qurtarmaq mümkün deyildi. Ətrafdakı kəndlərin geniş əraziləri də Gəmiyə aid oldu. Kapitanın sevincdən qəlbi fərəhlənirdi. Bu müddət ərzində xidmətçi ilə münasibəti də düzəlmişdi. Hətta onun özünə və Gəmiyə düşərli olduğuna inandığı üçün onu sevə biləcəyini də düşünürdü. Ancaq səkkizinci ilin əvvəllərində işlər sürətli bir şəkildə dəyişməyə başladı. Hətta o günlərə qədər mehribanlıqla yaşayan Gəmi Dostları belə, təkəbbürlü və ifratçı olmağa başladılar. Kapitan bunun səbəbini xidmətçidə görürdü. Buna görə də dərhal onun qovulmasına qərar verdi. Lakin artıq çox gec idi. Çünki xidmətçinin əmrində olan dostlar ona qulaq asmırdılar, heç bir qayda-qanuna və adət-ənənəyə boyun əymirdilər. Hətta onlar iki il içində geniş əraziləri orda yaşayan kəndlilərə bağışlayıb Gəminin bütün mallarını daşınır-daşınmaz əmlak deyə bölüşdürmüşdülər. Üçüncü ilin əvvəlində isə Gəmini tərk etdilər. Daha betəri isə, xidmətçi kapitana lənətlər etdi. Bu lənətlər kapitanı ovsunladı və onu kilsəyə bağladı. O gündən sonra kapitan bir kəlmə belə danışmadı. As və Liviya dağlarında, Minbər təpəsinin kölgəsində eşitdiyim Gəmi hekayəsi məhz belə idi. Bir çox şahid, bəzən gündüzləri bəzən də gecələr mənə o rahibin müxtəlif zamanlarda tərk edilmiş kilsənin baxçasında gəzdiyini demişdi. Lakin heç kəs onun ağzından bir kəlmə belə eşitməmişdi. Digər tərəfdən rahib yanında bir insanın varlığını hiss etsə sürətlə yox olub gedirdi. Harada və necə gizləndiyini isə bilən yox idi. Bu dastanın məni narahat etdiyini indi etiraf edirəm. O rahibin tərk edilmiş köhnə bir heykəlin ətrafında və Minbər Təpəsi kimi çöllü-biyaban, yüksək bir təpənin zirvəsində illərdir gəzdiyini heç cür anlaya bilmədim. Ancaq qanımda bir atəş, bədənimdə bir qığılcım, düşüncələrimdə bir narahatçılıq və gözlərimin önündə də kölgələr hiss etdim. Bunların hamısı məni təpəyə doğru itələyirdi. Nəhayət öz özümə dedim: “Mən dağa dırmaşacağam”. Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
missiyalı Qərbi Avropa, yaxud Amerikanın hərtərəfli təmin edilmiş məktəblərindən çox-çox yüksəkdə dururdu”.
dan imtina etmədilər və özlərinin Şərq düşüncə tərzini, şərqli mahiyyətini qoruyub saxlaya bildilər.