Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzi Səlahəddin XƏLİlov
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səlahəddin XƏLİLOV Şərq ruhunun Qərb həyatı Aida İmanquliyevanın yaradıcılıq axtarışlarının izi ilə
- XANLI akademik Bəkir NƏBİYEV S .Xəlilov. Şərq ruhunun Qərb həyatı. Aida İmanquliyevanın yaradıcılıq axtarışlarının izi ilə.
- ISBN 978-9952-448-52-8 © S.Xəlilov, 2009 Müəllifdən
- 1939-1992 Təbiət kimi insan da gözəlliklə dolub daşır. Aida İmanquliyeva Aida İmanquliyeva
|
Kitab Azərbaycanda Şərq-Qərb problematikasının sistemli tədqiqinin əsasını qoyan görkəmli şərqşünas alim Aida xanım İmanquliyevanın 70 illik yubileyinə ithaf olunur. Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzi 
Səlahəddin XƏLİLOV Şərq ruhunun Qərb həyatı Aida İmanquliyevanın yaradıcılıq axtarışlarının izi ilə Bakı – 2009 Elmi redaktor: Nərgiz PAŞAYEVA filologiya elmləri doktoru, professor R ə y ç i l ə r: akademik Nailə VƏLİXANLI akademik Bəkir NƏBİYEV S.Xəlilov. Şərq ruhunun Qərb həyatı. Aida İmanquliyevanın yaradıcılıq axtarışlarının izi ilə. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2009, 380 səh. Kitab Azərbaycanda Şərq-Qərb problematikasının sistemli tədqiqinin əsasını qoymuş görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Burada həmçinin Aida xanım tərəfindən Azərbaycan oxucularına təqdim olunmuş məşhur romantik şairlər: Şərqdə – C.X.Cübran, Ə.ər-Reyhani və M.Nüaymənin, Qərbdə – U.Bleyk, C.Bayron, R.Emerson və U.Uitmenin ideya dünyası işıqlandırılır, onların poetik yaradıcılığında tərənnüm olunan Şərq ilə Qərb arasında vəhdət ideyası hərtərəfli şəkildə şərh olunur. Kitab Şərq-Qərb düşüncə tərzləri, sivilizasiyaların dialoqu, ədəbi əlaqələr və romantik poeziya problemləri ilə maraqlanan tədqiqatçılar, habelə geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. ISBN 978-9952-448-52-8 © S.Xəlilov, 2009 Müəllifdən Beş il öncə Milli Elmlər Akademiyasında professor Aida İmanquliyevanın 65 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq Elmi Konfransda çıxış edərkən belə bir fikir söyləmişdim ki, illər ötəcək, Aida xanımın tədqiqatları fəlsəfi aspektdə daha böyük dəyər kəsb edəcəkdir. Çünki onun qoyduğu və araşdırdığı məsələlər şərqşünaslığın və filoloji düşüncənin hüdudlarına sığmır. Onun Azərbaycan oxucularına təqdim etdiyi Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüaymə sadəcə şair yox, böyük vətənpərvər və mütəfəkkir idilər. Aida xanım da onların ancaq poetikasını deyil, həm də ideya dünyasını araşdırmağa qalxmışdı. Şərq-Qərb problematikasının bədii-romantik tərənnümü Aida xanımın yaradıcılığında müstəqil fəlsəfi problem kimi qoyulur və Şərq ilə Qərb düşüncələrinin vəhdət zərurəti elmi-fəlsəfi arqumentlərlə, qətiyyət və ardıcıllıqla sübuta yetirilir ki, bu da çağdaş fəlsəfədə sivilizasiyalar təliminin və kulturoloji nəzəriyyənin ən ümdə məqamlarından biridir. Aida xanım tərəfindən hərtərəfli tədqiq olunan Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüaymənin öz əsərləri, təəssüf ki, indiyədək Azərbaycan oxucularına geniş çeşiddə təqdim olunmamışdır. Bunu nəzərə alaraq, kitaba onların bir sıra əsas əsərlərinin tərcümələrini daxil etməyi lazım bildim. Adı keçən ərəb şairlərinin, habelə, Aida xanımın əsərlərində onlarla müqayisəli şəkildə təqdim olunan Qərb romantik poeziyasının nümayəndələri U.Bleyk, R.Emerson və U.Uitmenin də yaradıcılığından bəzi fraqmentləri ərəb, ingilis, rus və türkcədən dilimizə çevirən Aqil Şirinova, Könül Bünyadzadəyə, Müşviq Şükürova, Bəhram Həsənova, Mehriban Qasımovaya, Samirə Həsənovaya və Kamil Şərifova minnətdarlığımı bildirirəm. Onların orijinaldan tərcümələri sayəsində mən öz tədqiqatımda Aida İmanquliyevanın əsərləri ilə yanaşı, ilk mənbələrdən də istifadə etmək imkanı əldə etdim. Həmin tərcümələrin bir qismini kitaba əlavə şəklində nəşr etməkdə məqsəd Aida xanımın bütün yaradıcı ömrünü həsr etdiyi bu böyük mütəfəkkir-şairlər haqqında oxucuların bilavasitə təsəvvür əldə etməsinə imkan yaratmaqdır. Çünki bu böyük romantiklər təkcə ideyaları ilə deyil, həm də bu ideyaların ifadə formaları, fikrin özündəki şeiriyyətlə seçilirlər ki, belə bir gözəlliyin bilavasitə duyulması yüksək mənəvi-estetik ilham mənbəyidir. Azərbaycan şairlər yurdudur. Bizim böyük poetik ənənələrimiz vardır. Yəni milli oxucu auditoriyasını hansı isə fərqli bir poeziya ilə, ədəbiyyatla heyrətləndirmək çox çətindir. Lakin bununla belə, oxuculara təqdim olunan bədii-fəlsəfi nümunələr o dərəcədə hikmətamiz və orijinaldır ki, bu ecazkar gözəllik qarşısında heyrətlənməmək mümkün deyil. 
Giriş Azərbaycanda məşhur şərqşünaslar çox olmuşdur. Dünya şöhrətli şərqşünaslar… Ərəb, fars və türk dillərinin gözəl biliciləri, bu dillərdə yazılmış möhtəşəm poeziya nümunələrinin yorulmaz tədqiqatçıları, Azərbaycanın və bütövlükdə islam regionunun böyük tarixçiləri, islamşünaslar, mətnşünaslar və s. İlk baxışda, yaxın keçmişdə Azərbaycan şərqşünaslıq elminə başçılıq etmiş Aida İmanquliyeva da sadəcə belə məşhur şərqşünaslardan biridir. Tədqiqatçılar çox vaxt onun məşğul olduğu problemi də bu sırada qeyd edirlər: ərəb filologiyası və ya daha konkret – ərəb məhcər ədəbiyyatı. Əlbəttə, dünya şöhrətli şərqşünas alimlərlə bir sırada durmaq özü də böyük şərəfdir. Lakin Aida xanımın başqalarından fərqli olan elə bir elmi-fəlsəfi xidməti vardır ki, bu onu öz həmkarlarından ayırır, onun başqa statusda – fəlsəfi aspektdə dəyərləndirilməsinə ehtiyac yaradır. Təəssüf ki, bu xidmət, bu yenilik öz həqiqi elmi qiymətini hələ də almamışdır. Bu yeniliyin məğzini düzgün anlamaq üçün ilk növbədə tədqiqata cəlb olunan görkəmli şairlərin yaradıcılığındakı əsas fikirlər bir daha nəzərdən keçirilməli və bu kontekstdə Aida xanım tərəfindən irəli sürülən ideyalar müasir fəlsəfi fikir prizmasından təhlil edilməlidir. Bu baxımdan, onun yaradıcılığından qırmızı xətlə keçən Şərq-Qərb sivilizasiyalarının dialoqu və ümumbəşəri vəhdət ideyasının bu gün üçün əhəmiyyəti diqqət mərkəzində olmalıdır. Belə ki, Aida xanım tədqiq etdiyi görkəmli şəxslərin xidmətlərini göstərməklə kifayətlənməyərək, özü də Şərq-Qərb probleminin həlli istiqamətində olduqca dəyərli fikirlər irəli sürmüşdür. Aida İmanquliyeva öz genetik-fərdi xüsusiyyətləri ilə də Şərq və Qərbin vəhdətini simvolizə edirdi. Zahiri görkəmi və mənəvi keyfiyyətləri ilə Şərqin şeiriyyətini, ülviyyətini təcəssüm etdirən Aida xanım eyni zamanda, öz elmə bağlılığı, rasional düşüncəsi, təşkilatçılıq keyfiyyətləri ilə və ən başlıcası, sözün əsl mənasında müasirliyi ilə çağdaş Qərb sivilizasiyasını təmsil edirdi. Gendən gələn Şərq mahiyyəti ilə, müasir zamanın tələbatından gələn Qərb keyfiyyətlərinin vəhdəti ona məhz vəhdətin özünü tədqiqat predmetinə çevirmək səlahiyyəti vermişdi.
Azərbaycanda Şərq ədəbiyyatının öyrənilməsi yeni hadisə deyil. Hətta Qərb poeziyasının da tərcümələri və təqdimatı əvvəllər də olmuşdur. Lakin bir tərəfdən məhz romantik poeziya nümunələrinin seçilib araşdırılması, digər tərəfdən də Şərq və Qərb şairlərinin yaradıcılığına vahid ideya müstəvisində, müqayisəli təhlil yolu ilə baxılması qeyd-şərtsiz yenilikdir. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatda da, fəlsəfədə də ən ağır işlərdən biri fərqli yaradıcılıq nümunələrinin ortaq məxrəcə gətirilməsidir. Fəlsəfi komparativistika isə nəinki Azərbaycanda, bütün dünyada hələ yeni-yeni gündəmə gəlir. Bu baxımdan, Aida xanımın tədqiqatları zamanı qabaqlamış, gələcək axtarışlar üçün yol açmışdır. Professor Aida İmanquliyevanın yaradıcılıq axtarışları ikinci mühüm bir istiqamətdə də böyük maraq doğurur. İndi, XXI əsrin zaman məsafəsindən baxdıqda, dünyada gedən qlobal proseslərin konturları kifayət qədər aydın görünür və məlum olur ki, dünyanın yeni nizamının formalaşması sivilizasiyaların qarşılıqlı əlaqəsinə də fərqli münasibət göstərilməsini tələb edir. XX əsrin 70-80-ci illərində isə bu yeni tendensiyanın mahiyyətini və üstün istiqamətlərini çox az adam görə bilirdi. Bu yenilik, ilk növbədə mədəniyyət müstəvisində baş verən qlobal proseslərin siyasi müstəvidə təzahüründən ibarət idi. Dünyada Şərq və Qərb bölgüsünün aktuallığının artması da, məhz bu yeni tendensiyaların nəticəsi idi.  Azərbaycan əsrlər boyu bir Şərq ölkəsi kimi mövcud olduğundan, azərbaycanlı alimlər SSRİ-də aparılan tədqiqatların əsasən şərqşünaslıq aspektlərinə cəlb edilirdilər; qərbşünaslıq və xüsusən Şərq-Qərb münasibətlərinin tədqiqi isə bizim üçün bir növ yasaq mövzu idi. Belə bir dövrdə Azərbaycanda ilk dəfə məhz Aida xanım İmanquliyeva öz elmi mühitinin ətalətini dəf edərək və öz zəmanəsini qabaqlayaraq olduqca aktual, gələcəyə yönəlmiş bir mövzu ətrafında tədqiqatlar aparırdı. Həm də problemin o aspektləri ön plana çəkilirdi ki, onlar təkcə Azərbaycanda yox, bütün dünyada ancaq 90-cı illərin axırlarında, iki əsrin qovuşuğunda aktuallaşmış oldu. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, 2000-ci ildə İran prezidenti Məhəmməd Hatəmi Şərq və Qərb sivilizasiyalarının dialoqu ideyası ilə çıxış edəndə, çoxları bunu bir yenilik kimi dəyərləndirdi. 2001-ci il isə, YUNESKO tərəfindən «Sivilizasiyaların dialoqu» ili adlandırıldı. Və nəhayət, neçə illərdən sonra bu problem Aida xanımın qızı, Azərbaycanın birinci ledisi, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevanın apardığı məqsədyönlü fəaliyyət nəticəsində bir daha aktuallaşdı və bu dəfə ölkəmiz bu dialoqda təşəbbüskar və aparıcı tərəf kimi çıxış etdi. Məhz bu fəaliyyətin sayəsində Bakı 2009-cu ildə bütövlükdə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olundu. Şərq ilə Qərbi birləşdirən İpək Yolunun bərpası işinin təməli Bakıda qoyulduğu kimi, şəhərimiz “Şərq-Qərb” mövzusunda kino festivalları, incəsənət bayramları, beynəlxalq elmi konfranslar üçün də mədəni-mənəvi məbədə çevrildi.
 10 iyun 2008-ci ildə Bakıda “Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişlənməsi” mövzusunda keçirilən Beynəlxalq forumdakı çıxışında Mehriban xanım Əliyeva bu sahədə qarşıda duran vəzifələrdən danışaraq dedi: “Görəsən, sivilizasiyalara, xalqlara və ayrı-ayrı insanlara bir-birini eşitməyə, anlamağa nə mane olur və nə kömək ola bilər?”1
Bizcə, bu dialoqa kömək edə biləcək amillər içərisində ən mühümlərindən biri də ədəbiyyatlar arasında əlaqədir ki, Aida xanımın yaradıcılığı bu gün də həmin məqsədə xidmət edir. Sivilizasiyalararası dialoq ideyasının siyasi, iqtisadi və kulturoloji müstəvilərdə üzə çıxması əslində əvvəlcə elmi-fəlsəfi və ədəbi-bədii yaradıcılıqda aparılan axtarışların nəticəsi idi. Yəni siyasətdə yenicə aktuallaşan bir problem bədii yaradıcılıq müstəvisində bir sıra yazıçı-mütəfəkkirlər tərəfindən hələ XX əsrin əvvəllərində qaldırılmışdı ki, Aida İmanquliyeva da həmin ədəbi-bədii proseslərin XX əsrin sonunda kəsb etdiyi yeni ictimai-siyasi mənanın vacibliyini nəzərə alaraq, bu problemi Azərbaycan şərqşünaslıq məktəbinin mühüm istiqamətlərindən birinə çevirdi. O öz tədqiqat obyekti kimi Şərq dünyasının Qərbdə yazıb-yaradan üç böyük mütəfəkkirini: Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüayməni seçdi.1 Bu seçim bir tərəfdən professor A.İmanquliyevanın ilk ixtisasına görə ərəbşünas olması ilə, digər tərəfdən, ona öz fəlsəfi-romantik baxışlarını ifadə etmək üçün daha geniş imkan açması ilə bağlı idi. İdeyaları tədqiq olunan hər üç şəxsiyyət əslən ərəb ölkələrindən olub Amerika və Avropaya köçmüş, Şərq ruhunu Qərb düşüncəsi ilə birləşdirmiş insanlardır. Məsələn, Əmin ər-Reyhaninin də, C.X.Cübranın da sadəcə ərəb milli kimliyini və ya ərəb ədəbiyyatını deyil, bütövlükdə Şərq dünyasını Qərbdə Əmin ər-Reyhani qadın azadlığından, Şərq qadınının taleyi və mübarizəsindən bəhs edərkən əsərinin qəhrəmanı olaraq türk qadınını seçir. Cübran isə öz idealı kimi, həm Şərqin, həm də Qərbin ən böyük dahisi olaraq bir ərəb mənşəli şairi və ya mütəfəkkiri yox, türk əsilli İbn Sinanı seçir; «İbn Sina və onun poeması» adlı əsərində C.X.Cübran özü də peşəkar filosofdur. Məhz buna görə də, Cübran kimi şəxsiyyətin fəlsəfi və ədəbi-bədii irsinin öyrənilməsi ərəbşünaslığın hüdudlarından çox kənara çıxmış və Azərbaycanda yeni elmi tədqiqat istiqamətinin: Şərq-Qərb komparativistikasının yaranmasına səbəb olmuşdur. Mövzu özü Aida xanımı filologiya hüdudlarını keçərək böyük fəlsəfi fikir məkanında tədqiqat aparmağa sövq etmişdi. Fəlsəfi aspektdə professor Zümrüd Quluzadə də bu problem üzrə tədqiqat aparmış, «Şərq fəlsəfəsinin XIII-XIV əsrlərdə inkişaf qanunauyğunluqları və Qərb-Şərq problemi»1 mövzusunda kitab yazmışdır. Yaxud neçə illərdən sonra digər fəlsəfə elmləri doktoru Könül Bünyadzadə yenə də orta əsrlər çağını əhatə edən “Şərq-Qərb: ilahi vəhdətdən keçən özünüdərk”2 adlı monoqrafiyasında irrasional idraka iki fərqli münasibətlə əlaqədar Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin müqayisəsini verməyə çalışır.
Məsələnin şablondankənar, yeni, orijinal qoyuluşu Aida xanıma əslində öz zəmanəsini qabaqlayaraq, Azərbaycan gerçəkliyində Şərq və Qərbin vəhdəti ideyasını ilk dəfə konseptual şəkildə irəli sürməyə imkan vermişdir. Onun nəzərində sadəcə poeziyanın, mənəviyyatın, ruhaniliyin beşiyi kimi qalmaq indi daha Şərq üçün kifayət deyildi. Şərq mütləq müasir elmi-texniki nailiyyətlərə yiyələnməli idi. Və bunun yolu Qərblə inteqrasiyadan keçirdi. Lakin Şərq elm və texnologiyanı Qərbdən kor-koranə transfer etməklə bu sahədə böyük uğur qazana bilməzdi. Heç şübhəsiz, o məhz özünəməxsus dəst-xəttini, üslubunu tapmalıdır. Və bu üslubun öyrənilməsi, Aida xanımın fikrinə görə, yeni dövrdə şərqşünaslığın əsas məqsədlərindən, tədqiqat istiqamətlərindən biri olmalı idi. Təəssüf ki, Azərbaycanda hələ indiyədək problemin belə universal şəkildə qoyuluşu və tədqiqi istiqamətində çox az iş görülmüşdür. Bizdə tədqiqatlar çox vaxt ayrı-ayrı şəxsiyyətlər üzrə aparılır. Halbuki, hansı isə konkret bir şairin, yazıçının, hətta mütəfəkkirin, filosofun yaradıcılığını öyrənmək, tədqiq etmək üçün yalnız həmin şəxsin əsərlərindən çıxış etmək kifayət deyil. Bütövlükdə mühitin, bütövlükdə dövrün, həmin dövrdəki yaradıcılıq ənənələrinin də öyrənilməsi və tədqiq edilməsinə ehtiyac vardır. Müəyyən bir xalqın, millətin ədəbiyyatı haqqında ümumi bir təsəvvür yaratmaq və ədəbiyyatın xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmaq isə daha geniş bir tədqiqat dairəsinin əhatə olunmasını tələb edir. Çünki bu zaman bir milli ədəbi-bədii düşüncə, bir ədəbiyyat başqa millətlərə məxsus ədəbiyyatla qarşılıqlı əlaqədə və müqayisədə öyrənilir.
Bəli, Aida İmanquliyeva sadəcə ərəbşünas, yaxud ərəb ədəbiyyatı mütəxəssisi deyildi. O həm də sivilizasiyalar arasındakı münasibəti, Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin ortaq və fərqli cəhətlərini və bu problemlərin ədəbiyyat və fəlsəfə müstəvisində proyeksiyasını öz tədqiqat predmetinə daxil edən, XX əsrin sonlarında Azərbaycan üçün xüsusi aktuallıq kəsb edən bu məsələləri ədəbi-tənqidi rakursda gündəmə gətirən vətəndaş-alim və bir fəlsəfə tədqiqatçısı idi. 
1939-1992 Təbiət kimi insan da gözəlliklə dolub daşır. Aida İmanquliyeva Aida İmanquliyeva və Şərq-Qərb problematikası Aida xanım Şərq ruhunu özündə yüksək səviyyədə təcəssüm etdirən, eyni zamanda müasir Qərb mədəniyyətinə dərindən bələd olan, sovet məkanında bizə görə Qərb sayılan Moskva və Sankt-Peterburqda Şərq ruhunu böyük ləyaqətlə təmsil edən bir Azərbaycan qadını, Qərb üçün şərqşünas, Şərq üçün qərbşünas alim idi. Təbii gözəlliyin təcəssümü olan insan özünüdərk məqamında həm də təbiətin və dünyanın gözəlliyini dərk etmiş olur. Təbiət kitabının ahəngi, təbiətdən gələn gözəlliyin ruhu Aida xanım üçün doğma idi. Aida xanımın fikrinə görə, “dünyanı dərk etmək elə özünüdərkə bərabərdir”. Çünki “dünyanın dərki əslində qəlbin dərinliklərindəki gizli qatların oyanışı sayəsində mümkün olur”. 1 İnsanla təbiət arasındakı adekvatlıq xüsusilə Şərq təfəkkürü üçün səciyyəvidir. Təbii gözəlliyə vurğunluq təbiətin də məhz təbiilik məqamını, bakirəliyini, insan əli dəyməmiş, sonradan dəyişdirilməmiş doğal vəziyyətini önəmli edir. «Qərb» ən çox sivilizasiya ilə bağlı olduğundan, bədii ədəbiyyatda, xüsusən romantik poeziyada texnikanın insan həyatına müdaxiləsinə qarşı etirazlar, insan ruhu ilə təbiətin ahəngi arasında müvazinətin pozula biləcəyindən ehtiyatlanmalar əslində bir növ Şərqə qayıdış, Şərq ruhunun bərpası uğrunda mübarizə kimi də dəyərləndirilə bilər. Aida İmanquliyevanın tədqiqatlarının mərkəzində duran Əmin ər-Reyhaninin, C.Cübranın və Mixail Nüaymənin nəyə görə texnogen sivilizasiyaya qarşı çıxmalarının səbəbi də məhz bu kontekstdə aydın olur. Bəs «Şərq ruhu» dedikdə biz nəyi nəzərdə tuturuq?
Əsrlər ötüb, nə vaxtsa əzəmətli, lakin buz kimi soyuq olan ağıl dəryasının təlatümləri sahili bürüməyə başlayıb və bütün alçaq sahələrdəki alovların üzərinə su çiləyib, onları söndürüb. Atəşlər söndü, ehtiraslar cilovlandı, meydanı mücərrəd təfəkkür tutdu. Bu hadisə bəşər tarixinə «Qərb ruhu» adı ilə daxil olub. Lakin Qərb ruhu alçaq əraziləri sulara qərq etsə də, uca zirvələrə qalxa bilməyib. Uca zirvələrdəki ocaqlar toxunulmaz qalıb. Hamıda potensial imkan şəklində həm primitiv, həm də ali, həm mənfi, həm də müsbət hisslər var. Lakin tərbiyə, mühit, hakim ruh bunlardan hansını isə canlandırır, gerçəkliyə çevirir, digərləri isə passiv imkan şəklində qalır. Necə ki, elə yazılar olur ki, onu yalnız alovda isindirəndə oxunmağa başlayır, eləcə də qəlbimizin potensial hisslərini müəyyən bir canlı təsir, müəyyən bir atəş öz hərarəti ilə isindirərkən, onlar oyanır, fəal qüvvəyə çevrilir, «cahanda kamalın qalib gələcəyinə» əminlik yaranır. Bu sönməyən atəş, bu insani ləyaqət şöləsi əsrlərdən bizə miras qalmış mənəvi sərvətlərimiz, adət-ənənələrimiz, dini-əxlaqi dəyərlərdir. Onu intellektual inqilabın tufanlarından, robot erasının buz kimi soyuq nəfəsindən qorumaq vəzifəsi böyük bir sivilizasiyanın, müqəddəs bir ruhun “olum, ya ölüm” məsələsidir, üçüncü minilliyin əvvəlində Şərq xalqları qarşısında duran ən böyük tarixi missiyadır. Qərb dənizində batmamaq, yaxşı üzə bilmək üçün intellekt gəmisi lazımdır. Şərq intellektdən heç vaxt korluq çəkməyib. Lakin Şərqdə ənənəvi olaraq hərə öz gəmisi ilə üzməyə çalışıb. Birləşib böyük gəmi düzəltmək istəməyiblər. Öz gəmisini qura bilməyənlər suya qərq olublar.  (Deyirlər ki, Şərq adamların sayına görə Qərbdən üstündür. Lakin Qərbdə buz kimi soyuq nəfs dalğaları üzərində böyük ictimai gəmilər üzür. Şərqdə isə öz şəxsi gəmiləri ilə möhtəşəm dalğalara sinə gərib üzmək az-az adamlara qismət olur).
Digər tərəfdən, öz kiçik şəxsi gəmilərində üzənlər Qərbin böyük gəmiləri ilə qarşı-qarşıya gəlməmək üçün onların dalınca üzmək məcburiyyətindədirlər. Böyük dalğalar Şərqin alçaq təpələrdəki məşəllərini suya qərq edib. Ancaq uca zirvələrdəki alov hələ də şölələnməkdədir və yalnız nəfs dalğalarının fövqünə qalxanlar bu sönməz ruha qovuşa bilərlər. Orta əsrlərdə məhz nəfsin əql vasitəsilə məhdudlaşdırılması, idarə olunması, insanın düşüncəli bir varlıq olaraq öz bədəni və instinktləri üzərində qələbəsi uğrunda mübarizə getmiş və bu proses fərdi miqyasdan çıxaraq bir ruhani hərəkat səviyyəsinə qalxmışdır. Sufizm də bu hərəkatın nəzəri əsası kimi formalaşmışdır. Lakin bu təlimi sadəcə nəzəriyyədən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də budur ki, burada ideya həyat tərzi ilə çulğalaşır, vəhdətdə olur. Şərq kimi tanıdığımız sosial fenomen əvvəlcə fərdi-mənəvi bir fenomen kimi formalaşır. Şövqlü fəlsəfi təlim, dərin dini hiss və onlara tabe etdirilmiş solğun cismani həyat vahid fenomendə – şərqliliyin mahiyyətində qovuşur. Əmin ər-Reyhani «Mən Şərqəm» şeirində şərqliliyin mahiyyətini bir neçə baxımdan təqdim edir. Aida İmanquliyeva onun yaradıcılığını tədqiq edərkən məhz bu məqamları ön plana çəkir və həmin şeirin geniş təhlilini verir.
Bu məqamın vurğulanması, bizim fikrimizcə, Aida İmanquliyevanın Şərq-Qərb problematikasına gətirdiyi böyük yenilikdir. Belə ki, Şərqlə Qərbin müqayisəli tədqiqində üzə çıxan bir çox ziddiyyətli cəhətlər məhz Şərqin zaman axınında ikiləşməsini nəzərdən qaçırmağın, çağdaş Şərqlə qoca Şərqi eyniləşdirməyin nəticəsidir. Halbuki, Şərqin əzəməti, böyüklüyü, ruhani mahiyyəti məhz qoca Şərqin timsalında təzahür edir. O, hətta, Qərbi də düçar olduğu böhrandan xilas etmək əzmindədir. Ər-Reyhaninin poetik dili ilə «mən öz ruhumla sənin qəlbini sivilizasiya xəstəliklərindən sağaldacağam», – deyən ruhani Şərq həqiqi dini hissdən ayrı düşən, mövhumata uyan, əcnəbilərdən, onların texnoloji nailiyyətlərindən çəkinən, mürtəce məzmun kəsb edən cılızlaşmış Şərqdən çox fərqlidir. Əslində ikinci birincinin adına sığınır. Amma bu Şərq daha o Şərqdən deyil. Əlbəttə, «Şərq» fenomeninə diferensial münasibət ideyası bədii obrazlarla, poetik şəkildə ər-Reyhani tərəfindən irəli sürülmüşdür. Lakin bu poetik tərənnümün mahiyyəti elmi-məntiqi müstəvidə məhz A.İmanquliyeva tərəfindən açılır və Şərqlə Qərbin vəhdətinə çağırış da bu yeni baxış bucağından yeni mahiyyət kəsb edir. Vəhdət üçün əvvəlcə Şərqin özünə qayıtması, öz ilkin ruhani məğzini yenidən kəsb etməsi tələb olunur.  Bəli, ruhun təbiətdən hələ ayrılmadığı dövrdə ancaq Şərq var idi. Təbiət, geniş mənada başa düşdükdə – bütövlükdə kosmos, ümumi bir ahəngin, vahid bir ruhun maddi təcəssümü olmaqla, özündə hələ yad başlanğıcdan, yad ideyalardan törəmiş ünsürləri daşımırdı. Kosmos bir loqos kimi, ümumi bir ahəngdar sistem kimi o zaman parçalandı ki, ayrı-ayrı insanların loqosları ona alternativ təşkil etməyə başladı və hərə öz məntiqi ilə qurub-yaratdıqca sinxronluq tədricən itdi.
Qədim dövrdə insanlarin əqli fəaliyyətinin yekunları təmərküzləşərək böyük sistemlər halında birləşmədiyi və fərqli sivilizasiyaların hələ formalaşmadığı dövrdə Şərq – Qərb bölgüsü də təbii ki, yox idi. Hegel o dövr üçün belə yazır: “Ruh hələ o dərəcədə mücərrədləşməmiş, təbii başlanğıcından ayrılmamışdı”. Antik mədəniyyət özü də bu sinkretik ruhun məhsulu idi. Lakin əsrlər keçdi və yer kürəsinin müxtəlif səmtlərində yaşayan insanların ictimai inkişafı fərqli sivilizasiyaların yaranmasına gətirdi. İnsanlar ilkin təbiətə deyil, özlərinin yaratdıqları ikinci təbiətə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qaldılar. İkinci təbiət isə ən azı iki dənə idi. İnsan intellektinin təbiətə getdikcə daha fəal təsir göstərməsi və onun bazasında fərqli təbiət və fərqli ictimai mühit yaratması, kiçik ictimai sistemlərin əvvəlcə dövlətlər miqyasında, sonra isə daha böyük miqyasda birləşərək bütöv cəmiyyət, bütöv bəşəriyyət yaratmaq cəhdləri – bütün bunlar dünyanı sanki iki yerə böldü: şərti olaraq Şərq və Qərb sivilizasiyaları adlanan iki dünya.
Müasir Qərb sivilizasiyası nəyə nail olmuşdursa, hamısına ilk növbədə elmin tətbiqi, yeni texnikaya və texnologiyalara əsaslanan iqtisadi sistem sayəsində nail olmuşdur. Daha doğrusu, bu Qərb sivilizasiyasının təməlidir. Bu baxımdan, Qərbin texnologiyaya, elmə, hətta bütövlükdə rasionallığa yiyə durmaq təşəbbüsü anlaşılandır. Rasionalizmin R.Dekartdan başlaması haqqında iddialar da buradan irəli gəlir. Bəs əslində necədir? Rasionallıq həm Qərbin, həm də Şərqin birgə sərvətidir. Əslində, məhz rasionallıq prinsipini, məhz xalis zəka anlayışını Qərb Şərqdən götürmüşdür. Bu başqa məsələ ki, Şərqdə həqiqətin yeganə vasitəsi kimi qəbul edilən əql (zəka) təcrübə ilə, maddi proseslərlə deyil, ilahi başlanğıcla əlaqələndirilmişdir. Allahın insanlara bəxş etdiyi bu ən böyük nemət, təbiəti öyrənməkdən daha çox, ilahi varlığın özünü dərk etməyə yönəldilmişdir. Belə bir məqsədə ki, bu yolda əql özü də acizdir. (Əslində, bu yol qadağan olunmuş yoldur. Çünki Allah insana ruhla bağlı çox az bilgi vermişdir. İslam dini həm də insana gücü çatmayan işlə məşğul olmağı tövsiyə etmir.) Qərbdə isə rasionalizmin daha praktik bir tətbiqi ön plana keçmiş, əql təcrübə ilə birləşmişdir. İnsan transendent dünyanın dərkinə uyaraq qalmamış, nəzərlər həm də cismani dünyaya yönəldilmişdir. Bunun üçün ilk növbədə dindən (xristianlıqdan) imtina etmək lazım idi!  Qərb sivilizasiyasının təməlində elmin dindən ayrılması, rasionalizmin ilahiyyat ilə deyil, empirizmlə birləşməsi dayanır. Bu baxımdan, orta əsr xristian sxolastikası da Qərb yox, Şərq hadisəsi idi. Dini fərqlərinə baxmayaraq, Foma Akvinski ilə İbn Rüşdün bu qədər yaxınlığı bir daha onların hər ikisinin eyni sivilizasiyaya məxsus olmasına dəlalət edir.
Avropalılar coğrafi baxımdan Qərb fenomeninə yiyə durduqları və onu qeyd-şərtsiz özününkü saydıqları üçün, onu əsasən çəhrayı rəngdə təsvir edir, daha çox dərəcədə elmlə, ümumbəşəri tərəqqi ilə, universal sivilizasiya ilə bağlamağa çalışır və onun özünəməxsus, spesifik cəhətlərini ayırd etməyə çalışmırlar. Qərblilərin nəzərindəki Qərb fenomeni iki qüsurlu tezis üzərində formalaşmışdır: Birincisi, bir tərəfdən coğrafi prinsiplərə əsaslanan bölgü ilə spekulyasiya edilir, digər tərəfdən ABŞ, Kanada və İsrail də aşkar və qeyri-aşkar şəkildə Qərb fenomeninə daxil edilir; bu halda ilkin coğrafi yanaşmanın əhəmiyyətinin itdiyi nə üçünsə unudulur. Çünki, həmin Amerika qitəsində ABŞ-la yanaşı, məsələn, Meksika da var ki, Qərbin onu həzm etməyə iştahı yoxdur. Deməli, əsas məsələ coğrafiyada deyil… Və bunu qərblilər bilməmiş olmazlar. İkincisi, coğrafi prinsipə istinad etməklə, Qərb antik mədəniyyəti qeyd-şərtsiz özününküləşdirir və özünü qədimlərə aparıb çıxarır, «əsil-nəcabət qazanır» və bu zaman qədim yunanlarla özləri arasında körpünün başqa bir millət, başqa bir dini icma, başqa bir mədəniyyət tərəfindən atıldığını nə üçünsə «yaddan çıxarır».  Müasir Qərb sivilizasiyasını antik mədəniyyətlə və xristianlıqla bağlamaq kimi açıq-aşkar, qeyri-elmi yanaşmalara baxmayaraq, Qərbdə bu sivilizasiyanın məğzini anlayanlar və bu mahiyyətdən gələn məhdudiyyətləri görənlər də vardır. Bu gün Qərbdə modernizm və postmodernizm meylləri, əslində ənənəvi rasionalizmə qarşı çıxışlardan başqa bir şey deyil. Əbu Turxanın dediyi kimi, “Qərb intellekt və texnika qanadlarında çox uzaqlara uçmuş və həyatın təməl prinsiplərindən, mənəvi bazisdən ayrı düşmüşdür”.
Bu gün Qərb yeni inkişaf yolları axtarır. Ancaq ağıldan, rasional düşüncədən, texnologiyadan ibarət bir həyat darıxdırıcıdır. Çünki fikrin açdığı gözəlliklərdən sonra, daha yüksək bir səviyyəyə keçid olmalıdır. Çünki insan tək bir düşüncənin gücü ilə edə bilmədiklərini məhəbbətin gücü ilə edə bilər. Əmin ər-Reyhani deyir: “İnsan fikrin gücü ilə təbiət qüvvələrinə qalib gələ bilər və fikrin gücündən də üstün bir güc – sevginin gücünü tapa bilər”.1 Bəs nədir sevginin gücü? Şübhəsiz ki, söhbət Məcnun sevgisindən getmir. Geniş mənada başa düşülən sevgi insanın öz daxili mənəvi-estetik potensialının realizasiyasıdır. Avropada texnogen sivilizasiyaya bir növ alternativ kimi yaranmış romantizm məhz sevginin gücünə istinad edirdi. İntellekt səviyyəsində əlçatmaz olan bir çox ideallar ilham və vəcd səviyyəsində reallaşır. Romantizminin əslində bir Qərb hadisəsi olmayıb, Şərq ruhunun Qərb məkanına transferi kimi ortaya çıxması faktı isə hələ indi-indi tədqiqat predmetinə çevrilir. Və Şərq ruhuna olan ehtiyac özünü getdikcə daha çox büruzə verir. Nə yaxşı ki, bu həqiqəti Qərbdə də başa düşənlər az deyil. Qərb sivilizasiyasının uğurlarından vəcdə gələn və onu öz milli-dini özünəməxsusluğu kimi qələmə verməyə çalışan Maks Veberlərlə yanaşı, harada isə uzaq ölkələrdə yox, onun öz vətənində, onun öz ailəsində, onun öz doğma qardaşı Alfred Veberlər də yazıb-yaradır və əsl həqiqəti söyləməkdən çəkinmirlər.  Demokratiya və beynəlxalq hüquq normalarının da Qərb sivilizasiyası çərçivəsində təqdim edilməsi mübahisəli görünür. Düzdür, hüquq müstəvisində bu nailiyyət ilk dəfə məhz Avropada əldə edilmişdir. Və onun fəlsəfi əsasları da daha çox dərəcədə, məhz Avropada yaradılmışdır. Lakin əslində Avropa humanizmi, Şərq humanist fikir ənənələrinin davamı kimi ortaya çıxmışdır. Şərqdə bu ideyalar ənənəvi üsul-idarəyə; monarxiyaya, şahlığa, sultanlığa, bir şəxsin diktatına qarşı reaksiya kimi ortaya çıxmışdır. İnsan bərabərliyi haqqında, insan azadlığı haqqında ilk təlimlər də, hətta onların ictimai realizasiyası da Şərqdə həyata keçmişdir. Bu baxımdan, biz Məzdək təlimini, Xürrəmilər hərəkatını, Babək üsyanını və s. yada salmaq istərdik. Xürrəmilikdən gələn ideyalar neçə əsr sonra İslama qarşı qoyulmadan, əksinə yeni dəyərlər sistemi ilə əlaqəli surətdə böyük Nizaminin «Xoşbəxtlər ölkəsində» ifadə olunmuşdur.
Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Qərb sivilizasiyası məhz daha optimal ictimai təşkilatlanma ilə səciyyələnir. Yeni dövr Qərb fəlsəfəsi təkcə təbiətin öyrənilməsinə və dəyişdirilməsinə deyil, həm də cəmiyyətin təşkilatlanma prinsiplərinə təsir etmişdir. Və Qərb demokratiyası yaranmışdır. Əmin ər-Reyhani yazır: “Cəmiyyətin təkmilləşməsi şəxsiyyətin təkmilləşməsidir”. Aida xanım şairin bu mövqeyini belə izah edir: “Tərəqqinin özünü romantik ər-Reyhani hər şeydən əvvəl ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin hərtərəfli inkişafı, onların mənəvi təkmilləşməsi kimi başa düşürdü. Onun fəlsəfəsinin romantik fərdiyyətçiliyi də buradan irəli gəlir, çünki əgər cəmiyyətin təkmilləşməsinin əsasları ictimai institutların yaxşılaşması yox, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin mənəvi təkmilləşməsidirsə, deməli, diqqəti hər şeyin mərkəzində dayanan ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin üzərində cəmləşdirmək lazımdır”.1 Göründüyü kimi, professor Aida İmanquliyeva ərəb mütəfəkkirlərinin fikirlərini sadəcə olaraq şərh etmir və çox ciddi məqamlarda öz mövqeyini ortaya qoyur. Ənənəvi Şərq düşüncəsindən çıxış edən və xilas yolunu ayrı-ayrı şəxşlərin mənəvi kamilləşməsində axtaran Əmin ər-Reyhanidən fərqli olaraq, Aida xanım Qərbin ictimai tərəqqi ənənələrini də nəzərə alır və cəmiyyətin təkmilləşdirilməsi zərurətini əsaslandırır.
Cəmiyyətin necə təşkilatlanması hər bir fərdin həyatına təsir edir. Lakin hər bir fərd ümumictimai miqyasda gedən proseslərin məğzini anlamaq, onlara düşünülmüş şəkildə müdaxilə etmək imkanına malik deyil. Ona görə də ən asan yol bu işi kimlərin isə öhdəsinə buraxaraq, ictimai axına kor-koranə surətdə qoşulmaqdır. Lakin bu yol insanların azadlıq və xoşbəxtliyini nə dərəcədə təmin edir? Hegelə görə azadlıq dərk olunmuş zərurətdir. Başqa sözlə, adi insanlar azad olmaq üçün mövcud cəmiyyətin qanunlarını, onların təməlində duran, onları zəruri edən prinsipləri mənimsəməlidir. Şəxsi ideyalar, şəxsi fəaliyyət planları da ictimai zərurətlə uyğunlaşdırılmalıdır. Lakin elə şəxslər də olur ki, onlar ictimai zərurətin özünü, onun əsasında duran ideyanı dəyişmək yolunda mübarizə aparırlar. Bütün maddi təzahürlər kimi ictimai gerçəklik, qərarlaşmış ictimai münasibətlər sistemi də hansısa ideyanın təzahürü olduğundan, ictimai həyatın hər hansı bir struktur səviyyəsindəki islahatlar da ilk öncə ideyalar iyerarxiyasının adekvat pilləsində dəyişiklik olmasını tələb edir.
Bununla belə, minlər, milyonlar olmasa, kütlə olmasa, ayrı-ayrı şəxslər nə qədər böyük düha sahibi olsalar da, cəmiyyəti inkişaf etdirə bilməzlər. Çünki cəmiyyət əhalinin şəxsiyyətlərlə, kütlənin ideya ilə sintezidir. Kim isə o zaman böyük şəxsiyyətə çevrilə bilər ki, onun qərarlaşmış ictimai şüurdan kənara çıxan, fərqli ideyası olsun və bu ideya təkcə keyfiyyətcə, sanbalca deyil, həm də məhz kəmiyyətcə, miqdarca böyük proseslərin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmək əzmində olsun. Bütün bunlar Qərb sivilizasiyasında nəzərə alınmış, bütün səylər cəmiyyətin təkmilləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Sosiologiyanın müstəqil bir elm kimi yaranması və inkişafı da müasir Qərb cəmiyyəti ilə bağlıdır. Və hətta fəlsəfi fikri kölgədə qoyan, ona nisbətən daha geniş planda təbliğ və tətbiq olunan sosiologiya çağdaş Qərb düşüncə tərzinin mühüm tərkib hissəsinə çevrilmişdir. O dərəcədə mühüm ki, cəmiyyətin prioritetliyi insanı da, Allahı da arxa plana keçirmişdir. Daha doğrusu, bu ən çox sosioloqların dünyagörüşündə öz əksini tapır. Orteqa-i-Qassetin dediyi kimi, Qərbin ən böyük sosiloqlarından olan Dürkheym üçün “Allah – cəmiyyətdir”.1 Beləliklə, nə ənənəvi Şərq, nə də ənənəvi Qərb düşüncəsi ayrı-ayrılıqda optimal inkişaf modelinin yaradılması üçün yetərli deyil; bunun üçün hər iki tərəfin üstün cəhətləri birləşdirilməlidir. XIX əsrdə bu iki mədəniyyət, iki düşüncə tərzi arasında körpü atmaq cəhdləri geniş vüsət almışdır. Lakin bu işi görmək üçün hər iki mədəniyyətə dərindən bələd olmaq lazım idi.
XIX əsrdə həm də tərs proses getməyə başladı. Yəni Şərq ölkələrindən Avropaya və Amerikaya səfər edən insanlar Qərb dünyasının özəlliklərini mənimsəməyə cəhd göstərməyə başladılar. Onların ingilis, fransız və s. dilləri öyrənməsi Qərb ölkələrində yaranmış nisbi müstəqil sivilizasiyanı və mədəniyyəti mənimsəməyə imkan yaratdı. Lakin Şərq ölkələrindən Qərbə səyahətlər pərakəndə xarakter daşıyırdı və xüsusi məqsədyönlü surətdə təşkil olunmamışdı. Qərbşünaslıq institutları yox idi və maləsəf indi də yoxdur. Belə bir şəraitdə Şərq ruhlu insanların: Cübran, Reyhani, Nüaymə kimi yaradıcı simaların – ABŞ-a, Avropaya köçərək Qərb həyatı ilə tanış olmaları və bu iki sivilizasiyanın qovşağında yazıb-yaratmaları çox əlamətdar hadisə idi. Bu şəxslər bir tərəfdən Qərb dünyasındakı mədəniyyətin Şərq yönlü aspektlərini öyrənir və özləri ilə onlar arasında bir doğmalıq tapırdılar. Digər tərəfdən də, Qərbdə öyrəndiklərindən bəhrələnərək öz vətənlərində, özlərinin mədəni-mənəvi həyatında olan kəm-kəsirləri düzəltmək, yaranmış sintez imkanından bəhrələnmək istəyirdilər. Son əsr ərzində Şərqdə milli dövlətlərin yaranması, milli-fəlsəfi fikrin oyanışı yeni bir sintez perspektivindən xəbər verir. Bu yeni fəlsəfi fikir isə daha artıq orta əsr İslam fəlsəfəsinin sadəcə davamı ola bilməz, çünki Şərqin tənəzzül dövründə Avropa ümumbəşəri fəlsəfi fikrin inkişafı sahəsində misilsiz nailiyyətlər əldə etmiş və fəlsəfəni yeni intellektual səviyyəyə qaldırmışdır.  Belə olan halda yenidən velosiped icad etməkdənsə, bir tərəfdən, Qərb fəlsəfəsini mənimsəmək, digər tərəfdən də Şərq fəlsəfi düşüncəsinin rasional xəttini bərpa etmək yolu ilə yeni dövrün tələblərinə cavab verən sintetik fəlsəfi sistem yaradılmalıdır. Bu sistem millilik və ümumbəşəriliyi ehtiva etməli, ənənəvi mənəviyyatın müasir intellektual texnologiya ilə uzlaşması üçün yeni optimal ideya mühiti formalaşdırılmalıdır. Bu ictimai-tarixi vəzifə indi həm də ona görə aktuallaşıb ki, Qərbin daxili mənəvi potensialı tükənmək üzrədir və bəşəriyyət yeni ideya səviyyəsinə qalxmasa, böyük böhranlarla üzləşə bilər.
Son əsrdə dəfələrlə Qərbin mədəni-mənəvi süqutundan bəhs edilməsi heç də təsadüfi olmayıb, Qərb həyat tərzinin ümumbəşəri fəlsəfi düşüncə ənənəsindən fərqli istiqamətdə davam etməsinə, fəlsəfənin getdikcə daha çox dərəcədə praqmatik və utilitar düşüncə metodologiyası ilə əvəzlənməsinə, onun yerinə təbiət elmlərindən törəmə olan pozitiv intellektual-məntiqi sistemlərin, psevdofəlsəfi təlimlərin gəlməsinə və bundan doğan mənəvi boşluğa reaksiyadır. Qərb intellekt qanadlarında çox uzaqlara uçmuş, həyatın təməl prinsiplərindən, fəlsəfi bazisdən ayrı düşmüşdür. Həm də artıq elə uzaqlara getmişdir ki, geri qayıtmaq bir o qədər də asan məsələ deyil. «Qayıdış zamanı geridə olan qabağa düşür» hikmətini yada salsaq, sıra Şərqindir. Təməl prinsipləri harada, hansı yol ayrıcında itirmişdiksə, yenidən həmin nöqtədən başlayaraq axtarsaq və bu zaman yeni dövrün intellektual imkanlarından istifadə edə bilsək, ola bilsin ki, fəlsəfi fikrə ikinci nəfəs gətirə bilərik.
Biz milli-mənəvi köklərimizə, milli-fəlsəfi fikir tariximizə Qərb fəlsəfəsi prizmasından baxmaq məcburiyyətində qalsaq da, müəyyən məqamlarda bu qaynaqlarla birbaşa təmas qurmağa, qəlbimizin dərinliyində onları heç bir vasitəçi olmadan duymağa, zaman uçurumunun yaratdığı ögeylik sindromunu aradan götürməyə qadir olduğumuzu sübut etməliyik. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, biz «Şərq» və «Qərb» anlayışlarını heç də coğrafi terminlər kimi işlətmirik. Baxmayaraq ki, bu anlayışlar əvvəlcə ölkələrin məhz coğrafi yerləşməsinə uyğun olaraq işlədilmişdir, lakin sonralar onların simvolik mənaları formalaşmışdır. Belə ki, əvvəla, Şərq – ənənəviliyin, Qərb isə müasirliyin simvolu kimi başa düşülür. Bu baxımdan, Şərqdə və Qərbdə elmin, mədəniyyətin, təhsilin xüsusiyyətləri də məkandan daha çox, zaman göstəriciləri ilə səciyyələnir.  İkincisi, Şərq və Qərb bölgüsü mədəni-mənəvi bölgü kimi, habelə sivilizasiyaların tipləri və düşüncə tərzləri arasındakı fərqə görə getdiyindən, biz kitabda bu anlayışlardan məhz həmin mənada istifadə edəcəyik. Həm də ona görə ki, bu cür yanaşma A.İmanquliyeva üçün də səciyyəvi idi.
Üçüncüsü, və ən başlıcası, Şərq və Qərbi fərqləndirən ən mühüm amil münasibətlərin şəxsi, yoxsa ictimai miqyasda qurulmasıdır. Belə ki, Şərq düşüncəsində məqsəd insanın kamilləşməsi, Qərb düşüncəsində isə – cəmiyyətin təkmilləşdirilməsidir. Bəli, Şərq və Qərb coğrafi bölgüdən daha çox, zaman bölgüsüdür. Qədimlik və ənənəvilik müasirliklə, modernləşdirmə ilə qarşılaşır. Şərq dedikdə, insana əzəldən xas olan, onun mahiyyətini ifadə edən mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər, Qərb dedikdə, insanın yeni dövrdə əldə etmiş olduğu intellektual və texnoloji uğurlar yada düşür. Bu cür başa düşüldükdə, Yeni Dövrə qədər hər hansı bir Qərb sivilizasiyasından danışmaq mümkün deyil. Roma imperiyasının süqutundan ta Renessans dövrünə qədər Avropa da Şərq sivilizasiyasının bir hissəsi idi. Həm də ucqar hissəsi, əyalət idi. Dünyada baş verən əsas proseslər, sivilizasiyanın ağırlıq mərkəzi, geopolitik situasiyanı müəyyən edən böyük hadisələr məhz Şərqdə baş verirdi. Avropa ölkələri ancaq bu böyük mədəniyyət mərkəzləri ilə bağlı olmaq dərəcəsinə görə sivilizasiyaya qatıla bilirdi. Təsadüfi deyildir ki, Orta əsrlərdə müsəlman dünyasının təsir dairəsində olan İspaniya elmi-fəlsəfi fikrin inkişafında oynadığı rola görə bütün digər Avropa ölkələrindən öndə gedirdi. Vatikan isə sivilizasiyanın, tərəqqinin yox, sxolastikanın və inkvizisiyanın ideya mərkəzi idi.  Varlığın iki böyük əsasının, maddi və mənəvi bölgüsünə uyğun olaraq, hissi-empirik və hissi-estetik başlanğıcın bu və ya digər dövrdəki prioritetliyi bəşər sivilizasiyasının müxtəlif zaman kəsiklərində formalaşan müxtəlif keyfiyyətli, xarakterli qatlarının fərqləndirilməsi də coğrafi bölgüyə əsaslanmır. Sadəcə olaraq müasir Avropa «Qərb sivilizasiyası»nın daşıyıcısına çevrildikdən sonra onun keçmiş zamana ekstrapolyasiyası subyektiv mülahizələrlə həyata keçirilir ki, bu da avropasentrizimin daha bir təzahürüdür. Onların əsas arqumenti, əlbəttə, antik sivilizasiyadır. Lakin obyektiv təhlil göstərir ki, antik dövrdə yaradılan dəyərlər sistemi müasir Şərq və Qərb bölgüsü baxımından heç bir tərəfə uyğun gəlmir və daha çox dərəcədə sinkretik hadisədir.
Şərq təfəkküründə ona görə hissi-estetik və metaforik məqam ön plana çıxır ki, insan-dünya münasibətlərində bütövlüyün qorunub-saxlanması üçün onlar hissi-empirik və rasional məqamlara nisbətən daha əlverişlidir. Bizim Qərb düşüncəsi kimi səciyyələndirdiyimiz hissi-empirik metod hadisələrin hissələrə ayrılmasını, parçalanmasını tələb edir. Və Qərbin bütün sonrakı uğurlarının təməlində dünyanın məhz hissə-hissə, konkret hissi təcrübə aktları sayəsində öyrənilməsi və bu hissələrin sintezindən onun yeni, bütöv mənzərəsinin hasil olması dayanır. Bu, əslində dünyanın elmi təhlilidir. Təsadüfi deyildir ki, bir çox tədqiqatçıların fikrinə görə, «Elm – Qərbin yeni dinidir».1 Daha doğrusu, Qərbin təməlində din yox, elm dayanır. Şərqin elmə münasibətində isə bəzən nihilizm meylləri hökm sürür. Əmin ər-Reyhani yazır: “Şərq modern elmlə yanaşı gedə bilməz. Riyakarlıqla əhatə olunmuş, ənənə ilə doldurulmuş, mücərrədləşdirilmiş, mübaliğəli nitq və düşüncə ilə uyudulmuş Şərq zehni, təfsilatın intəhasızlığını elmi idrak qədər əhatə edə bilməz.”1 Lakin Şərq dünyanın bədii-estetik mənzərəsindən çıxış edir. Hissədən yox, bütövdən başlayır. Sonlu olanlar sonsuzluğun, əbədiyyətin bir anı, məqamı kimi götürülür. Qərb düşüncə tərzinə görə, bütöv – hissələrin cəmidir. Əvvəlcə hissələr dərk edilməli, sonra onlardan bütöv konstruksiya alınmalıdır. Bunun üçün isə empirik və rasional idrakın vəhdəti tələb olunur.
Allah ideyasının birbaşa mənimsənilməsi Qərb düşüncəsi üçün səciyyəvi deyil. Ona görə də, Qərb ya dindən ümumiyyətlə kənarda dayanır, ya da Allah ideyasını sadəcə bir simvol kimi qəbul edərək düşüncənin strukturundan kənarlaşdırır. Qərbdə azadlıq nəinki başqa insanların, sosial qurumların, siyasi hakimiyyətin məhdudiyyət sferasından, həm də Allahın hər yerdə və hər şeydə iştirakından irəli gələn daxili nəzarət sferasından kənara çıxmaqla əldə edilmiş olur. Ona görə də «Allah ölmüşdür» ideyasının müəllifləri (Nitsşe, Haydegger və s.) Qərbdə az qala azadlıq ideallarının böyük daşıyıcıları, carçıları kimi dəyərləndirilirlər. İnsanın dünyanın mərkəzinə çəkilməsi – Şərq poeziyası üçün ənənəvi olan bu mövzu Qərbdə ancaq romantizm dalğalarında gündəmə gəlmişdi. U.Bleyk “Peyğəmbəranə kitablar” əsərində yazır: Sən – insansan, yoxdur Allah daha, Öyrən səcdə etməyə öz insanlığına.1  Aida İmanquliyeva Bleykin bu misralarını Cübranın “İblis” əsəri haqqında danışarkən misal gətirir. “Hekayənin (söhbət “İblis”dən gedir – S.X.) sətiraltı mənasında insandan ayrılmış, danılmaz həqiqət və əbədi qüvvə timsalında mövcud olan, barışmağa və itaət etməyə məcbur edən, bununla da insanın azadlıqsevər və yaradıcı ruhunu buxovlayan Allah obrazı dayanır. Bu ideya ingilis romantiklərinn də bütün yaradıcılığına hopmuşdur”.2 Cübran da ingilis romantikləri kimi, insanı Allahın kölgəsindən çıxarmaq və onun böyüklüyünü tərənnüm edə bilmək üçün İblisin mühakimələrindən istifadə edir. Beləliklə, Qərb şairləri İblisə söykənərək Allahı gündəlikdən çıxarmağa çalışırdılar. Lakin Şərqi dərindən bilsəydilər, insanı Allahdan üz döndərməklə deyil, Allaha gedən yolda böyüdərdilər.
Digər tərəfdən, XIX əsrdən başlayaraq Şərq düşüncə tərzinə böyük maraq yaranmış və bu iki sivlizasiyanın gələcək sintezindən xəbər verən yeni fəlsəfi və ədəbi-bədii axtarışların əsası qoyulmuşdur. Bu vəhdət ideyasının əsas carçıları O.Şpenqler, C.Q.Bayron, U.Bleyk, M.İqbal kimi, R.U.Emerson, U.Uitmen, L.N.Tolstoy, Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani, Mixail Nüaymə, Həsən bəy Zərdabi, M.Qandi, Rabindranat Taqor, Cəvahirləl Nehru kimi şəxsiyyətlərdir. Əslində bu ideyanın beşiyi başında Qərbdə Herder, Kant, Göte, Şərqdə A.Bakıxanov, M.F.Axundov, Cəmaləddin Əfqani kimi zamanını qabaqlayan böyük düha sahibləri dayanır. XX əsrin əvvəllərində Şərq və Qərb dəyərlərinin birləşdirilməsi, milli və dini dəyərləri saxlamaqla modernləşmək mövqeyi Azərbaycan ziyalıları üçün çox səciyyəvi olmuşdur. Bu şüarla çıxış edən böyük siyasi xadimlərlə yanaşı, Azərbaycanda Sabir, M.Hadi, Cavid və Cabbarlı kimi böyük mütəfəkkir-yazıçılar da bu mövzunu həmişə öz yaradıcılığının diqqət mərkəzində saxlamışlar. Lakin Şərq-Qərb tematikasının sistemli şəkildə, elmi-nəzəri səpkidə araşdırılması və bu sahədə böyük xidmətləri olan görkəmli mütəfəkkir şairlərin yaradıcılığının məhz bu kontekstdə tədqiq olunması Azərbaycanda çox gec başlanmışdır. Zamanca dünyanın intellektual dərkinin hissi dərkdən sonra gəlməsi qanunauyğun haldır. Və bir problem kimi fəlsəfi əhəmiyyət kəsb edən ancaq bu iki düşüncə tərzi və mədəniyyət formaları arasında münasibətin öyrənilməsidir. Coğrafi mənada Şərq və Qərb olsa-olsa geopolitika problemi sayıla bilər. Sadəcə olaraq, müasir mənada elm Qərbi Avropada yaranıb inkişaf etdiyindən elmə əsaslanan sivilizasiya formasının şərti olaraq «Qərb» adlandırılması daha məqsədyönlüdür. Reallıqda isə bu gün ABŞ və Yaponiya elmi-texnoloji sistemlərin inkişafında liderliyi ələ keçirdiklərindən, fəlsəfi və coğrafi bölgü arasındakı adekvatlıq artıq çoxdan sıradan çıxmışdır. Qərb sivilizasiyası hissə-hissə, damla-damla bütün planetə paylanmışdır və getdikcə daha çox dərəcədə planetar hadisəyə çevrilmək cəhdləri göstərir. Qloballaşma da məhz bu dəyərlər sisteminin dünyaya yayılması, hamı tərəfindən qəbul olunması və ya hamıya qəbul etdirilməsi proseslərini əhatə edir. Dünyada gedən bu proseslərin dərk olunmuş surətdə, təbii-tarixi inkişaf yolu ilə, mədəniyyətlərin yüksəlişi, sivilizasiyaların dialoqu sayəsində həyata keçməsi üçün mütərəqqi qüvvələrin birgə səyi tələb olunur. Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
təmsil etmələri onların bir çox əsərlərində açıq-aydın görünür. 
