Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzi Səlahəddin XƏLİlov

Ə L A V Ə

Əmin ər-Reyhanidən seçmələr

“Bəsirət Yolu”

(Şərq və Qərb esseləri)

kitabından

Bəsirət Yolu
Zəif və sıxışdırılmış xalqlar əsas etibarilə spiritual olurlar; güclü xalq­lar isə materialist mövqeyə sahib olurlar. Birincilər, dini ideallara ümid bəsləyərək müəyyən ruhi yüksəkliklərdə uçur, hal-hazırda və dai­ma öz süstlük və tənbəlliyinə bəraət qazandırmaq üçün görücü in­san ya­radırlar; o birilər isə, maddi şeylər axtarır, öz xəzinələri üçün yer kü­rəsinin dərinliklərini oyur və dinamik gücləri keçilməz sterilliyə ça­ta­na və gözlənilməz, dəhşətli bir reaksiyada partlayana qədər en­mə­yə da­vam edirlər. Birinci xalqın həyatı qəlbin xəstə halının yalnız za­hiri əlamətlərini yox edir. Digərinin həyatı isə mübaliğəsiz onun fiziki gü­cü­nü aşındırır. İnkişaf əngəlləyici meyl hər ikisində eyni dərəcədə güc­lü­dür. Lakin qəlbsiz bir xalq asket xalqdan daha gülünc və daha qorxuncdur.

Mənim məqsədim səthi ümumiləşdirmələrlə oxucunu heyrətə sal­maq, qıcıqlandırmaq və ya onu yeni libasdakı köhnə doqmalarla al­dat­maq deyil. Bununla belə əvvəlki paraqraf kiçik bir haşiyənin va­cib­li­yi­ni zəruri edir. Bizim Amerikada, əslində, materialist olduğumuzu de­mək mənasız bir şeyi təkrar etməkdir. Ölkədə dini bir canlanmanın ol­du­ğunu, bizim yenidən həyatın daha yüksək şeyləri üçün can atan, on­la­rı axtaran ruhi ehtiyaclara sahib olmağa başladığımızı demək hal-ha­zırkı narahat və narazı vəziyyətimizin aydın olmayan ifadəsinin tək­rar­lanmasıdır.

Bu ruhi canlanmanın səmimiyyətini və ya möhkəmliyini qəbul et­mək­­dən və yaxud da ondan şübhələnməkdən əvvəl ilk olaraq “ruhi” məf­­humunun mənasını tədqiq etməyimizə icazə verin. O, dönüşündə rəh­­bərlik və təskinlik üçün Şərqə və ya xristianlığa, spiritizmə və ya­xud da Ruhi Tədqiqatlar Cəmiyyətinə, ya da teosofiya və mistik biliyə əsas­lanırmı? Hal-hazırkı dövrün bu anlarında sözdə və rəngarənglik üçün olsa belə şübhəsiz ki, materializmdən dönmək üçün ümumi bir is­tək var. Lakin “ruhi” məfhumunun bütün tərifləri əsaslı surətdə bir-bi­rindən fərqlənir.

Belə bir sual ortaya çıxır ki, görəsən bizim ruhi istəklərimiz yal­nız­ca Məsihə və ya Kilsə Anaya dönməkləmi həyata keçir? Onlar (ruhi is­təklərimiz) möhkəm elmi əsasa malik olmalıdırlarmı? Onlar hə­qi­qə­tən­mi yalnız şərqdən gəlib? Ya da zəruri olaraq mistisizmin və ok­kul­tiz­min gizli mənbələrindənmi törəyib? Ya da onlar, yalnızca “tıq­qı­l­da­yan masa”^ və ya vasitəçinin məxmər pərdəsinin arxasıyla əlaqəli olandamı həqiqi, möhkəm və sarsılmaz olurlar?

Əgər mövzunun aydınlanmasının araşdırılmasından kənara çıx­say­­dım, onda özümü ruhi xülyalar qalantereyasında və ya saxta ori­en­ta­lizm mağazasında tapardım. Xeyr, hörmətli oxucu, mən sənə belə mə­­nasız, hətta bəzən əyləndirici olan bir macəranı təlqin eləməyə ha­zır­­laşmıram. Bununla belə, icazə ver elə güman edim ki, sən də mənim ki­mi artıq dini libası üzərindən çıxartmısan və doqmanın buxovundan xi­las olmusan; (yenə icazə ver elə güman edim ki,) sən bəzən şüşə otaq­­larda nümayiş etdirilən öz mövhumat və əcdadını görmək üçün mu­­zeyə və ya protoplazma barəsində və həyatın kimyəvi bazisi haq­qın­da mühakimə yürüdən bir professoru dinləmək üçün mühazirə sa­lo­nu­na gedirsən. Hətta sən hal-hazırda dinlənmək və yüngülləşmək üçün kilsəyə də gedə bilərsən. Çox yaxşı! Elə isə bizə bir şey qalıbdırmı?

Bütövlükdə materializmlə kifayətlənmiriksə, elmin bəhrələrində ki­fayət qədər qida tapmırıqsa, kilsə küləklərin oyuğu, əqidələr isə döl­süz­lük biyabanına çevrilibsə, onda mən səndən soruşuram: biz da­xi­li­miz­dəki maddi olmayan bir şeyin istəməsi və çox arzu etməsi ilə ra­hat­lıq və təskinlik tapacağıqmı? Spirituallıqları qəzet sütunlarına və ka­s­sa aparatına məlum olan günümüzdə şərqşünas adlandırılanların mis­tik dairələrindəmi (rahatlıq tapacağıq)? Bir vaxtlar kilsənin şöhrət və gücü ilə parlayan kafedranın^ payladığı bayağılıq və məzmun­suz­luq­damı (rahatlıq tapacağıq)? Narahatlığımızın yavaşca çiyninə toxu­nul­duğu, qəlb susuzluğumuzun qışqırtısının prozektor otağının şka­fın­da­kı pendir buterbrodu ilə susdurulduğu və yaxud da təsnif edilmiş ano­ma­li­yaların vitrinindəki bir oyuncaqla aldadıldığı psixoanalitikin kita­bın­da və ya Ruhi Tədqiqatlar Cəmiyyətinin qeydlərindəmi (ra­hat­lıq ta­pa­ca­ğıq)? Əsla yox!

Elə isə ruhi olan nə deməkdir və biz onu niyə axtaraq? Elə dü­şü­nü­rəm ki, artıq bunu aydınlaşdırmışam. Belə ki, azad düşünən azad var­­­lığın daha yüksək amalları nə keçmişin dini doqmatizmində, nə də hal-hazırkı ruhi axtarış və hallarda öz tələblərinə cavab verən ifadə gü­­cü tapa bilməz. Bir vaxtlar biz dua edərdik, indi isə filosofluq edirik. Bir vaxtlar biz yaxşıydıq, çünki gələcəkdəki mükafata (cənnətə) inanır və ya yenə gələcəkdəki cəzadan (cəhənnəmdən) qorxurduq. Lakin indi biz nə birincisinə inanır, nə də ikincisindən qorxuruq və çox nadir hal­lar­­da xeyirxahlığın tez-tez səbəb olduğu şeylər uğrunda fədakarlıq et­mə­­yə meyilli oluruq. Yaxşını və həqiqəti əldə etmə istəyimizdə – mən be­­lə bir istəyin varlığını və hətta səmimiliyini inkar edə bilmərəm – tez-tez ən kiçik müqavimət xəttini seçirik. Biz praktiki olmaq və dün­yə­vi nemətlərə sahib olmaq məcburiyyətindəyik. Üstəlik biz gündəlik mət­­buatda boşboğazlıq sütunundan ibarət olsa belə bu dünyanın mad­di şeyləri içərisində müəyyən bir vaxtda mükafatımızı əldə etməyə ümid və israr edirik. Nə səmaya (Tanrıya) bir çek və borc öhdəliyi, nə də əxlaqi çəkinmə yoxdur. Biz çox məşğul olan tələsik praktiki in­san­la­rıq. Bizim əxlaq üçün heç bir vaxtımız yoxdur.

Bu bizim müqəddəs hesab etdiyimiz ticarət İncilidir. Ticari mü­ba­dilə (barter) isə onun əsas ehkamlarından biridir. Biz artıq o qədər ax­­maqlaşmışıq ki, çörəyimizi suya atır, yaxud da yaxşılığımızı küləyə so­­vururuq. Şübhəsiz ki, biz xəyalpərəst deyilik. İndi, bizimki instinktiv bir təsir yaradan, bizim prinsip və fakt kimi ehtiramla müdafiə et­di­yi­miz məhz bu mövqe və bu ticarət şüurudur. Mən təsdiq edirəm ki, ma­te­­rializmin cavab vermədiyi bizim bütün narahatlıq və narazılığı­mı­zın, axtarış və həsrətlərimizin qaynağı budur. Barter prinsipi bizi nə­ti­cə eti­barilə təsəllidən, şəfqətdən və başqalarının halına acımaqdan məh­rum edir.

Biz bəsirət yolundan məhrum olan bir dünyadayıq. Keçmiş sa­də­cə düçüncədə qaldığı müddətcə sevinc tapmayacağıq. Praqmatizm və mən­­fəətpərəstlik bizim tanrılarımızdır. Biz dinə küçələrimizi süpürt­dü­rür və viranəliklərimizi təmizlətdiririk. Biz kataraktada göz suyu itir­mək­­dən və elektrik fırtınasında enerji itirməkdən gileylənirik. Biz mü­cər­­rəd bir ideyanın, zehni bir təsəvvürün səmərəsizliyinə təəssüf edirik. Biz qəlb və zehin üçün heç bir şey saxlamazdıq. Hətta sırf ruhi olan ide­yaları belə ötəri və şübhəli bir ehtiyaca xidmət etməsi üçün mad­di­ləşdiririk.

Halbuki, məsələn, sufi ona öz bəsirət yolunda bələdçilik edən rəng­­lər nəzəriyyəsini inkişaf etdirib. Bu, mistisizm kitabının oxun­ma­sı­nı olduqca gözəlləşdirir. Onlara görə rənglər qəlbin müxtəlif hallarına işa­rə edir və müxtəlif məqsədlərə – qismən və ya bütünlüklə, insanlıqla və ya ilahiliklə vəhdətə gedən yola və yaxud da birindən digərinə doğ­ru olan mütərəqqi vəhdətə və sairəyə ­­– işarə edir. İnandırıcı olmayan bu nöqteyi-nəzər bizim üçün nə qədər də mənasızdır. Lakin rəngləri gö­zü yumulu görən sufi xromatik dairənin açıq-qırmızı nöqtədən baş­la­yan inkişafından etibarən bütün variasiyalarını fərqləndirə bilir. Be­ləcə o, inkişaf və təsdiqin fərqinə vararaq yerə-göyə sığmayan se­vinc ta­pır və əgər belə demək mümkündürsə, onun tərəqqisi vəhdət və bə­si­rət yolundadır.

Bir sanskrit aforizmi “Gözlərə görmə qabiliyyətini qəlb, qəlbə isə Şiva verir”, – deyir. Sufi Şivanı Allahla əvəz edərək bunu qəbul edir. Ona görə, rənglər gözdə olduğu kimi, qəlbdə də mövcuddur. La­kin dövrümüzün hansı elm və incəsənət xadimi bir rənglər nəzəriyyəsi in­kişaf etdirib? Onlar yalnızca məsələnin maddi və fiziki tərəfini diq­qə­­tə alırlar. Onlar rəngləri ancaq gözlərlə görürlər. Bununla belə, on­­la­­rı aşağıdakı üç qismə bölüblər: yüngülləşdirici (palliativ), hə­vəs­lən­di­­rici (stimulativ) və təhrikedici (ekskitativ). Çox gözəl bir şəx­siy­yə­tə və elmə sahib olan bir xanım tanıyıram. O, rənglərlə əlaqəli elmi nə­zə­riy­yəni öz gəlir mənbəyi halına gətirib və bu onun gözəllik haq­qın­da gö­rüşünü inkişafdan qoyur. Şəxsən mən, mövzunun maddi tərəfini gör­mək­dən çox, onun haqqındakı fikirləri eşitməyi üstün tuturam. Doğ­ru­dan da, sırf qəlb və zehnlə əlaqəli olan şeylər var. Onların sahib ol­du­ğu gözəllik və cazibə tamamilə maddiləşdirmə içərisində itib bat­mış­dır.

Umapati “Qəlbin aydınlanması” fəslində “bədən qəlblə vəh­dət­də yaşayır; demək ki, cisimləşmiş qəlb xalis düşüncə ilə vəhdətdə ya­şa­yır”, – deyir.

Bu spirituallığın ən yüksək və ən gözəl formasıdır. Bu ilahi əsasa yal­­nızca bəsirət yolunu sədaqətlə izləyənlər, göz və qəlb arasındakı qa­­ranlığı körpü ilə birləşdirən, işığı axtaranlar nail ola bilərlər. Zira, bu işıqsız heç bir görmə mümkün deyil. Lakin bütün qarşında olan­lar­da mövcud olan və adi spirituallıq adlandıra biləcəyimiz şey də var. İçi­­­mizdəki işığı kəşf etmək üçün dövrlərin praktiki ruhuna güzəştə get­mək­­dən qorxmamalıyıq. Səbr və fədakarlığa yol göstərməyəndə, bəsi­rət yolu fərdi müəyyən müddət təcrid edir, lakin nəticədə onun sufidəki kimi, insanlıqla Tanrının vəhdətini tamamlamasına səbəb olur.

O zaman ona aydın olacaq ki, hansısa bir əvəz gözləmədən ver­mək günəşin, havanın və dağ çaylarının hədiyyəsini qəbul etmək qədər tə­biidir. Həqiqətən də, biz din şüura sahib olmadan dindar ola bilərik; di­nilik olmadan dindar ola bilərik. Toronun dediyi kimi, qəlb sər­ma­yə­mizi insanlığın fitri yaxşılığına qoymaq, batan üzgüçünü xilas edərək yo­lumuza davam etmək (lazımdır). Bu, bizə bəsirət yolunu gös­tə­rən və ya­xud da daha böyük bir mükafat olan və dünyadakı hər hansı bir şe­yin verəcəyindən daha çox dözümlülük verən, öz gizli sirlərindən bir və ya daha çoxunu aydınlanma dərəcəmizə görə önümüzə qoyan adi prak­tiki spirituallıqdır. Bu, öz daxilimizdə əldə etdiyimiz har­mo­ni­ya, sağ­lamlıqla hiss etdiyimiz məmnuniyyət, dözümlülük verən təsir, bü­tün nə­cib və təmənnasız hərəkətləri meydana gətirən bilik və güc, zə­fər­lə­ri­mizin nəticəsindəki yeganə mükafat və məğlubiyyətimizdəki tək tə­səl­li­dir.

Üstəlik, öz içində harmoniyaya nail olanlar üçün məğlubiyyət adın­­da bir şey yoxdur. Ən nəcib fitri daxili mənliyi doğuran fə­da­kar­lı­ğı sevməyə davam edənlər üçün ümidsizlik adında bir şey yoxdur. Qəlb idea­lının potensialına sərmayə qoyanlar üçün müvəffəqiyyətsizlik adın­­da bir şey yoxdur. Fərqi yoxdur, nə qədər təvazökar və donuq, ye­rin maddi şeyləri baxımından nə qədər kasıb və ya varlı olursa olsun, ruh­­la idarə olunan insanlar tarixin dahiləri arasında sayılmamaları müm­kün olsa da, insanlığın həqiqi qəhrəmanları, Ruh Dünyasının təm­sil­çiləridir.

Gerçəkliyin mistisizmi
Təcrübə bilikdir; lakin bilik təkcə maddi bir resurs kimi ax­ta­rı­lan­­da, hər vaxt dəyərli və faydalı bir şey olmur. Təcrübə müdriklikdir; la­­kin müdriklik uzaqgörənlikdən məhrum olanlarda mövcud olanda, hər vaxt güc ifadə etmir. Təcrübə tolerantlıqdır; lakin tolerantlığa la­qeyd­­lik səbəb olanda o heç zərrə qədər də fəzilət deyil. Təcrübə daha çox arsızlığa xidmət etsə, laqeydlik dərəcəsində tolerantlığa səbəb olsa və qorxaqlıq yaratsa da, onun içində biliyin, uzaqgörənliyin və gücün to­xumları var.

Kimsə, əlbəttə, bizim nə bildiyimizi özümüzdən daha yaxşı bilir. Kim­­sə bizim nədən iztirab çəkdiyimizi özümüzdən daha yaxşı dərk edir. Düşüncə həyatın qəlibinə girəndə dünyanın düşüncəsində qərq olur; bir öndərin çıxdığı pillələr ən sonda bir millətin əsas yoluna, şos­se­­sinə çevrilir; bir fərdin qəhrəmanlığı bir irqin qət etdiyi yola, cığıra çev­rilir. İstər kollektiv, istərsə də başqa formada olsun, hər bir insan hə­­rəkəti yaradıcı və ya dağıdıcı bir güc imkanına malikdir. Biz işimizi qur­tarırıq, lakin biz işimizin həqiqətən harada, nə vaxt qurtardığını bil­mirik, bilə bilmirik. Ola bilər ki, o hətta heç vaxt qurtarmasın. Ax­maq­lıqların işıq saçan səmimiyyəti sayəsində illüziyaların ilğımı, ger­çək­liyin işıqlanmamış labirintləri, bizli və ya bizsiz, özünü və öz mu­ra­dını əbədiləşdirməyə davam edir. Düzdür, biz çox vaxt onun vasitəsilə so­yuq, məhsul verməyən zirvələrə qaldırılırıq və yaxud qorxu kame­ra­sı­na aparılırıq. Elə bu səbəbdəndir ki, qorxaqlıq çox vaxt hakim möv­qe­yə yüksəlir, laqeydlik dərəcəsində olan tolerantlıq çox vaxt əxlaqi çök­mənin xəbər vericisi olur.

Təcrübənin çoxşaxəli olması, əlbəttə ki, həyatı zənginləşdirir; la­kin meyar ruhun daha ali ehtiyaclarından məqsədli şəkildə qo­pa­r­dı­lan­da, şüurlu formada həyatın mükafatını arayanların həyat tərəfindən mü­kafatlandırılması həyatın vədi ilə nadir hallarda uyğun gəlir. Məq­səd­lərimiz reallaşsa da, ümidlərimiz boşa çıxsa da, biz məlum ol­ma­yan imkanların məsafələrində təcrübənin bizə göstərdiyi reallıqların hü­dudları xaricindəki bir şeyə çatmaq üçün səylərimizi davam et­di­ri­rik. Bəs ruhun geniş üfqü olmadan və üfqü görməyə bir göz olmadan hə­yat nədir? Biz özünüdərkin lunatikliyindən, sevgi, təminat və sülhün hə­yat verən içkisindən ayılan zaman, həyatın bizə ilğımın cazibəsi ilə və reallığın qatı donuqluğu ilə verdiyi əsrarəngizlik imkanı olmadan hə­yat nədir?

Lakin müasir dövrdə biz azad və sərbəst olmağımızla öyünürük; biz daxilimizdəki işığın arxasınca getmək hüququ ilə fəxr edirik, hansı ki, bu işıq yüksək dərəcədə təkamül keçirmiş cəmiyyətin təzyiqləri al­tın­da bizi nadir hallarda “mən”in xaricinə yönəldir. Və biz onu xoş­bəxtlik arayışı hesab edirik. Hansı ki, biz bu xoşbəxtlik arayışında hə­qi­qətən də, təcrübənin kiçik daxili həyəcanları və ürək ağrıları va­si­tə­si­lə illüziyaları bir-bir məhv edirik.

Biz belə bir yolun daha böyük bir azadlığa və daha sağlam bir şü­ura xidmət edib etmədiyini özümüzdən soruşmağa nadir hallarda son veririk. Biz həmçinin çox vaxt unuduruq ki, “Mən” kultunda ənə­nə­vi olmayan sitayiş özü daha sərt və qatı bir ənənəviliyə çevrilir. Bu, faktiki olaraq seçilmişin ənənəviliyidir – ali ənənəvilik.

Deməli, həyat vurma cədvəli kimi asan bir şey olsaydı, onun bü­tün illüziyalarını məhv etmək onu daha möhkəm və daha etibarlı bir fun­dament üzərində yenidən formalaşdırmaq və yenidən qurmaq üçün ye­ganə çıxış yolu olardı. Əlbəttə ki, biz hər şeydən əvvəl reallıqlara bax­­malıyıq – amansızlıqların kökündə dayanan, acı reallıqlar. Amma hə­­yatdakı ən aydın faktlar ipə sapa yatan və yaxud elastik deyilmi? Ya­lın və məhdud reallıq qədər bütün ruhi, mənəvi, sosial və ya fiziki əla­qələrdən məhrum edilən başqa bir şey varmı? Təcrid olunmuş mad­di bir fakt kimi elə bir şey varmı ki, sən onu sanki yolunun üstündəki bir banan qabığı kimi götürüb bir kənara ata biləsən? Nəyə görə, hətta var­lıqların ən çox degenerasiyaya uğramışı da sosial və mənəvi im­kanlar silsiləsində canlı bir halqadır?

Həqiqətən də, hər bir reallıq öz-özlüyündə əsrarəngiz inkişafın və çürümənin əbədi bir mənbəyidir. Hətta ilahiyyatçı da elm adamı ki­mi səbəblilik nəzəriyyəsini və təbii qanunların sürəkliliyini qəbul edir. Bu mənada, nə xeyir, nə də şər qatı bir gerçək yox, ipə sapa yatan bir fe­nomendir. Və hər bir fərdi təzahür, hər bir əldəki fakt özündən əvvəl və sonra gələn minlərlə, milyonlarla öz növündən olan şeylərlə əla­qə­li­dir. Məsələn, peşmanlıq heç vaxt səhv bir hərəkəti kompensasiya edə bil­mir. Onu ancaq mürəkkəbləşdirir. Ona görə də, səhv hərəkətə son ve­­rilsə də, akt özü müvəqqəti və ya əbədi olaraq davam edir və ya­zıl­ma­­mış sosial qanunun bir hissəsinə çevrilir. Həmçinin, ola bilər ki, bir fərd­­də formalaşan müəyyən bir şüurun kökləri artıq mövcud olmayan bir nəsildə olar və ya ola bilər ki, bu şüur hələ dünyaya gəlməyən nə­sil­lərə öz toxumlarını aparır. Biz hal-hazırkı vaxtda yaşadığımıza gö­rə, ancaq vəziyyətlər silsiləsindəki halqanı görürük və tez-tez sə­bəb­lər­lə nəticələri bir-birinə qarışdırırıq. Buna baxmayaraq, biz özümüzü elə gös­təririk ki, guya daxilimizdəki çaşqınlığı aydınlaşdırmaq qabiliy­yə­tin­dəyik.

Köməyimizə psixologiyanı çağırırıq. Lakin müasir mədəni insan özü­nün intellektual və mənəvi quruluşunun əsas təbəqələrinin təd­qi­qi­nə hələ bu yaxınlarda başlayıb. Biz psixologiyanın əlifbasını hələ indi öy­rənirik. Bəs onda nəyə görə qürrələnirik, özümüzü və dünyanı in­tro­spek­tiv ənginliklərlə və ya ölçülüb-biçilmiş, planlaşdırılmış səmi­miy­yət­lə, yaxud həyatın “Mən” üzərindəki təsirlərinin axtarışının və dər­ki­nin yüksək səsli səmimi etirafları ilə aldadırıq?

Ona görə də bu, dövrün hakim intellektual çılğınlıqlarından bi­ri­dir. Biz təcrübəni ancaq ona görə tədqiq edirik ki, onun bizə necə təsir gös­tərdiyini başa düşək. Biz təcrübədə gizli və çox vaxt da ruhi-mənəvi in­kişafdan və təkmilləşmədən uzaqda olan amilləri yox, göz qabağında olan, konkret və maddi amilləri araşdırırıq.

Lakin mən iddia etmirəm ki, bu, tamamilə eqoist amillərin təsiri ilə baş verir. Əksinə, eqoistlik, əgər varsa, “Mən”in aldadıcı ge­niş­lən­məsinin nəticəsidir və bu da bizim öz əməlimizin bir saxtalığıdır. Bu, anormal və süni şəkildə formalaşdırılan fərdiyyətçiliyin, istixana fər­diy­yətçiliyinin nəticəsidir. Bu, öz gülünclüklərindən xüsusi bir həzz du­yan, öz ağılsız hərəkətlərindən zövq alan, hətta özünün iyrənc şey­lə­rə xərçəng xəstəliyi kimi getdikcə artan marağı ilə lovğalanan “Mən”­dir. Ruh sanki bir klinikaya çevrilir; ağıl isə bir dəlixanaya. Bu, qorxu ka­merasına aparan təcrübə növüdür. Qərb dünyasının, hətta əsl in­cə­sə­nətdə belə, özünü biruzə verən, ruhi-mənəvi iflasının səbəbi məhz budur.

Yuxarıda qeyd etdik ki, öz səmimiyyətləri ilə bizi tərkisilah edən, tə­əccüb doğuran etirafları ilə şübhələrimizi azaldan adamlar aldatma qa­biliyyətinə sahib deyildirlər. Lakin göz çox vaxt dili təkzib edir. Ləz­zət­li səmimiyyət, səthi açıqürəklilik varlıqların ruhuna, yəni ger­çək­li­yin gizli mənbələrinə az nüfuz edir. Misal üçün, aristokrat bir qadın sə­nə desə ki, saçları parikdir onun xarici görünüşü, kosmetikası, kre­mi, pomadası və geyimi ehtiva etdiyi daha ciddi bir iflasdan sənin nə­zə­rini yayındırmaq məqsədilə planlaşdırılmış müflis bir gözəlliyin nü­ma­yişi ola bilməzmi? Bu, hərbiçilərin diqqəti yayındırmaq cəhdi de­dik­ləri şey ola bilməzmi?

Əlbəttə ki, əgər gücümüz çatsa, biz dünyaya imkan verə bilmərik ki, az çox nüfuz etmək üçün bizim ruhumuzda gəzinsin. Bizim “kim­sə­siz ərazi”miz ikiüzlülüyün tikanlı məftilləri ilə əhatə olunub. Biz tez-tez bir ehtirasda, bir riyakarlıqda, bir ədəbazlıqda və yaxud da bir mis­tik əhval-ruhiyyədə sığınacaq tapırıq. Bəzi heyvanlar kimi biz, özü­mü­zü müdafiə məqamında mühitimizin rənginə bürünürük. Və biz çox vaxt öz şüurumuzdakı gizli, doğma piqmentlərdən xəbərsiz şəkildə öz eh­tiras və çılğınlıqlarımızı aqressivcəsinə boyayırıq. Biz olmadığımız ki­mi olmağa çalışırıq və buna müvəffəq olmayanda əsəbi və məyus olu­ruq.

Əhval-ruhiyyə nə qədər keçici xüsusiyyətə sahib olsa da, ruhi-mə­nəvi bir əhəmiyyəti var, eyni zamanda maddi bir əhəmiyyətə də ma­lik­dir. Onlar sanki, bizim varlığımızın psixologiyasının yaşayış otaq­la­rı­dır. Hətta onların konkretlikdən ən uzaq, ən ani və anlaşılmaz olanı be­lə daimilik (əbədilik) potensialına malikdir. O, ətir qoxusu kimi və ya­xud siqaret tüstüsü kimi bizim təhtəlşüurumuza qarışıb yox olur və ora­da əsrarəngizliyi (distillə qazanında) gizlincə tədricən dəyişir və ya­xud kristallaşır. O, bizim fani (müvəqqəti) bilik dairəmizdən uzaq qa­çır. Bizim yüksək zəka qabiliyyətimizin ciddi maraq göstərməsinə rəğ­mən, onun böyümə prosesini aşkar etmək mümkün deyil. Və əhval-ru­hiyyələrin mikroskopu hələ kəşf olunmayıb. Gəlin onda əsrarən­giz­li­yin aurasına riayət edək – maddi olmayan, ruhi və mənəvi – hər bir re­al­lığın təzahürü və eyni zamanda səmimiyyətin və açıqürəkliliyin kə­lə­yi. Bizim psixoloji təhlilimiz bizi biliyin qapısına aparır və biz bu qa­pı­dan içəri gözübağlı girməliyik, yoxsa hər şeyi öyrənmə həvəsi ilə yo­lu­muza cəsarətlə davam etməliyik. Bax, bu suala hələ də qaneedici ca­vab verilməyib.


Şərq irsi
Şərq yavaş, lakin bir uşaq kimi hərarətlə dəfedilməz füsunkarlığa sa­hib olan bir obyektə doğru hərəkət etməkdədir. Hətta modern dü­şün­cə onu tədricən kütlüyün dərinliklərindən çıxararaq zahidanə məmnu­niy­yətlə inkişaf və həyəcan zirvələrinə qaldırmaqdadır. Lakin son mə­qam­da inkişafın onun həyəcanına üstün gəlib gəlməyəcəyi və yaxud da hə­yəcanın gec və ya tez inkişafla birlikdə onu xəyaldan ayıldıb ayılt­ma­yacağı hələ bəlli deyil.

Bununla belə, bir şey dəqiqdir. Şərq modern elmlə yanaşı gedə bil­məz. Riyakarlıqla əhatə olunmuş, ənənə ilə doldurulmuş, mücər­rə­d­lik­lərə meyl etdirilmiş, mübaliğəli nitq və düşüncə ilə uyudulmuş Şərq zeh­ni, təfsilatın intəhasızlığını elmi görüş sahəsi qədər əhatə edə bil­məz. Modern ideyaların ona aşılanması müəyyən məqamlarda özünü mən­fi şəkildə büruzə verə bilər; lakin onun böyüməsinə və inkişafına düş­mən olan ünsürlər üzdə həmişə görünməsə də, həm zəmanəylə ayaq­laşmaq üçün səmimi şəkildə cəhd göstərən liberal mütəfəkkirlərə, həm də dar düşüncəli mühafizəkarlara təsir etməsi baxımından əhə­miy­yətlidir.

Bundan başqa, şərqlilərin psixologiyası mahiyyət etibarilə de­duk­tivdir. Bunun onlara dəqiq bir qavrayış verməsi bir həqiqətdir, la­kin eyni zamanda onların koordinasiya imkanlarını da əllərindən alır. Onlar eyni zamanda əqli-elmi xüsusiyyət əldə etməli və özlərini pla­netimiz haqqında sosioloji və əxlaqi tətbiqləri də olan müəyyən təməl həqiqətlərə uyğunlaşdırmalıdırlar. Təkamül, mühafizə və hətta cazibə qa­nunu onların arasında layiqli bir yer tutmayıb. Çünki onlar dünyada ya­şamırlar. Onlar kainatda yaşayırlar. Dağın arxasında nə olduğunu görə bilirlər, lakin gözlərinin önündə nə olduğunu görmürlər. Məhz bu­na görə düşünürəm ki, onlar həyatın çətinliklərinə daha yaxşı dö­zər­lər. Yüksək sadəlik məziyyətinə sahib olmaları səbəbilə onlar həyatı küll halında görürlər. Lakin eyni zamanda məhz bu səbəbdən baxışları if­lasa uğrayanda və ya sadəlikləri öz ilahi dayağını itirəndə uzlaşmaz, ram olmayan və tamamilə irrasional olurlar.

Məsələn, onlar dövlət təbəələri olaraq keçmişlərində anarxiya və öl­dürmə ilə xarakterizə olunan əsrləri əhatə edən tabeliliyə ma­lik­dir­lər. Onlar hakimiyyətə kor-koranə tabe olur və yenə ona qarşı kor-ko­ra­nə üsyan edirlər. İtaətkarlıqları da, üsyankarlıqları da dindən, bu və ya başqa etiqadın təəssübçülüyünün təlqinindən gəlir. Şübhəsiz ki, on­lar tez-tez müstəbidlərə qarşı çıxıblar, istibdadın özünə isə tək-tük hal­lar­da qarşı çıxıblar və yaxud da heç çıxmayıblar. Onlar taxt-tacı görə b­ilirlər, ancaq onun nədən hazırlandığını görə bilmirlər.

Digər tərəfdən, onların büsbütün və birdəfəlik öz ruhi miras­la­rı­nı itirmələri çox nadir hallardadır. Və nə vaxt ki, dini bir dəyişiklik və ya siyasi bir dağıdılma dövründə onu tapırlar, onda o, tezliklə yenidən hə­­yati və canlandırıcı bir gücə çevrilir. Bu, keçmişin həqiqətidir. Lakin gö­­rəsən onlar indi onu həmişəlik itirmə təhlükəsi ilə üz-üzədirlərmi? Mən qeyd etdim ki, Şərq zehni hal-hazırdakı vəziyyətində elmi baxışı əha­­tə edə bilməz. Şərqlilər isə bütün cazibəsinə və səadət vədlərinə bax­­­mayaraq elmi yalnız uzaq maddi məqsədləri aşkara çıxaran bir pro­­jektor kimi görə bilər. Onlar eyni zamanda bu məqsədə çatma tə­la­şı içərisində həqiqətdən ibarət olan işıq nöqtələrinin ilk yayılışının min­­lərcə düşüşünü görməyə başlayırlar. Görəsən, insanlar mübarizə apa­r­ma iradəsinə və iradəni qoruma gücünə sahibdirlərmi?

Mən şərqlilərin buna sahib olub-olmadıqları mövzusunda t­ə­rəd­düd içindəyəm. Mən, eyni zamanda, qərblilərin də gücə sahib ol­ma­ları ilə birlikdə bu gücün inkişaf əvəzinə dağıdıcılıq alətinə çev­ril­di­yini, onu görmə müdrikliyinə malik olub olmayacaqları mövzusunda da tə­rəd­düdlüyəm. Hətta Sivilizasiyanın tükənməz enerji mənbəyindən qi­da­la­nan robotlar kimi də şərqlilərin və qərblilərin təhlükəsiz bir şə­kil­də izi­nə düşəcəkləri bir yol vardır. Bu yol elə bir yoldur ki, bir qrup in­sa­nı kütləşmənin təhlükəli təsirlərindən, başqa bir qrup insanı isə aşın­ma­nın daha xətərli təsirlərindən qoruyacaq. Çünki tənbəllik və ener­j­­i­li­lik ziyankarlığın iki qütbüdür. Necə ki, bir alətin istifadə edil­mə­məsi zə­rərlidir, eləcə də sui-istifadə edilən alət də cürbəcür zə­rər­lə­rin müj­də­çisidir.

Lakin bədbəxt hadisə riskinin minimuma endirildiyi və ya bir sı­ğor­ta şirkəti tərəfindən qarşılandığı hal-hazırkı Qərb dünyasında kim öz məqsədinə çatmaq üçün ağıllı, rasional bir addım atar ki? Bir­cə mən­zərədən zövq almaq, həyatın asudə vaxtlarından daha yaxşı həzz al­maq və heç olmazsa yolda kömək istəyən gənc səyyahı eşitmək üçün bu­nu edə bilərlər. Həqiqətən də elm Faustdakı buynuzlu centl­men kimi hər gün qarşımızda yeni bir şirnikləndirmə ilə çıxanda bunu kim edər ki?

Hətta Şərq heyrətləndirici və ovsunlayıcı olaraq dursa belə! Əgər o bacarsaydı geriyə qayıdardı. O, qaçmağa məcbur olmasaydı, so­nuna qədər izləyərdi. Lakin o, hətta əlifba kitabından başlasa da, is­ti­qaməti oxumağı və bu mövzuda tələsməməyi öyrənməyəcək. Bununla be­lə, əgər o, son məqamda elmin detallarına yiyələnməkdə və ya onun tə­səvvürünün ucsuz-bucaqsız görüş sahəsini qavramada, yaxud da in­ki­şaf mexanizminin praktiki istifadəsində müvəffəqiyyət­siz­li­yə düçar olar­sa, onda onun bu müvəffəqiyyətsizliyinə çarəsiz sər­iş­tə­siz­lik və ya de­generasiyanın bir əlaməti kimi alçaldıcı nəzərlə baxmaq la­zım deyil. Onun müvəffəqiyyətsizliyi ondakı fitri bir şeyin qa­li­biy­yətidir. Bu fitri şey, zamanın maddi cazibələrinə güzəştə getsə də, onun insan ro­bo­tu­na çevrilməsinin qarşısını alır. Bu müvəffəqiyyətsizlikdən fayda əldə et­sələr Qərb xalqları üçün bir dərsdir.

Mən şərqli zehninin ənənələrlə doldurulduğunu vurğuladım. La­kin, qərbli zehni də nə qədər modern, nə qədər üsyankar olsa da, bü­töv­­­lükdə bundan azad deyil. Bu ola da bilməz, ya da olmamalıdır. Fak­ti­­ki olaraq hər bir xalq tarixinə işıq saçan və həyatını zənginləşdirən ənə­­nələrə malikdir. Mədəniyyət çiçəyi ənənədən törəyir. Xarakterin in­ki­şafı, xalqın adət və davranışları başlıca olaraq ondan asılıdır. Bu­nunla belə şərqlilər və qərblilər arasında belə bir fərq var: birincilər öz ənənələrinin toxumlama, alaq basma və torpağı sərf edib qurtarma həd­­dinə qədər böyüməsinə icazə verdikləri halda, sonuncular nadir hal­­larda öz inkişaflarına etinasızlıq göstəriblər. Başqa sözlə, Şərq xalq­­­ları öz ənənələrinə əsrlər boyunca batareyasını heç bir azaltma və ya yoxlama təşəbbüsü göstərmədən yığmasına icazə verdikləri halda, Qərb xalqları yeni ənənələrin əldə edilməsində və ya yaradılması pro­se­­sində nəyin daha çox və nəyin daha az zəif olduğu mövzusundan im­ti­na etmədə nadirən tərəddüd ediblər. Bu aradan qaldırma və ələkdən ke­çirmə prosesindən xeyir götürsələr şərqlilər üçün bir dərsdir.

“Ağ yol və səhra”

kitabından