Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzi Səlahəddin XƏLİlov

Fikirlərin nurları
Fikir fəzada parlayar, planetlərin yollarına və ulduzların məcra­la­rına işıq saçar. Fikir bu kiçik Yer kürəsini görünən və görünməyən, bö­yük və saysız-hesabsız aləmlər arasında uca bir mərkəzə qaldırır. Bu kürə milyonlarla ulduzun, planetin və peykin dövr etdiyi sonu ol­ma­yan bu fəzada kiçik bir nöqtədir. Bu yaxın-uzaq fəzada kiçik bir nöq­tə. Bu bizim aləmimizdir, Yerimizdir. Buna baxmayaraq, insanı özü­nü yüksək tutan, təkəbbürlük göstərən və başını Əkizlər tanrısının ba­şından da yuxarı tutan görürsən. Əgər belə etmək lazım olsaydı, on­da zənnimcə fikir sahiblərinin buna daha çox haqqı çatardı. Bu kiçik kü­rədə meydana gələn hər bir fikir, kiçik bir aləmdə böyük bir dün­ya­dır. Fikirləşmək (təfəkkür) bəşəriyyətin həyatı olduğu kimi başqa aləm­lə­rin də həyatıdır. Fikirləşmək filosofun duasıdır. Fikirləşmək faydalı hə­rəkət doğurur, ağlı aydınlaşdırır və nəfsi təmizləyir. Fikirləşmək asan iş deyil. Fikir qurmaq daş-qaş düzəltməkdən qat-qat ağırdır. Bu­nu xüsusilə mütəfəkkirlər yaxşı bilirlər və onun əziyyətini çəkirlər.

Neçə-neçə insan var ki, əgər onlardan nə haqda fikirləşdiklərini so­ruşsanız, cavab verməkdə çətinlik çəkərlər. Onlardan elələri də var ki, gündəlik həyatlarında belə qətiyyən düşünmürlər. Ola bilsin ki, yu­xu­larında özlərindən asılı olmayaraq və düşüncə olmadan fikirləşirlər.

Doğrudan da, fikrin gücü təbiətin gücündən daha böyükdür. Ey alim­lər və materialistlər! Bir az səbr edin. Əgər mənə desəniz ki, “sən mü­­qavimət göstərərək, təbiətin sənin üzərinə hücum edən qüvvələri ara­­sında yaşaya bilməzsən”, onda mən sizə deyərəm ki, “mənim fikir dün­­yam genişdir, arzularım isə daha genişdir”. Mən orada həkimlərin bak­teriyalarından və alimlərin sığındığı soyuq dağlardan uzaq olan ar­­xayın bir həyat yaşayıram. Məni və hər bir həqiqi şairi sevindirən həm də odur ki, bütövlükdə mənim dünyamda cərrahiyyə əməliyyatı apar­­maq üçün bir alət də yoxdur. Gəlin istədiyimiz kimi düşünək və dü­­şündüyümüz kimi yaşayaq. Gəlin gözəl sevgini arzu etdiyimiz kimi, gö­­zəl arzular da edək və sevək. Alimlərin insanların həyatını qaranlıq ma­ğara ilə soyuq məzar arasında mühasirədə saxlayan təhlil üsulla­rın­dan artıq bezmişəm. Müasir mədəni üsulla mağaradan məzara doğ­ru! Nə gözəl səyahətdir! Ancaq xoşbəxtlikdən bu səyahət qısadır. Səy­ya­hın sevgi adalarında, başqa gözəl yerlərdə və “bu Allaha möhtac qu­­lun” təsvir etməkdə aciz olduğu məkanlarda etdiyi fikri və mənəvi (ru­hi) səyahətə gəlincə, o, elə bir uzun səyahətdir ki, onun əvvəli – əzəl alə­mi, sonu isə əbədi aləmdir. Buna görə dilə gətirirəm ki, insan fikrin gü­cü ilə təbiət qüvvələrinə qalib gələ bilər və fikrin gücündən də üstün bir güc – sevginin gücünü tapa bilər. Sevgi ... Amma bu (sevgi), gö­zəl­lik bağçalarında alma gözlərin danışdığı və mehin bu hekayəni arzular və ümidlər asimanı altında yarın qulaqlarına pıçıldadığı ayrı bir he­ka­yət­dir. İnsanların vəziyyəti barəsində diqqətlə fikirləşsən, bu fikir sənə ki­fayət edər. Sən ağıl tüfəngini doldur, çaxmaq özü işə düşəcək. Sən tə­ki fikirləş. Fikrinin nəticələri ilə gec-tez qarşılaşacaqsan. O nəticələr üz­ləşdiyi bütün çətinliklərə baxmayaraq meydana çıxacaq. Ola bilər ki, sənin gördüyün kiçik bir işdə və ya nəfsin gizli qalmaq istəmədiyi bir saatda dərhal tələffüz etdiyin bir sözdə üzə çıxsın. Ya da bəzi in­san­lara göstərmək istədiyin köməkdə və ya Qərbə tərəf atdığın bir ad­dım­da. Yaxud Şərqə tərəf dönüb nəzər saldığın bir baxışda və ya za­lım­la, ya da əxlaqsız bir qadınla əl tutub görüşməyində. Sizə deyirəm: “Fikirləşin!” Materialistlərin iddiasına görə, kainatda görünən bütün hə­rə­kətlər – istər ən uzaq planetlərdə olsun, istərsə də kiçik məx­luq­la­rın ən aşağısında olsun, beyin kürələrində görünən hərəkət kimidir. Nəf­sin alışdırdığı qığılcım, daxildən çıxan od səndən başqasına tərəf ya­yılır və bəlkə də yaxından daha çox, uzağı işıqlandırır. Ola bilər ki, bu, sənə yuxarıdan aşağı baxanlar üçün ağır gəlsin. Aşağıdan yuxarı vü­qarla baxanlar üçünsə yox.

Bir gecə dağda yol ilə gedirdim. Birdən kiçik kilsənin yanındakı tut yarpağından tüstü qalxdığını gördüm. O tərəfə yönəldim və birdən gözüm sac üstə çörək bişirən bir qadına və sacın altını əncir və qoz ağa­cı budaqları ilə qalayan bir qıza sataşdı. Bu zaman öz-özümə sual ver­dim: “Bu qızın alışdırdığı odun qüvvəsi məhduddurmu?” Bu dəmir löv­hənin altında yanan köz, maddənin hər bir hissəsində şaxələnən ümu­mi qüvvədən ayrıdırmı? Sən nə səfeh adamsan! Ağıllı adam da heç belə suallar verər? Kainatda başqa qüvvədən tamamilə ayrı olan bir qüv­və məgər varmı? Bəli. Maddə həqiqətən də parçalanır. Ancaq sən ora­da olan gizli qüvvəni hərəkətə gətir! O tərpənər, titrəyişli hərə­kət­lər edər, alışar və sonra ayrıldığı və ya başlanğıcdan birlikdə olduğu əsas hissəsinə geri dönər.

O qızın sacın altında qaladığı od bilirsənmi haradan gəlib və ha­ra­ya gedir? Ağaclar və bitkilər ancaq və ancaq Günəşin havada möv­cud olan oksigendən ayırdığı karbondur. Odun gücü günəşin gü­cün­dən gəlir. Günəşin gücü isə daim onun üstünə düşən meteorların gü­cün­dən. Bəs meteorlar? Yoxdan var edən Allah necə də xeyirxahdır! Ola bilər ki, o meteor öz yolunda Urandan, Saturndan və ya Siriusdan keç­sin. O da ola bilər ki, Siriusdan da uzaq olan bir planetdən keçsin. Hə­min planet Siriusun Günəşdən uzaq olduğu qədər Siriusdan özün­dən uzaq ola bilər. Bəli. Bizim indi gördüyümüz şölə çox qədimdir, ey ca­hil! Ola bilsin ki, o, milyon ildir ki, Günəşimizdən milyonlarla mil uzaq­da olan bir ulduzda alovlanıb. Bu alovlu qüvvə alışdırılıb ki, baş­qa qüvvələr törətsin. Uca bir məqsəd üçün alovlanıb. Ona görə alov­lan­mayıb ki, nurunu fəzada yaysın, ya da tüstüsü evlərin kənarında top­laşsın. Alovlanıb ki, öz cövhəri və fərd-toplu cövhəri arasında ta­mam­lansın və bundan çörəkdə olan yeni, gizli qüvvə meydana çıxsın. O çörək də şairin mədəsində odlu qüvvədən ayrılan başqa bir qüvvə do­ğursun. Bu qüvvə də qan vasitəsilə beyinə getsin və orada özü ilə in­di qəribə oxşarlıq gördüyümüz alov arasında fikirlərin hərəkətini do­ğur­sun. Siriusdan günəş yolu ilə yerə tərəf – bu, od yollarından biri­dir. Yerdən günəş yolu ilə Siriusa – bu da fikrin yollarından biridir. Bu, bə­şəri nəfsin (ruhun) etdiyi səfərlərdən biridir. Dayanmadan, ara ver­mədən və sonsuz olan bir səfər. Özündə “HARADAN?”ilə “HA­RA­YA?”nı birləşdirən böyük, qəribə və sirli bir dövran.

Bəli. Mən qəti əminəm ki, fikir yoxa çıxmır və nəfs də fani deyil. Əkinçinin əlindən qaya parçasının üzərinə düşən toxum mənə imkan ve­rir ki, sizə tam əminliklə, zəif də olsa bir sübut göstərim. Bu düşən to­xum ölmür. Onu gələn ilə kimi gözlə! Gör küləklər ona necə xidmət edə­cək, qış onu necə canlandıracaq, qopan tufan ona necə qayğı gös­tə­rəcək – onun üçün dağların zirvələrindən torpaq sovurub gətirəcək, bu­ludların suyunu çəkib gətirəcək. Sən bir onun səxavətinə görə gü­nə­şə, xidmətinə görə də buluda təşəkkür etmək üçün başını necə qal­dır­ma­sına nəzər sal!

Hədəfim və yolum^
Bu həyatdakı hədəfim insanı cəhalət, kasıbçılıq və qorxu bu­xov­larından azad etmək, bəşəri ağrı-acıları yüngülləşdirmək, kabusları və əqidədə, siyasi, ictimai və dini təlimlərdə olan azğınlıqları yox etmək üçün var gücümü sərf edib yazı yazmaq, çıxış etmək və əməl etməkdir.

Ona gedən yolum: Partiyaçılıqdan, təəssübkeşlikdən və şəxsi ar­zu və həvəslərdən xali azad fikir, azad araşdırma və azad sözdür.

Sübh kitabı
Cənablar! Bu gecənin mövzusu “Şərq ruhu və Qərb maddi mə­də­niyyətidir”. Ancaq Şərq ruhu haqqında danışmazdan və Qərb mə­də­niy­yətinin əsasına daxil olmazdan öncə, gəlin öyrənək görək o nədir. Biz gərək bugünkü dünyada hökm sürən ruzi dalınca qaçmaq və özünü mü­dafiə etmək kimi ilk heyvani instinktlərə yaxın olan arzular və mü­naqişələrə nəzər salaq.

Bu istəklərin hamısı və ya böyük bir hissəsi, belə demək müm­kün­sə, “müharibədən sonrakı”^ düşüncə tərzi ilə məhdudlaşır. Bu, pes­simizm və ondan törəyən ümidsizlik, məsuliyyətsizlik düşüncəsidir. Bu günün insanı pessimistlərin nəzərində ya hiyləgər meymun, ya da xa­in canavardır.

Pessimistlər hesab edirlər ki, Qərb mədəniyyəti artıq qocalıb və əcə­li yaxınlaşıb. İnsan da mədəniyyət kimidir – inkişafın kulminasiya nöq­təsinə çatır və ondan o yana keçə bilməyib yuvarlanaraq dərəyə – əs­linə geri dönür. Əgər kütlə hakimiyyətə gələrsə, intiqam yolunu tu­ta­caq. İqtisadi quruluşlar da siyasi quruluşlar kimidir – aşıb-daşır və ye­rini mədə və şəhvətlər tutur. Başqa sözlə desək, onlar inanırlar ki, bü­tün mənəvi qüvvələr məhv olmaq üzrədir. Yəni Birinci Dünya Mü­ha­ri­bəsindən sonra insanda olan əxlaqi, əqli və ruhi keyfiyyətlər zəifləyib və get-gedə yox olur. İnsanda ancaq iti dişli heyvanları xatırladan qüv­və qalıb.

Lakin bu dumanlı-çiskinli günlərdə səsi az-az eşidilən bir qrup var: mətbuatda, siyasət meydanında və ya ticari-iqtisadi dairələrdə sə­si az eşidilən qrup. Bu qrup da pessimistlərin gördüyünü görür. Ancaq ey­ni zamanda bunun arxasında olanları da görür. Maddi və mənəvi hə­yatda əzəli bir qanun görür. Daim ucalığa – Əkizlər bürcünə insan uğ­runa uzanan əl görür. Əlamətləri həmin səmavi nurlardan və onun ar­xasında olan Ali Varlığın nurundan gələn bir ümid görür. İnsanın mə­nəvi keyfiyyətlərini yeniləşdirməkdə sakit və təvazökar olan opti­mist­lər bəşəriyyətin düşdüyü bu pis vəziyyəti inkar etmirlər. Ancaq on­lar inanırlar və qəti əmindirlər ki, həyatın ali prinsipi və ya mədə­niy­yə­tin əzəli qanunu zahirən hərəkətsiz görünsə də, hələ də öz daxilində yaşayır. Cənablar! Budaq hələ təzədir, toxum da hələ ki yaşıldır. Bəli, ikinci toxum da çıxacaq, böyüyəcək və əvvəl necə bərəkətli, tər, qollu-budaqlı və kölgəsi dörd bir yanı tutan ağac idisə, elə də qayıdacaq və əvvəlkindən daha çox xeyirli və barlı-bəhərli bir ağac olacaq. Bu, böyümə, inkişaf etmə, yeniləşmə və davamlılıq qanunudur.

Doğrudan da, bu optimistlərin səsi bu gün Şərqə az-az gəlib ça­tır. Bu get-gedə boğulan və sakit görünən səsləri siyasətin və iq­ti­sa­diy­ya­tın çıxardığı səslər üstələyir və ona qarşı çıxır. Lakin onda yeni bir səs var ki, o da mədəniyyətdəki yeni həyatın dəlili və onun salamat ol­ma­sının zaminidir. Bu, mədəniyyətin ən doğru qüvvələrinin yeni­ləş­mə­sin­də birinci amildir və onda olan davamlılığın ən münasib zəma­nə­ti­dir. Bu yeni səs qadının səsidir. Həqiqətən də, bu gün qadın, op­ti­mist­lə­rin ön sıralarındadır. Daha doğrusu o, optimistlərin anasıdır.

Bu, Qərbin bugünkü durumudur. Şərqdə isə pessimistlər də, op­ti­mis­tlər də öz nəzəriyyələrində və sərf etdikləri siyasi sərhədləri keçə bil­mirlər. Şərqdə yeni və köhnə millətçilik meylləri var. Amma üzləri ye­ni olsa da, ruhları köhnədir. Siyasət Şərqin və şərqlilərin kabusudur. Si­yasətin nə qədər səbəbləri çoxalsa da, təzahürlərinin sayı artsa da, o, Yaponiyanı və Çini bağrına basan, Hindistan və İslam ilə oynayan, Ankarada və Misirdə əylənən, Məkkə və Mədinədə isə əsnəyən qara və çılğın Şərqin ruhudur.

Bu siyasətin arxasında nə durur? Onun əsas məqsədi nədir? Mən bu əsas məqsəddə ancaq bir fikir görürəm – Qərbi öz evimizdən uzaq­laşdırmaq və öz işlərimizi lazımi qaydada müasir demokratiyaya uy­ğun görə bilməsək belə, özümüzə həvalə etmək. Sanki biz bununla de­mək istəyirik ki, bizdən və bizdə olan fəsad xaricdən gələn fəsaddan yax­şıdır. Öz hakimlərimizin, quldurlarımızın bizə etdiyi zülm nə qədər ağır olsa da, əcnəbilərin zülmündən daha yüngüldür. Bizdə olan xarab və köhnə məşəl, Cenevrədə hazırlanmış, Londonda və ya Parisdə içi dol­durulmuş təzə məşəldən yaxşıdır. Bu millətçi görüşdə müəyyən qə­dər haqq var. Ancaq insan təkcə siyasətlə və millətçiliklə yaşaya bil­məz axı. İnsan elə bir canlıdır ki, onun daxilində şeir və uzaqgörənlik to­xumu var. Əgər o (insan) təkcə özünün və evinin ağası olsa, fikrində, əmə­lində və varlığının səmərəsində irəli gedə bilməsə və əməli özü ilə məh­dudlaşsa, hətta özünə belə ən doğru olan fayda və xeyri verə bil­mə­yəcək. Duruxub qalacaq və özündə olan inkişaf prinsipini kor­la­ya­caq. Onda olan şeir və uzaqgörənlik toxumu öləcək. Fərdə xeyri dəy­mə­yənin millətlərə və xalqlara heç bir xeyri dəyməz.

Afrikada çoxlu qaradərili qəbilələr var ki, Allahın neməti sayə­sin­də azaddırlar, müstəqildirlər. Ərəb ölkələrində də Əsirin zir­və­lə­rin­də, Qahtanın Nəcran bölgəsində və Adnanda elə insanlar var ki, bu gü­nün ərəb əmirlərinin qurduqları hakimiyyətləri tanımırlar. Onlar azad­dırlar, müstəqildirlər. Yol kəsməkdə, karvanları soymaqda, bir-bi­ri­lərinə müharibə elan etməkdə azaddırlar və heç bir quruluşa tabe de­yillər. Nə əcnəbi ağalıq, nə də milli ağalıq tanıyırlar. Onlara “zəkat ve­rin” deyən yoxdur. Heç Millətlər Təşkilatı və mandat sənədləri ilə də qorxudan yoxdur.

Əgər fərz etsək ki, bu qəbilələrin özlərinin ehtiram bəslədiyi qu­ru­luşları var və onlar öz azadlıqlarında və müstəqilliklərində başqa in­sanlara qarşı pis davranmırlar, məsələn afrikalılar, bu o deməkdirmi ki, onlar həyat nərdivanındadırlar? Onların belə azadlığında və mü­s­tə­qilliyində həyatın əsas qayəsi və ən gözəl nümunəsi görünürmü? On­la­rın ürəklərində həmin gözəl ilahi toxum – şeir və uzaqgörənlik to­xu­mu yaşayırmı?

Arzu etdiyim əməli şeirdir ki, o da gözəlliyin – bizim sübutumuz, sev­ginin – yoldaşımız və tolerantlığın – həyatın hər bir sahəsində əsas qa­yəmiz olmasıdır. İstədiyim əməli uzaqgörənlikdir ki, o da varlığın sir­lərinin idealımız olmasıdır . Gərək onu aramaqda bizi nə həqiqi, nə də xəyali maneələr dayandırsın. Biz heç bir dini və ya elmi kitabı müt­ləq şəkildə qəbul etməyə razı deyilik. Alimlər zamanın pey­ğəm­bər­lə­ri­dir. Daim ciddi-cəhdlə çalışırlar. Əlləri bir örtüyü qaldırmamış, fi­kir­lə­ri ondan sonra gələn örtüyə tərəf yönəlir. Ağıl uzaqgörənliyin bə­ləd­çi­sidir, qəlb isə şeirin bələdçisidir. İnkişaf etməkdə davamiyyətli olan mil­lət, bu ikisinin arasında püxtələşən və daim, hər an hər ikisinin nu­ru ilə nurlanmaq istəyən millətdir. O, var-dövləti və sayı ən az olsa be­lə, ən böyük millətdir

Şərqdə bu gün nə var? Görücülüyün və şeirin beşiyi var. Bəs şeir­dən və görücülükdən başqa nə var? Bu gün Şərqdə avropalılara nif­rət edən qəlb, saxtalaşan və sahib olduqlarından daha da üstününü ar­zu edən düşüncə var. Bu gün Şərqdə, Rabindranat Taqorun Hin­dis­tan­da qurduğu tərbiyəvi-mədəni intibah istisna olmaqla, demək olar ki, yeni ideoloji, ədəbi və ya elmi hərəkat yoxdur. Şərqdə fikir, ədə­biy­yat və qədim elmin bütün səmərələrindən və keçmişdən gələn mənəvi key­fiyyətləri ancaq öz məqsədləri üçün istifadə edən milli və siyasi intibahlar var.

Dedim ki, ruzisi qılıncının ucunda və ya iş alətlərində olan, sə­xa­və­ti əlində və ya silahında olan azad, müstəqil ibtidai insan yalnız və yal­nız özünə xeyir verəcək və onun həqiqi mənada faydası olmayacaq. Bu adamda mədə, əsəb, ailəsinə qarşı bir qədər heyvani sevgi instinkti və ailəsini qorumaqdan başqa bir şey olmaz. Onun ailəsi bir övladı və ya bir həyat yoldaşı da ola bilər. Bəlkə də qəbilə və ya mədəni bir xalq, ya da azad və böyük bir millət ola bilər. İnsanların bir millət ola­raq ancaq öz işləri ilə məşğul olmaları və müharibədə və ya ticarətdə an­caq öz mənfəətləri üçün çalışmaları bu (heyvani) instinktin ən bariz tə­zahürüdür.

İnsanın bu işi, onun ibtidai varlığının səmərəsidir. Marağı, hə­və­si ətraf mühitindən, ailəsindən və ya həmvətənlərindən kənara çıxmır. Onun bu həvəsində özü üçün fayda var – mənliyin ilk mayasıdır bu. Ora­da psixoloji heç bir şey yoxdur. Bayaq adını çəkdiyim toxuma – şeir və görücülük toxumuna da yaxınlıq yoxdur. Bu adamda hələ ki ruh, tək və qəyyum olan tanriya və ya daşdan və ulduzdan olan yüzlərlə tanrıya ibadət etsə də, doğulmayıb. Bu kimi insanlar, hətta Loyd Corc, Puan­ka­re və ya Mustafa Kamal kimi adlandırılsalar da, mənəvi həyat deyilən şey­dən məhrumdurlar. Ancaq o, öz ailəsindən, qəbiləsindən və ya mil­lə­tindən olmayan bir qonşusunun xeyrinə bir iş görsə, onda ruh üzə çıx­mağa başlayır və mühiti üzərində onu inkişaf etdirərək zirvəyə qal­dı­rır. Bu, mənim nəzərimdə insana və insanın öz qardaşına dünya hə­ya­tında fayda verdiyi mənəvi həqiqətdir. Şərq ruhu buna baxanda han­sı yerdə durur?

Şərqdəki dinlər müxtəlif olsa da, cövhərləri eynidir. Xristianlığın əsa­sı Allahı mədh etməkdir. İslamın əsası Allaha təslim olmaqdır. Hin­du­izmin əsası isə vücudu xəstə etməklə yoxluqda əriyib getməkdir. Gö­rü­rük ki, xristianlıqda və hinduizmdə nəfsi öldürmək xoşbəxtliyin əsa­sı­dır. Bu psixologiya nəfsi razı salmaqda ibtidai instinktdən heç nə ilə fərq­lənmir. Ancaq bir fərq var ki, burada arzu olunan ruzinin (qi­da­nın) bolluğu daha davamlı və daha yaxşıdır. Bu psixologiya Allahı tə­rif edir ki, O-na bu tərifdə şərik olsun və O-na bu fani həyatı həsr etsin ki, sonsuz həyatı O-ndan alsın. Bu, asketizmə, zahidliyə, hissiyyat­sız­lı­ğa və daşürəkliliyə aparır.

İslamda isə asketizm yoxdur. Ancaq müsəlmanlarda zərəri bun­dan az olmayan Allaha təslimiyyət, təvəkkül və qəza-qədərə bağlılıq var. Sanki Allah insanı azad yaratmayıb və ona səy göstərməyi əmr et­mə­yib. “Biz Allaha aidik və O-na da geri dönəcəyik”, “Allaha bağlı ol­­mayan heç bir güc, qüdrət yoxdur”. Bunlar gözəldir. Amma bundan da gözəli özümüzə etibar etməyimiz və Allahın nəzərində ucal­ma­ğı­mız­dır.

Halbuki, təslimiyyət prinsipini asketizmlə müqayisə etsək, görə­rik ki, o, bəşəri qəlbə daha yaxındır və bəşəriyyət haqqında müsbət fi­kir oyadır. Müsəlman həyatdan qaçmır və ona xor baxmır. Əksinə, o hə­yatdan daha çox şey istəyir. Hətta o, həyatı yerdə yox, Cənnətdəki par­laq bir nümunə kimi qəbul edib.

Lakin o, “işi Allaha həvalə etmə”yin sayəsində tənbəl bir təqa­üd­çü­yə çevrilib. Ayağa dur, qardaşım! İşləri özünə həvalə et ! Onunla he­sab­laş, onu səylə çalışdır, onu çətin və xoş anlar üçün hazırla.

Əgər siz O-nu düzgün olmayan şəkildə tərif etməkdən əl çəksəniz və Allahdan qorxmaqda sevgi və mülayimlik yolunu tutanların tərəfinə üz tutsanız, mən sizə Allah Təalanın razılığını qazanacağınıza zəmanət ve­rirəm. Allah üçün ən sevimli insanlar öz ailələrinə ən çox faydası to­xu­nanlardır. Həmçinin sizə zəmanət verirəm ki, onu tərifləsəniz, mədh et­səniz və bəşəriyyət uğrunda faydalı işlər görənləri tərif etsəniz, O-nun özünün razılığını qazanacaqsınız. Çünki O-nun təriflənməyə eh­ti­ya­cı yoxdur. O kəsləri tərifləyin ki, onlar insanın elmini və gücünü ar­tı­ran kəşflər, ixtiralar zamanı həlak olmuşlar. Daim gözəllik, sevgi və to­lerantlıq uğrunda çalışan şeir və uzaqgörənlik rəhbərlərini tə­rif­lə­yin.

Məndə bir kitab var. Onu oxuyan hər bir kəs, elə ilk səhifəsini oxu­yub başa düşə biləcək ki, o, Sübh (fəcr) kitabıdır. Kitabın Fatihəsi (açı­lışı), bütün dünyaya doğan və orada olan dağları, düzənlikləri, ma­ğaraları, çəmənlikləri, səhraları işıqlandıran günəşdir. Arının üzə­ri­nə doğan bu günəş, çöl boranısının da üzərinə doğur. Əməlisaleh in­sa­na tərəf öz şüalarını saçdığı kimi, günahkara da saçır. Bu günəşin şüalarının istisi cahilin və kasıbın qəlbini isitdiyi kimi, istedadlının və varlının da qəlbini isidir.

Kitabıma – Sübh kitabıma tərəf gözümü qaldırıb baxıram və onun ilk səhifəsində qızıl hərflərlə yazımış cümlələri oxuyuram : Din A­llahın dinidir. O, bütün insanlar üçün olan həmin bu günəş kimidir – is­təyən qəbul edir, istəyən də imtina edir. Görən üçün də, kor üçün də bərabərdir. Din, bütün məxluqata fayda verən günəş kimidir. Onun öz Ya­radanı üçün heç bir faydası toxuna bilməz. Çünki O, hər bir fay­da­nın, xeyrin mənbəyidir. Din Allahın dinidir. O (din), Qərbin böyük gü­nah­larında, Şərqin məbədlərində, ekvatorun yandırıcı istisində və qütb­lərin şaxtalı ərazilərində olan hər bir insanın qəlbinə öz şüalarını sa­çan günəşdir.

Mən hər gün səhər-səhər bu kitabın Fatihəsini (açılışını) oxu­yu­ram və o məni sübhün və günəşin doğması məqamına qaldırır. Par­ti­ya­ların, məzhəblərin fövqünə, insana aid bütün dinlərdən, mil­lət­çi­lik­lər­dən uzağa – sevgi və hər yanı əhatə edən, təbəssümlü və kölgəli gö­zəl­lik dininə tərəf qaldırır.

Cübran Xəlil Cübran



1883-1931

Cübran hansı məsələdən danışırsa-danışsın, o, hə­­mişə mütəfəkkir, böyük sənətkar, söz ustası və öz xal­­qını, bütün bəşəriyyəti hədsiz dərəcədə sevən bir in­san olaraq qalır.
Aida İmanquliyeva

Cübran

və Azərbaycan ədəbi-fəlsəfi fikri
Böyük şair – bizim sükutumuzu

ifadə edə bilən şairdir

C.X.Cübran
C.X.Cübran Azərbaycan oxucusunun təsəvvürünə professor Ai­da İmanquliyevanın təqdimat prizmasından həkk olunmuşdur. Aida xa­nım Cübranı elə sevdirə bilmişdir ki, o, bu gün də xatirəmizdə öz doğ­ma mü­tə­fəkkirlərimizdən biri kimi qalmaqdadır. Əslində bir az ge­niş miqyasda bax­dıqda C.Cübran Şərqi təmsil etməklə məhz bizim dün­yamıza aiddir. Onun yaradıcılığı da ilk növbədə Şərq ruhunu və nə qə­dər təəccüblü ol­sa da, məhz İslam Şərqini təmsil edir. Özü xristian ai­ləsində dünyaya göz açsa da, onun idealı və səcdəgahı müsəlman pey­ğəmbəridir. «Pey­ğəmbər» əsərinin qəhrəmanı kimi əl-Mustafa (Mə­həmməd peyğəmbərin təxəllüslərindən biri) obrazının seçilməsi də təsadüfi deyildir.

Şərq ruhunu Qəbdə ən yüksək səviyyədə ifadə edən, klassik Şər­qin əzəmətini və ecazkarlığını yeni dövrün ifadə vasitələri ilə ame­ri­kan­ların öz dilində onlara təqdim edən böyük ərəb mütəfəkkiri Cübran Xə­lil Cübran bu gün də qəlbləri riqqətə gətirir. Öz sözünü ən çox şeir di­lində, poeziya ilə çatdıran Şərq, Hegelin də vurğuladığı kimi, epik dü­şüncə vərdişlərinə çox az yiyələnmişdir ki, bu da bir çox mətləblərin çağ­daş Qərb adamının başa düşəcəyi şəkildə çatdırılmasına mane olur. Əl­bəttə, C.Cübranın nəsri də şairanədir. O, Amerikada yaşasa da, məhz Şərq ruhunu təcəssüm etdirir. Amma bu işi elə yüksək səviyyədə hə­yata keçirir ki, ona heyran olmamaq mümkün deyil. O, təkcə sözün yox, fikrin də virtuozudur.

Bir çox tədqiqatçılar Cübran Xəlil Cübran yaradıcılığına Qərb mü­təfəkkirlərindən U.Bleyk, F.Nitsşe, U.Uitmen və s.-in ciddi təsir et­di­yini vurğulayır, müqayisələr aparırlar. Belə bir təsirin mövcudluğu şüb­hə doğurmur. Amma bununla belə Cübran Xəlil Cübranın yara­dı­cı­lı­ğı təpədən-dırnağa Şərq hadisəsidir. Bənzəyiş isə daha çox dərəcədə adı çəkilən Qərb mütəfəkkirlərinin də öz növbəsində Şərq mənbələrin­dən təsirlənməsinin nəticəsidir. Yə­ni tə­­məl­də Şərq dayanır. Əgər F.Nits­şe ənə­­nəvi Şərq üslubuna mü­ra­ciət edir­sə və təfəkkür baxımından da Şərqlə Qər­bin sintezindən çıxış et­mə­yə ça­lı­şırsa və bu ahəng böyük daxili səy­­lər hesabına əldə edilirsə, Cübran bu­na heç bir çətinlik çəkmədən nail olur. Onun təkcə düşüncəsi yox, ru­hu da Şərq ruhudur. Əksinə, Cüb­ra­nın göstərdiyi səylər yazdıqlarını Qərb oxucusu üçün daha anlaşıqlı et­mək istiqamətində ola bilər. Nə­ti­cə­lər isə bir-birinə necə də bənzəyir. Şərq ruhunun Qərb düşüncəsinə doğ­ru qət etdiyi yol qarşı tərəfin Şərq ru­huna doğru qət etdiyi yolla or­taq nöq­tədə kəsişir. Və bu zaman unut­maq olmaz ki, kəsişmə xətti və ey­niy­yət məqamı daha çox formaya, üs­l­uba aiddir. Məzmuna gəldikdə isə burada bənzəyişdən daha çox fərq vardır. Təsadüfi deyil ki, Aida İman­­quliyeva da diqqəti məhz bu mə­qama yönəldir: «Nitsşe belə he­sab edirdi ki, müharibələr bəşə­riy­yə­ti zəiflik qarışığından və şüb­hələr­dən təmizləyir, gücün təntənəsinə və şəx­siyyətin bütövlüyünə doğru apa­­rır. Lakin Nitsşeyə məxsus olan «küt­ləyə» həqarətlə baxmaq və nif­rət etmək, fərdiyyətçilik şüuru üçün ti­pik cəhət olan «kütlənin» «se­çil­miş şəxsiyyətə», «fövqəlinsana» qarşı qo­yulması Şərq romantikləri üçün xüsusilə yabançı idi».¹ Aida İman­qu­liyeva Cübranın öz sözlərini mi­­sal gətirir: «Mən həmişə onun (Nits­şe­nin – A.İ) üslubunun inan­dı­rı­cı olduğunu hiss etmişəm, lakin onun fəl­səfəsi mənə dəhşətli və ta­ma­mi­lə yalnış fəlsəfə təsiri bağışlayıb».¹ Hə­qiqətən də, «gözəllik pə­rəs­tiş­ka­rı» olan Cübran nihilizmi, dünyanın qa­ra rənglərlə təsvirini qəbul edə bilməzdi. Təsadüfi deyildir ki, «bü­tün zamanların dahisi» kimi Cüb­ran nitsşeləri deyil, İslam dünyasının bö­yük filosofu İbn Sinanı dəyərləndirir.

C.Cübranın ilham mənbəyi insan daxili aləminin nurlu mə­qam­la­rı ilə bərabər, həm də təbiətin işıqlı ruhudur. Onun yaradıcılığında tə­bi­ət canlı bir obraz kimi iştirak edir. Bu cəhəti xüsusi vurğulayan Aida xa­nım İmanquliyeva Cübran yaradıcılığının cazibəsini ilk növbədə tə­bi­ətdən ilham alması ilə izah edir: «Cübran təbiəti ilahiləşdirir, təbiətə can­lı bir insan kimi müraciət edirdi. …O, təbiətdə məhəbbət və nifrət, se­vinc və kədər, səadət və bədbəxtlik arayır. Yazıçı təbiətlə danışır, onu özünün müəllimi və ilhamvericisi hesab edir».²

Bu baxımdan, müasir türk dünyasının böyük yazıçısı Ç.Ayt­ma­tov da Cübranla müqayisə oluna bi­lər. Onun da yaradıcılığında tə­bi­ət can­lanır, Boz qurd, Qara nər, Ana ma­ral insaniləşir, duyğuların da­­şıyıcısı olan konkret varlıqlar arxa pla­­na keçir və dünya özü duyğuların va­­hid mə­ka­nı­na çevrilir. Başqa söz­lə, cisimlər, var­lıqlar arasındakı mü­na­sibətlər mü­cərrədləşrək və ümu­mi­­ləşdiri­­lərək duyğular arasında mü­na­sibət ki­mi, artıq sim­vollaşmış dünyanın nağılları şəklində təqdim olu­nur. Onun bədii təfəkkürünün işığında təbii təbiətlə yanaşı, ikinci – ict­i­ma­i­ləş­miş təbiət və siyasiləşmiş dünya da Şərq müdrikliyinin ənə­nə­vi üs­lu­bunda şərh olunur. Rus dilində yazan Aytmatov da, ingilis di­lin­də ya­­zan Cübran da mahiyyət müstəvisində Şərq lirizmindən bəh­rə­lə­nir­lər.

İnsanla, təbiətlə bağlı, hikmətlə dolu hə­dis­lər, qanadlı sözlər, afo­rizmlər klassik Şərqdə elə yüksək bədii təcəssüm sə­viy­yəsinə qalx­mış­dır ki, heç bir Qərb yazıçısı onlarla yarışa girə bil­məz. Lakin za­man özü dəyişmişdi. Yeni dövr elə yeni problemlər qoy­muş­du ki, bun­la­rın şərhinə ancaq Qərb təd­qi­qat­çı­la­rı­nın və ya­zar­ları­nın əsərlərində rast gəl­mək olurdu. Şərq şairləri isə tə­əs­süf ki, yenə də köhnə hava ça­lır­dılar.

Cübran və onun Əmin ər-Rey­ha­ni, Mixail Nüaymə kimi həm­kar­la­rı bu­nunla fərqlənirlər ki, onlar məhz çağ­daş problemləri ənənəvi Şərq müd­rik­liyinin predmetinə çevirir, yeni döv­rün hikmət salnaməsini ya­zır­dı­lar.

İctimai inkişafda Şərqə qayıt­maq yox, əksinə, Qərb dəyərlərini mə­nim­­sə­mək və onları Şərqin ruhu ilə isi­­də­rək canlandırmaq, maddi həyatın can­­sı­xıcı aurasına təravət gətirmək, tex­­ni­ka əsrini insani mahiyyətdən məh­rum edən ifrat rasionalizmə liriklik, həzin­lik, şəfqət qatmaqla yeni dövrü daha ahəng­dar etmək missiyası Cübran sə­nətinin leytmotivi sayıla bilər.

Cübran Xəlil Cübran təbii ki, or­ta əsrlərin ab-havasını hər nə olur­sa-olsun saxlamağa çalışan konservativ qüvvələri tənqid edir. Aida İman­­quliyeva yazır: «Ətalətin və cəhalətin ifşası, azadlığın bu­xov­lan­ma­­sı əleyhinə etiraz, dini ehkamlara qarşı çıxmaq, həyatdan və onun ic­­­timai normalarından narazı qalaraq bəzən reallıq aləmindən sehrçilik alə­­­minə, xəyal və fantaziya aləminə qaçmaqda, mədəniyyətdən uzaq­la­şıb təbiətdə pənah tapmaqda və onunla qovuşmağa çalışmaqda özünü gös­­­tərən məyusluq Cübranın yaradıcılıq yolunun xarakterik mər­hə­lə­lə­ri, onun əsərlərinin əsas xüsusiyyətləridir».¹

XIX əsr Avropa ədəbi mühitində Şərq poetik ənənələrinə və Şərq də­yərlər sisteminə marağın artması və bu prosesdə Emerson, Uitmen və s. ilə yanaşı, ərəb mənşəli şairlərin (C.Cübran, Əmin ər-Reyhani, Mi­xail Nü­aymə və s.) iştirakı, bu yeni keyfiyyətli sintez hadisəsinin elmi-nəzəri şər­hi ilk dəfə Ai­da İman­quliyeva tərəfindən verilmiş­dir. O, yazır: «Cüb­ran və ər-Rey­haninin yaradıcı potensialı Qərbin ro­man­tizm dəyərlərinin mə­nim­sə­nilməsi sayəsində güclənirdi ki, bu da ərəb ya­zı­çı­larını daha geniş, qlo­bal, ümumbəşəri prob­lem­lər qoya bilmək sə­viy­yə­sinədək yük­səldir və son nəticədə on­la­rı yalnız dünya ədəbi pro­se­si­nin bərabər­hü­quqlu işti­rak­çısı de­yil, həm də yeni bədii dəyərlərin car­çısı edirdi»². A.İman­quliyeva sadəcə ola­raq C.X.Cübran, ər-Reyhani və M.Nüay­mə ədə­bi-bədii yara­dı­cı­lı­ğı­nı təhlil et­məklə kifayət­lən­mə­yib, onların tim­sa­lında bütövlükdə pla­neti­miz­də gedən yeni tipli pro­ses­­lərin; Şərq və Qərb dün­­ya­gö­rüş­lərinin və ədəbi-bədii dəyərlər sis­te­mi­nin vəhdəti məsələsinin el­mi-fəlsəfi təhlilini verir. O, bu proseslərin adı çəkilən ərəb ya­zı­çı­la­rı­nın ya­ra­dıcılığında bədii ifadəsini araş­dı­ra­raq ya­­zır: «Onlara əzəl­dən Şərq xalq­­la­rı­nın mədəniyyətinə xas olan ümum­­­bə­şəri və hu­manist ideallar əsa­­­sın­da öz doğma mədə­niy­yət­lə­rin­də bu də­yər­lərin təsdiqi üçün mü­va­fiq üsullar tapmaq asan idi. Eyni za­­man­da, heç vaxt unutmaq lazım de­yil ki, bu yazıçıları öz vətəninin adət-ənə­­nə­lə­rini və öz dilini qoru­yub-sax­layan mühacirlər mühiti əha­tə edir­­di. Buna görə də, onlar iki mə­də­ni ənə­nə­nin – həm Şərqin, həm də Qər­­bin mədəni əlaqələrinin daşı­yı­cı­la­rı oldular».³

Bu kontekstdə Azərbaycanın bö­­yük romantik şairi Hüseyn Cavid ya­da düşür. Cavidi də, Cübranı da əgər bir yığcam fikirlə sə­ciy­yə­lən­dir­mək istəsək, ən yaxşı sözlər Cab­bar­lının söylədiyi «günbatan fikirli, gündoğan duyğulu bir sima…» ifa­dəsi olardı.

Zahiri əlamətlərə görə Cavid və Cübran xeyli dərəcədə müxtəlif şəx­siy­yət­lərdir. Biri – türk, o biri – ərəb, biri – müsəlman, o biri – xris­ti­an. Lakin on­lar mahiyyət müstəvisində çox yaxındırlar. Hər ikisi Qərb mədəniy­yətinə yük­sək dərəcədə bələd olan, amma öz şərqli tə­bi­ə­tini dəyişməyən, hətta müasirlik axtarışında da Şərq ruhundan çıxış edən mütəfəkkir-şairlərdir. Eyni zamanın məzmununu və pafosunu ey­ni janrlarda ifadə edirlər. İkisinin də səcdəgahı gö­zəl­likdir. (Cavid: «Mə­nim Tanrım gözəllikdir, sevgidir», Cübran: «Gö­zəl­li­yin hüdud­la­rın­­dan kənarda nə din var, nə elm»¹).

Cavid və Cübranın yaradıcılığını, onların həyat və fəaliyyətini da­­ha ət­raf­lı öyrəndikdə gözlərimiz önündə fəlsəfədən də, poeziyadan da, publisis­ti­kadan və bütün digər va­sitələrdən də məhz öz xalqının, mil­­­lətinin, habelə bütün bəşəriyyətin tə­­rəqqisi naminə bir vasitə kimi is­­ti­­fa­­də edən böyük ziyalı, əsl huma­nist in­san­lar canlanır.

Cavid üçün də, Cübran üçün də əsas məqsəd ideyanı çat­dır­maq­dır. Bə­­dii üsul və təhkiyə ola bilsin ki, hət­ta tə­sadüfi seçilmiş va­si­tə­lər­dir. Yə­ni əsas inkişaf xətti ideya ilə bağ­­lı ol­du­ğundan hadisələr sonradan se­çilir və bu ideyanın təkamülünə uy­­ğun­laş­­dırılır. Hər ikisi irəlicədən qoy­du­­ğu bir fəlsəfi ideyanın bədii yol­la açı­­lı­şına çalışarkən cari, gerçək ha­di­sə­lərdən daha çox tarixi möv­zu­la­ra və rəvayətlərə müraciət edirlər. Bu mövzular ümumbəşəri möv­­zu­lar­­dır. Konkret zaman və məkanla bağlı deyildir. Hətta tarixdə hə­qiqə­tən mə­lum olan hadi­sə­lər də konkret zaman-məkan müəy­yən­li­yin­dən, döv­rün spe­sifik xüsusiyyətlərindən, milli-etnoqrafik mün­dəri­cə­dən azad olu­nur, bü­tün bunlar ancaq rəmzlərlə təqdim edilir və təh­ki­yə yal­nız ide­­ya­­nın açılışına xidmət edir. Sanki bədii xarakter də, mil­li kolo­rit də ar­xa plana keçir və ideyanın inkişaf yolunu kölgədə qoy­ma­­maq üçün bir fon rolunu oynamaqla kifayətlənir. Yəni hər ikisində ha­­di­sə­lər ikin­­ci plandadır, fokusdan kənardadır və burada hər hansı de­ta­lın elə bir əhə­miyyəti yoxdur.

Cavid də, Cübran da ənənəvi Şərq fəlsəfəsinə dərindən bələd olan, daha doğrusu, bütün ruhu Şərq hik­mətindən yoğrulmuş, lakin ey­ni zamanda Yeni dövrün rasional düşüncə ənənələrini də gözəl mə­nim­sə­miş olan mütəfəkkirlərdir. Başqa sözlə desək, onların yara­dı­cı­lı­ğı bir sin­tezdir; min illərin keşməkeşlərindən keçib gələn və bir dağ ça­yını xa­tırladan qəlb çırpıntıları dənizin lal sularına qatılaraq sakit və möh­tə­şəm Qərb düşüncəsini dalğalandırır.

Emosional-mənəvi pafos, çılğın zəka məntiqi təfəkkürün sürəkli və geniş fəzasında rahatlıq tapır.

C.X.Cübranın yazdıqları for­ma etibarilə də hədisləri, heka­yət­lə­ri, aforizmləri xatırladır və ilk ba­xış­da ənənəvi Şərq hikmə­tin­dən heç nə ilə fərqlənmir. Diqqətlə araş­dır­dıq­da isə Cübranın ənənəvi Şərq fəl­sə­fi fik­­rini Qərb oxucusuna daha yaxşı çatdıra bilmək üçün epik və li­rik ifa­­də formalarının vəhdətindən çı­xış etdiyinin şahidi oluruq.

Məsələn, Şərq düşüncəsində də­rin kök atmış belə bir ifadəni yada sa­laq: “Allah insanın qəlbindədir”. Bu obrazlı deyilişə düzəliş ver­mək heç kimin ağlına da gəlmir. Cübran isə Peyğəmbərin adı ilə ya­zır: “Əgər sevirsinizsə deməyin ki, “Allah mə­nim qəlbimdədir”; da­ha düzgün olar ki, deyəsiniz: “Mən Allahın qəl­bindəyəm”.¹ Yəni bu­ra­da söhbət insanın Allahı ehtiva etməsindən de­yil, onun Allah tərə­fin­dən ehtiva olunmasından gedir.

Sufizmdə geniş yayılmış “haqqa çatmaq”, “haqq məndədir” fikri düz­gün təfsir olunmadıqda insanın ən ali məqam kimi başa dü­şü­l­mə­si­nə gətirir. Halbuki, insan Allah məqamına çata bilməz, sadəcə Onda itə bilər. Məqsəd – özünü itirərkən haqqı tapmaqdır. Cübran bu ideyanı ən ümumi şəkildə ifadə etməklə yanaşı, onu əyani obrazlarla da kon­kret­ləşdirir: “Ərimək və gecəyə öz nəğməsini oxuyan çay kimi axıb get­mək!”. ¹

Ənənəvi Şərq fəlsəfəsində, o cümlədən daosizmdə və sufizmdə, də­­rin kök atmış “könül rahatlığı” ideyası da Cübran tərəfindən bir növ təf­tiş edi­lir və ona daha realistik mövqedən yanaşılır. Mütləq rahatlıq və ya müt­ləq tarazlıq mümkün deyil. Onların öz daxili strukturu var və an­caq dinamik ta­razlıqdan danışmaq mümkündür. Sadəcə heç nə is­tə­mə­mək, heç nə duy­ma­maq mümkün deyil. Amma bütün duyğular əks­lik­lərə bölünə və bir-bi­ri­ni kompensasiya edə bilər. Biz əks duy­ğu­lar­dan birini yaşayırıqsa onun qar­şı­lığını heç olmazsa rasional idrak sə­viy­yə­sin­də nəzərə almaqla tarazlıq ya­ra­da bi­lə­rik. Sevinc ey­fo­ri­ya­sın­dan və kədər yü­­kündən ancaq bu­nun­la xilas ol­maq müm­­kündür. “Bə­ziləri de­yə­cək: – se­vinc kədərdən artıqdır; di­ğər­­lə­ri­miz isə – yox, kədər daha bö­yükdür, deyəcək. Lakin onları ayırmaq olmaz, onlar birlikdə gəlir”. ² Cübran insan qəlbini bir tərəfinə kədər, o bi­ri tə­rə­finə sevinc doldurulmuş tərəzi ilə müqaisə edir və göstərir ki, on­lar an­caq bərabər olarkən tarazlıq yaranır. Bu ideya obrazlı ifadələrlə da­ha kon­kret surətdə açılır: “İçinə şərab süzdüyünüz piyalə hıəmin o pi­yalə de­yilmi ki, əvvəlcə dulusçu sobasında bişirilib”. Yaxud: “Məgər ru­hu­nu­zu oxşayan bu ud həmin o ağac deyilmi ki, əvvəlcə bıçaqla oyu­lub?” Son­ra ümumiləşdirmə aparır: “Sevinəndə ürəyinizin dərinliyinə boy­la­nın və onda görərsiniz ki, sizə indi sevinc gətirən şey əvvəl sizi kə­dərləndirirdi”. ¹

Beləliklə, Cübran məlum Şərq hikmətini strukturlaşdırır və ənə­nə­vi qəlb rahatlığını dinamik tarazlıq kimi təqdim etməklə reallığın əs­lin­də bundan kənaraçıxmalar şəklində mövcud olduğunu vurğulayır. Re­al­lıq lal bir göl deyil. Reallıq sakit və möhtəşəm dənizin hər an dal­ğa­lana biləcək təzahürləridir. Yəni sükut, sakitlik içərisində fırtınalar şəklindədir.

Cübran Qərb gerçəkliyinə, rasional idrakın və əməli fəaliyyətin na­­siranə görkəminə bir lirizm, şeiriyyət gətirir. Ənənəvi Şərq ancaq for­­maca deyil, məzmunca da Şərqdir. Yəni o, əməldən yox, ruhdan bəhs edir. Yerləri deyil, göyləri vəsf edir. Lakin əməli fəaliyyətin, ra­si­o­­­nal biliyin və hətta texnologiyaların da öz ruhu və şeiriyyəti ola bi­lər­miş! Bu kontekstdə Cübranın pey­ğəm­bərin dili ilə zəhmət haqqında de­­diklərini misal gətirmək yerinə dü­şər. Cübran sadəcə torpaqdan de­yil, «torpağın qəlbindən» danışır, sa­dəcə fiziki əməkdən deyil, sevgi ilə yoğrulmuş əməkdən danışır. «Lakin mən sizə deyirəm ki, siz iş­lə­yən­də torpağın ən ali istəyini həyata ke­çir­miş olursunuz».² Daha sonra, Cübran yazır: «Zəhmət dolayısı ilə sev­mək – həyatın ən gizli sirlərinə var­maq deməkdir».³ Torpağa can­lı ki­mi baxanda, onun nəfəsini, pı­çıl­tısını duyanda, zəhmətə sevgi qa­tan­da bə­zən möcüzə də baş verir. Da­­ha doğ­rusu, möcüzə ancaq sev­gi­dən ya­ra­na bilər. Lakin Şərq poe­zi­ya­sında vəsf olunan mücərrəd sev­gi­dən fərq­li olaraq, burada söhbət məq­səd­yönlü əməli fəaliyyətdən – zəh­­mət­­dən gedir. «Alın yazısını da məhz alın təri ilə yumaq müm­kün­dür»⁴.

Cübran yaradıcılığında məhəbbət mövzusu mərkəzi yer tutur. Bir Şərq şairi və mütəfəkkiri üçün tamamilə təbiidir. Lakin onun Şərq və Qər­bin vəhdətində da­ya­nan bir mütəfəkkir olması onun məhəbbət ide­ya­sına gətirdiyi yeni çalarlarda gö­rünür. Çörəyə dad verən də sadəcə fi­zi­ki əmək yox, ona qatılan sevgidir. Sevgisiz bişən çörəyin dadı ol­maz. Və burada cismani dünyanın ruhani mahiyyəti yad edilir. Cübran in­sanları «yaratdıqları hər bir əşyanı öz ruhları ilə canlandırmağa»¹ çağırır.

Biz bədii ədəbiyyatda mövhumatın və xurafatın tənqidinə ən çox is­lam kon­teks­tində rast gəlirik. Cübranın yaradıcılığı belə bir cəhətdən də əla­mət­dardır ki, o özü bir xristian ol­maqla yanaşı, Şərq mühitini, o dövrün ic­ti­mai gerçəkliyindəki ey­bə­­cərlikləri qələmə alır. Və məlum olur ki, dini mən­su­biyyətdən asılı olmadan Şərq elə Şərqdir. Möv­hu­mat və dini fa­natizm də əs­lində dinin özü ilə deyil, bütövlükdə Şərqin, Şərq düşüncə tərzinin tə­nəz­zü­lü və cırlaşması ilə bağlıdır. «Qı­rıl­mış qa­nad­lar» əsərində süjet sanki XIX əs­rin – sonu XX əsrin əv­vəllərində Azər­baycan ya­zı­çı­la­rı­nın yaradıcılığında tez-tez qə­lə­mə alınan bir möv­zunun eynidir.

Professor Aida Iman­­quliyevanın qısa şəkildə nəql et­­di­yi məzmun belə səs­lənir: «Səlma varlı və nü­fuz­lu atanın yeganə qı­zı­dır. O, başqa adamı sev­­mə­sinə baxmayaraq, öz iradəsi əley­­­hi­nə ar­xi­ye­piskopun qar­da­şı oğlu Mən­sur bə­yə ərə ve­rilir. Səl­ma ilə ev­lən­mək is­­tə­yən Mənsur bəyi qı­zın gö­zəl­liyi və nə­­ca­bə­ti deyil, ata­nın ona ve­rəcəyi zən­gin cehiz ma­raq­lan­­dı­rır…»² Epi­zod bi­zə çox ta­nış­dır. Sa­dəcə olaraq iş­ti­rak­çı­lar molla əvə­­zi­nə ar­xi­yepiskop, avam müsəlman əvə­zinə isə fanatik xristian olan Fa­ris Kə­ra­­mi­dir. Aida İmanqu­li­ye­vanın yaz­dığı kimi, «Mənsur bə­yin aman­sızlığına, ta­mah­kar­lığına, bütün eybəcərliklərinə yaxşı bələd olan Fa­ris Kərami yeganə qı­zı­nın ona ərə getməsinin əleyhdarı olsa da, ar­xi­ye­pis­ko­pun təklifinə etiraz et­mə­yə, ona rədd ca­va­bı verməyə heç cür cürət edə bilmir».¹ F.Kə­raminin di­ni av­to­ritet qarşısında öz se­vimli qı­zını belə qurban verməyə ra­zı­laş­ması əslində xris­tian fanatizminin ba­riz ifa­də­sidir. (Bu yerdə Mirzə Cəlilin «Ölülər»ini xatırlamamaq müm­kün deyil). De­mə­li, fanatizm bu və ya di­gər dinin tə­biətindən yox, düşüncə və seçim azad­­lığının yetərli olmamasından irəli gəlir.

Cübran yaradıcılığı sadəcə müdrik sözlər, hikmətli hekayətlər, lirik deyimlər olmayıb, həm də ciddi sosial məzmun daşıyır. «İctimai əda­lətsizliyə qarşı mübarizə Cübran yaradıcılığının ən səciyyəvi cə­hət­lə­rindən biri idi… O, ən ədalətli insan cəmiyyəti, zülmün və za­lım­la­rın, köləliyin və əsatirin, müstəmləkəçiliyin və müstəmləkəçilərin ol­ma­dığı möhkəm, güclü, azad ərəb ölkəsi görmək istəyir».² Lakin tə­əs­süf ki, Cübran da, digər böyük Şərq mütəfəkkirləri kimi, arzudan, uto­pi­yadan o tərəfə gedə bilmir. Onun azad Ərəbistan ideyası da Qərb ra­si­onalizmindən daha çox, Şərq müdrikliyi ilə tərənnüm olunur. Bu­nun­la belə Cübranın şərhində lirizm və rasionallıq sıx surətdə vəhdətdədir. O, romantizmi realizmdən gələn mə­­qam­larla zənginləşdirir. Cübran si­vi­li­za­siyaya vurğun olmasa da, onu inkar et­mir. O, Qərbin gücünün nə­­­də ol­du­ğunu gözəl anlayır. Cüb­ran da Ca­vid kimi gücün ikili ma­hiy­­yətini, daxili dialektikasını nəzərə alır və həqi­qəti güclə tamamlamaq möv­qeyindən çıxış edir.

Həqiqət-Güc, Şər-Xeyir cüt­lü­yündə tərəflərdən biri o birisiz müm­­kündürmü? Yəni Şər olmasa Xe­yir ide­yası özü mövcud ola bilər­di­­mi? Atəşin yandırıcı-yaxıcı təbiəti mə­lum olmasa idi, nurun məsum siq­ləti üzə çıxa bilərdimi?

Cavid İblisin dili ilə yazır:

Atəşsiz, inan, nur olamaz sabitü qaim,

Atəş, günəş atəş, bəşəriyyət bütün atəş.

Hər bir hərəkət, məbdəi-xilqət bütün atəş...

Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhası

Həp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası¹.
Yandırmasa idi, atəşi daha parlaq nur zənn edərdilər.

Cübranın İblisi də özündən razıdır. O da bu fikirdədir ki, İblissiz dünyada İblisin düşmənlərinə də, ədalət carçılarına, çörəyi İblisə qarşı mübarizədən çı­xan­la­ra da ehtiyac yoxdur: “Məgər sənə, müdrik din xa­­­­diminə, məlum deyilmi ki, məhz iblisin varlığı keşişlərin peyda ol­ma­­sına səbəb olmuşdur və bu köhnəlmiş əda­vət səbəbindəndir ki, qızıl və gümüşlər dindarların cibindən siz vaizlərin və ru­hani ustadların ci­binə axmaqda davam edir? Məgər sənin kimi bir üləma bilmirmi ki, sə­bəbin aradan qalxması ilə nəticə də yoxa çıxacaq?”² Cübranın İblisi özü­nü Allah kimi əzəli-əbədi göstərmək üçün onunla bağlı olduğunu id­­dia edir. İblisin insan təsəvvüründə necə dərin kök saldığını izah et­mək üçün belə bir hekayət danışır: «İnsan ilk dəfə günəşi görəndə əl­lə­rini uzadaraq söylədi: “Bu göy qüb­bə­si­nin arxasında böyük Allah var­dır, xey­rin yaradıcısı!” Sonra isə kürəyini işı­ğa çevirdi və yerdəki köl­gə­sini gö­rüb dedi: “Torpağın dərinliyində qor­xulu iblis yaşayır, şər tö­rədicisi”». ³ İşıq varsa, deməli, kölgə də ol­ma­lıdır. Lakin İblisin həm kölgə, həm də atəş ola bilməsi onun ikili tə­bi­ətini, riyakarlığını da ifadə edir.

Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Cübran daha çox İblisin “kölgə” xislətinə, Cavid isə “atəş” xislətinə istinad edir.

Caviddə də, Cüb­randa da İblis çe­vik, dinamik hərəkət­verici qüv­və ki­mi təq­dim olu­nur. O insanı da­im fə­a­liyyətə səsləyir. “Mənim ürə­yimin da­yanması ilə bə­şər­də hər han­sı hə­rə­kət də dayanacaq”. Lakin Cüb­­ra­nın İblisi daha səmimidir. O öz məq­­­­sə­­­dini gizlətmir: “Mən ölüm­süz və əbə­di İblisəm. Mən ya­la­nın, ri­ya­nın, mək­­rin və al­çaq­lığın il­ham­­ve­ri­cisi­yəm və əgər bu xü­su­siy­yət­lər dün­yanı tərk edəsi ol­sa, bə­şə­­riy­­yət ba­xım­sız bağa bənzəyəcək ki, orda yal­nız xeyir kollarının ti­kan­ları bi­təcək”. ¹

Cavidin İblisi daha iblisanədir. O öz fəna işlərini fəzilət kimi, yı­xı­cılığı quruculuq kimi təqdim edir. Daha doğrusu, sanki bunların vəh­də­tini ifadə edirmiş:

Əvət, İblis, o böyük sənətkar

Həm yapar, həm də yıkar, qüdrəti var.²
Azərbaycan ədəbi tənqidində İblisin çox vaxt müsbət obraz sə­viy­yəsinə qaldırılması da bu riyakarlığın necə ustalıqla həyata ke­çi­ril­di­yindən xəbər verir.

Cübranın İblisi Allahla qarşılaşdırılır, O-na alternativ kimi ve­ri­lir. Ona görə də İblis daha çox Allaha qulluq edən insanların, yəni ke­şiş­lərin, rahiblərin çevrəsindədir – onlarla sıx surətdə bağlıdır. Cavidin İb­lisi ümumiyyətlə insanla bağlıdır. Sanki insan qəlbində əbədi lövbər sal­mışdır. Ona görə də bütün şər hadisələr insanın öz ayağına ya­zılmalı imiş!

Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız,

Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız,

Qarşılaşıb birləşəriz daima,

Ayrı deyil, çünki biriz daima³.
Təəssüf ki, Azərbaycan ədəbi tənqidində bir çox müəlliflər İb­li­sin ver­si­ya­sına uyaraq Şərin mənbəyini insanın təbiətində görmək möv­qeyini tuturlar. Əs­lində isə insan iblisləşdikcə, öz təbiətindən uzaq­laşır. Özünü dərk etdikdəcə, öz təbiətinə, missiyasına uyğun yaşa­dıq­da isə İblis üçün əlçatmaz olur.

İnsanı daim müşaiyət edən, ondan heç cür ayrılmaq istəməyən tək­cə ib­lis deyil, həm də Müqəddəs ruhdur. Bu ruhun daşıyıcıları isə coğ­­­rafi məkan və za­man fərqlərinə bax­ma­yaraq, həmişə bərabərdirlər. Bu yerdə H.Cavidin «Xəy­yam» əsə­rin­də söylənən bir fikiri yada sal­maq istərdik: «Ayrı olsaq da, hə­qi­qət­də bi­rik». Cavidlər və Cübranlar sağ­lığında bir-birini tanımasalar da, yüz illər keçəndən və xırda fərqlər itən­dən sonra ideya zirvəsində bir­ləşirlər.

Cübran heç də yalnız öz poetik yaradıcılığında fəlsəfi ideyalar, müd­rik kəlamlar, qa­nad­lı fi­kirlər söyləməklə kifayətlənmir. O öz mil­lə­tinə olan sevgisini ancaq hisslər səviy­yə­sində ifadə et­mir. Yüksək fəl­səfi savad və təfəkkür mədəniyyəti ona imkan verir ki, o, ərəb xal­qı­nın taleyi və gələcəyi haqqında konseptual səviyyədə fikirlər yü­rüt­sün və öz milləti barədə danışarkən ümu­mən millətin mahiyyəti haq­qın­da, mi­lli tərəqqinin hərəkətverici qüvvələri haqqında orijinal ide­ya­lar irəli sürsün.

Cübran millətin mahiyyətini və keçdiyi tarixi inkişaf yolunu ay­rı­ca insanın həyat mərhələləri ilə mü­qa­yi­sə edir və milli inkişafın düs­tu­runu tap­maq üçün bəşər ta­rixində mə­lum olan sivilizasiyaların mü­qa­yi­səli təhlilini apararaq hər bir sivi­li­za­siy­anın doğulma mərhələsini, gə­lə­cək, yetkinlik və nəhayət, qocalıb-çü­rü­mə dövr­lərini bir qanuna­uy­ğun­luq ki­mi irə­li sürür. Bu baxım­dan ərəb si­vi­­li­za­si­yasının yara­nı­şın­da is­la­mın mü­­tə­­rəqqi rolunu xü­su­si­lə qeyd edir: «Ərəb mahiyyəti is­lam­­dan 3 əsr əv­­­vəl formalaşmış və öz fərdi var­­lı­ğı­nı artıq dərk etmiş olsa da, ancaq Mə­həm­­məd peyğəmbər­lə do­ğul­muş və qar­şı­sındakı mane­ə­ləri qasırğa kimi dəf edən möh­tə­şəm bir əzə­­mət­lə yük­səlmişdir».¹

Ərəblər hələ müasir mənada bir millət kimi formalaşmadıqları hal­­da, ərəb perspektivinin məhz bir millət ha­­lında araşdırılması və mü­a­sir dövr­­də sivilizasiyanın struk­tu­run­da ərəblərin iş­ti­rakı üçün tələb olu­nan şərtlər barədə yürütdüyü mühakimələr bütöv­lük­­də milli və ümu­­m­bə­şə­ri tə­rəq­qi konsepsiyası baxımından da ma­­raq doğurur. Düz­dür, Cüb­ran mil­lətlər və si­vi­li­za­si­ya­lar haqqında öz modelini Her­der­dən və He­gel­dən bir qədər sonra irə­li sürür, lakin bu, orijinal modeldir və özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla yeni ekstra­pol­­­yasiya imkanları açır. Və Cübran Yaspersin və Toynbinin bəşəri inkişaf tə­lim­­lərinin bəzi mə­qam­larını onlardan əvvəl söyləməklə, bir ərəb mü­tə­­fək­ki­ri­­nin çağdaş za­manda da Qərb filosoflarını qabaqlamaq iq­ti­da­rında olduğunu əyani surətdə sübut edir.