Şərq ruhunun Qərb həyatı

Kədərlilər və incimişlər deyəcəklər: “Gözəllik – xeyirxah və mehribandır.

Sanki bir gənc ana kimi, o, öz hüsnündən bir qədər utanmış halda aramızda gəzişir”.

Çılğınlar deyəcəklər: “Yox, gözəllik – qorxulu və qüdrətlidir.

Sanki bir fırtınadır o; ayaqlarımızın altındakı yeri və başımızın üstündəki göyü silkələyir”.

Yorulmuş və əldən düşmüşlər deyəcəklər: “Gözəllik bir şirin pı­çı­ltıya bənzəyir. Bizim ruhumuzda danışır o. Onun səsi bizim sü­ku­tu­muz qarşısında geri çəkilir, zəif işıq kölgə qarşısında qorxudan əsən kimi”.

Dəcəllərsə deyəcək: “Biz onu dağlarda qışqıran gördük”.¹
Lakin Cübrana görə “gö­zəl­lik eh­­­tiyac deyil, vəcddir. Alov­lan­mış ürək və sehrlənmiş qəlbdir gö­zəllik”.¹

«Könül sevən gözəl olar» hik­mə­tinin də arxasında məhz ilkin «la­yi­hə­nin» üzə çıxması dayanır. Bir tə­rəf­dən kö­nülün mürəkkəbliyi, di­gər tə­­rəfdən də, obyektin öz mürək­kəb­li­yi və müx­tə­­lifliyi gözəlliyin mən­bə­yini və ün­va­nı­­nı dəyişir, daha da rən­ga­rəng edir. U.Uitmen bir şeirində deyir:

Sən deyəsən könlünü görmək istəyirdin?

Onda özünə, öz sifətinin ifadəsinə bax;

insanlara, əşyalara, heyvanlara bax,

ağaclara və axar çaylara, qayalara və sahillərə bax.

Hər şey ruhani sevinclə doludur və ara-bir onu şüalandırır. ²
Kimlərsə ancaq realizasiyanı (real hissi obrazı), kimlərsə bu cari reallıq arxasında «layihənin» özünü görür.

Elmi idrak da ancaq «layihələr»i araşdırır. Yəni elmi konkret tə­za­hürlər yox, ümumilər, ümumilər arasındakı münasibətlər ma­raq­lan­dı­rır. Qanun da tə­zahürlər dünyasını deyil, mahiyyətlər arasındakı mü­na­sibəti ifadə edir. Baş­qa sözlə, elm dünyası fani dünyanın təsadüfi kə­na­raçıxmalarını və sapmalarını deyil, mahiyyətləri ehtiva edir. Bu, əs­lin­də həqiqətlər dünyasıdır. Həqiqət bir ya­naş­ma­da (aksioloji) – haqq-ədalət, bir başqa yanaşmada (es­te­tik) isə gö­zəllik timsalı kimi ortaya çıxır. Eyni ideyanın müxtəlif rakurslarda təza­hü­rü!

Harada ilahi varlıqdan nişanə varsa, orada haqq-ədalət, həqiqət və gözəllik var. Deməli, hər yerdə var. Sadəcə görmək lazımdır. Bunu gö­rənlər bu dünyanı hissə-hissə yox, bütövlükdə sevirlər. Bunu gö­rən­lər üçün sevgi universaldır. Xris­ti­an di­ni yamanlıq edənləri, «pis in­­san­la­rı» da sev­məyi tövsiyə edir, çün­­ki «pis insan» yox­dur.

İslam isə nə­­in­ki bütün insan­la­rı, hətta bü­tün dün­yanı, dünyanın bü­tün ha­di­sə­lə­ri­ni bir ilahi nişanə da­şı­yı­cısı kimi qə­bul etdiyindən, burada nif­­rət, kin-kü­du­rət və yalan üçün yer yox­dur; bu­­rada ger­çə­yə ancaq şəfqətli mü­na­si­bət müm­kün­dür. Bunun üçün ki­fir olanın gö­zəl­ləş­məsini, qatışıq ola­nın saf­laş­ma­sı­nı, naqis ola­nın ka­mil­ləşməsini göz­lə­­məyə ehtiyac du­yul­­mur. Bunun üçün subyekt – «Mən» özü ka­mil­ləş­mə­li­dir; zərrədə son­­­suz­luğu, qaran­lıq­da işartını, na­­qis ola­nın keç­mi­şin­də­ki və ya gə­lə­cə­­yin­də­ki kamillik potensialını yal­­nız o za­man görmək müm­kün olur.

Romantizm də ilk növbədə onun­­­­la səciyyələnir ki, o, yarımçıq, na­­­­qis ger­çəyin fövqünə qalxaraq, bü­töv­­lük, kamillik idealını, ancaq po­­­ten­si­al im­kan şəklində mövcud olan, am­­ma möv­cudluğu, varlığı şüb­­hə do­ğur­­ma­yan, gerçəyin üfüqlərində əbə­­­­di qə­rar tutan mütləq bir var­­lığı tərən­nüm edir. Aida İmanquliyeva ya­­zır: «Gö­zəllik və hu­ma­nizm həmişə ro­mantik sənətkarın idealı ol­muş­­dur. Ma­arifçilərin əksinə ola­raq, ro­man­tik şair dünyanı ilhamla, ya­ra­dıcı şə­kildə tərənnüm edir, hadisə və pred­metlərin üzərindən adilik pər­dəsini gö­türərək, onların arxasındakı gözəlliyi aşkara çıxarır».¹ Bu isə artıq ilahi gözəllikdir.

İlahi gözəllik adi məntiqlə, lokal ölçü da­xi­lində başa düşülə bil­məz. İbn Ərəbi də məhz buna görə «gördüyüm gözəllik idraka sığmır», – de­­yir. Gözəlliyin ancaq bir sıra əlamətləri ağıl, idrak güz­güsündə əks oluna bilir, qalanları – onun sirli-sehirli tərəfi qəlbə çökür, ürəyi fəth edir, amma dərk oluna bilmir.

İnsana verilmiş məhdud id­rak qabiliyyəti əslində yal­nız mü­əy­yən məkan və zaman hü­dud­unda baş ve­rən sonlu hadisələrin öyrə­nilməsi üçün ye­tər­lidir. Sonsuzluğu, əbə­diy­­yə­ti mən­tiq­­lə dərk etmək mümkün ol­­ma­dı­ğı ki­mi, duyğu ilə tam ehtiva etmək də müm­­­kün deyil. Qeyri-mü­­əyyənlik in­sa­nı bir tərəfdən cəlb edirsə, digər tə­­rəfdən də qorxu ilə mü­şayiət olu­nur. Ona görə də, qor­xu qədər əsrarəngiz bir duyğu yox­dur. İlahi eşqin kom­ponentlərin­dən biri qorxu, biri də pərəstiş duy­ğu­su­dur. İnsanın məq­sədi Allaha çat­maq yox, O-na səcdə etmək ol­ma­lı­dır.

Ən böyük ideal Allahı ehtiva etmək deyil, Allah duy­ğusu ilə eh­ti­­va olunmaq, O-na tapınmaq, O-na sığın­maq­dır. Allahı təbiətdə və in­sa­­nın qəlbində axtaranlar da var. Əl­bət­tə, hər şeydə O-nun nişanəsini gör­­mək olar. Yara­dılmış olan ən azı Ya­ra­da­nın iradəsinin məhsuludur. La­­kin məqsəd O-nu özündə tapmaq de­yil, özü­nü O-nda itirmək, dər­ya­nın damlası olmaqla sonsuzluğa qo­vuş­maqdır. Nəfs pillələri ilə qal­xa­raq («nəfs üzərində qələbə çalaraq») ruh aləminə qo­vuşmaq, vəhy mə­qa­mına çatmaq, özünün Haqq olduğunu deyil, Haqqa qovuş­duğunu, O-nun bir parçasına çevrildiyini duymaq – budur böyük səadət, budur kam almaq və budur kamala çatmaq!

Cübran məhəbbətlə gözəllik arasında əlaqəni belə təsvir edir: “Gö­zəllik qəlbimizlə duy­du­ğu­muz sirdir, qəlbimiz ona tabe olaraq şad­la­nır və genişlənir, ağ­lımız isə heyrət və təəccüb içində onu sözlə ifadə edə bil­mə­yə­rək donub qalır. Bu, görənin hissləri ilə görünənin həqiqəti ara­­sında gizli zərrəciklər axınıdır; bu, insanın zahirini nur­lan­dı­ran mü­qəd­dəs ruhların ziyasıdır: həyat toxumun dərinliyindən gü­lün rayihə və rənglərinə belə çevrilir; bu, kişi və qadın arasında tam anlaşmadır: bir anda yaranaraq, o, ən ali istəyi – məhəbbət adlanan o mənəvi yaxınlığı doğurur”.¹

C.Cübran və H.Cavidin uni­ver­sal gözəllik və məhəbbət idealına, gözəlliyə pə­rəs­tiş məqamına hansı yol­la gəlməsi məsələsini hələlik bir kə­­nara qoyub, Eşq tanrıçılığının il­kin mənbələrinə mü­ra­ciət etmək is­tər­­dik. Əlbəttə, bu mənbə ərəb ro­man­tiklərindən də, hətta Füzulidən də da­ha əvvəllərə gedib çıxır. İslam dünyasında eşqin univer­sallaş­dı­rıl­ma­sı və hətta ontoloji mahiyyət kəsb etməsi İbn Sinanın və Niza­mi­nin adı ilə, ilahi eşq konsepsiyası isə da­ha çox dərəcədə təsəvvüf fəlsəfəsi və onun ilk nüma­yən­də­lərindən olan Rabiə əl-Ədəviyyənin adı ilə bağlı ol­sa da, Eşq tanrıçılığı məhz İbn Ərəbi tərəfindən bütöv bir təlim səviyyəsinə qaldırılmışdır.

Belə bir cəhət də nəzərə alın­ma­lıdır ki, eşqlə gözəl­liyin mü­qa­yi­sə­­sində və ilkinlik, təməl statusunun mü­­əyyən­ləşdirilməsində Cavid və Cüb­­­ran İbn Ərəbidən fərqli möv­qe­lər­də da­ya­nırlar. İbn Ərəbi yazır: «Sev­gi­nin səbəbi gözəllikdir. … Zi­ra gözəllik tə­biətcə sevilən şey­dir…».² Cavid də eşq və gözəlliyi iki paritet əsas ki­mi götürür. Lakin o, üstünlüyü eşqə verir və daha doğrusu, gözəlliyi eş­qin nəticəsi, sevən mə­qamda insanın hər şeydə mahiyyəti, ideyanı, ali məqamı duymaq key­fiyyətinin təzahürü kimi dəyərləndirir: