Şərq ruhunun Qərb həyatı

Ə L A V Ə

Əmin ər-Reyhanidən seçmələr

“Bəsirət Yolu”

(Şərq və Qərb esseləri)

kitabından

Bəsirət Yolu
Zəif və sıxışdırılmış xalqlar əsas etibarilə spiritual olurlar; güclü xalq­lar isə materialist mövqeyə sahib olurlar. Birincilər, dini ideallara ümid bəsləyərək müəyyən ruhi yüksəkliklərdə uçur, hal-hazırda və dai­ma öz süstlük və tənbəlliyinə bəraət qazandırmaq üçün görücü in­san ya­radırlar; o birilər isə, maddi şeylər axtarır, öz xəzinələri üçün yer kü­rəsinin dərinliklərini oyur və dinamik gücləri keçilməz sterilliyə ça­ta­na və gözlənilməz, dəhşətli bir reaksiyada partlayana qədər en­mə­yə da­vam edirlər. Birinci xalqın həyatı qəlbin xəstə halının yalnız za­hiri əlamətlərini yox edir. Digərinin həyatı isə mübaliğəsiz onun fiziki gü­cü­nü aşındırır. İnkişaf əngəlləyici meyl hər ikisində eyni dərəcədə güc­lü­dür. Lakin qəlbsiz bir xalq asket xalqdan daha gülünc və daha qorxuncdur.

Mənim məqsədim səthi ümumiləşdirmələrlə oxucunu heyrətə sal­maq, qıcıqlandırmaq və ya onu yeni libasdakı köhnə doqmalarla al­dat­maq deyil. Bununla belə əvvəlki paraqraf kiçik bir haşiyənin va­cib­li­yi­ni zəruri edir. Bizim Amerikada, əslində, materialist olduğumuzu de­mək mənasız bir şeyi təkrar etməkdir. Ölkədə dini bir canlanmanın ol­du­ğunu, bizim yenidən həyatın daha yüksək şeyləri üçün can atan, on­la­rı axtaran ruhi ehtiyaclara sahib olmağa başladığımızı demək hal-ha­zırkı narahat və narazı vəziyyətimizin aydın olmayan ifadəsinin tək­rar­lanmasıdır.

Bu ruhi canlanmanın səmimiyyətini və ya möhkəmliyini qəbul et­mək­­dən və yaxud da ondan şübhələnməkdən əvvəl ilk olaraq “ruhi” məf­­humunun mənasını tədqiq etməyimizə icazə verin. O, dönüşündə rəh­­bərlik və təskinlik üçün Şərqə və ya xristianlığa, spiritizmə və ya­xud da Ruhi Tədqiqatlar Cəmiyyətinə, ya da teosofiya və mistik biliyə əsas­lanırmı? Hal-hazırkı dövrün bu anlarında sözdə və rəngarənglik üçün olsa belə şübhəsiz ki, materializmdən dönmək üçün ümumi bir is­tək var. Lakin “ruhi” məfhumunun bütün tərifləri əsaslı surətdə bir-bi­rindən fərqlənir.

Belə bir sual ortaya çıxır ki, görəsən bizim ruhi istəklərimiz yal­nız­ca Məsihə və ya Kilsə Anaya dönməkləmi həyata keçir? Onlar (ruhi is­təklərimiz) möhkəm elmi əsasa malik olmalıdırlarmı? Onlar hə­qi­qə­tən­mi yalnız şərqdən gəlib? Ya da zəruri olaraq mistisizmin və ok­kul­tiz­min gizli mənbələrindənmi törəyib? Ya da onlar, yalnızca “tıq­qı­l­da­yan masa”^ və ya vasitəçinin məxmər pərdəsinin arxasıyla əlaqəli olandamı həqiqi, möhkəm və sarsılmaz olurlar?

Əgər mövzunun aydınlanmasının araşdırılmasından kənara çıx­say­­dım, onda özümü ruhi xülyalar qalantereyasında və ya saxta ori­en­ta­lizm mağazasında tapardım. Xeyr, hörmətli oxucu, mən sənə belə mə­­nasız, hətta bəzən əyləndirici olan bir macəranı təlqin eləməyə ha­zır­­laşmıram. Bununla belə, icazə ver elə güman edim ki, sən də mənim ki­mi artıq dini libası üzərindən çıxartmısan və doqmanın buxovundan xi­las olmusan; (yenə icazə ver elə güman edim ki,) sən bəzən şüşə otaq­­larda nümayiş etdirilən öz mövhumat və əcdadını görmək üçün mu­­zeyə və ya protoplazma barəsində və həyatın kimyəvi bazisi haq­qın­da mühakimə yürüdən bir professoru dinləmək üçün mühazirə sa­lo­nu­na gedirsən. Hətta sən hal-hazırda dinlənmək və yüngülləşmək üçün kilsəyə də gedə bilərsən. Çox yaxşı! Elə isə bizə bir şey qalıbdırmı?

Bütövlükdə materializmlə kifayətlənmiriksə, elmin bəhrələrində ki­fayət qədər qida tapmırıqsa, kilsə küləklərin oyuğu, əqidələr isə döl­süz­lük biyabanına çevrilibsə, onda mən səndən soruşuram: biz da­xi­li­miz­dəki maddi olmayan bir şeyin istəməsi və çox arzu etməsi ilə ra­hat­lıq və təskinlik tapacağıqmı? Spirituallıqları qəzet sütunlarına və ka­s­sa aparatına məlum olan günümüzdə şərqşünas adlandırılanların mis­tik dairələrindəmi (rahatlıq tapacağıq)? Bir vaxtlar kilsənin şöhrət və gücü ilə parlayan kafedranın^ payladığı bayağılıq və məzmun­suz­luq­damı (rahatlıq tapacağıq)? Narahatlığımızın yavaşca çiyninə toxu­nul­duğu, qəlb susuzluğumuzun qışqırtısının prozektor otağının şka­fın­da­kı pendir buterbrodu ilə susdurulduğu və yaxud da təsnif edilmiş ano­ma­li­yaların vitrinindəki bir oyuncaqla aldadıldığı psixoanalitikin kita­bın­da və ya Ruhi Tədqiqatlar Cəmiyyətinin qeydlərindəmi (ra­hat­lıq ta­pa­ca­ğıq)? Əsla yox!

Elə isə ruhi olan nə deməkdir və biz onu niyə axtaraq? Elə dü­şü­nü­rəm ki, artıq bunu aydınlaşdırmışam. Belə ki, azad düşünən azad var­­­lığın daha yüksək amalları nə keçmişin dini doqmatizmində, nə də hal-hazırkı ruhi axtarış və hallarda öz tələblərinə cavab verən ifadə gü­­cü tapa bilməz. Bir vaxtlar biz dua edərdik, indi isə filosofluq edirik. Bir vaxtlar biz yaxşıydıq, çünki gələcəkdəki mükafata (cənnətə) inanır və ya yenə gələcəkdəki cəzadan (cəhənnəmdən) qorxurduq. Lakin indi biz nə birincisinə inanır, nə də ikincisindən qorxuruq və çox nadir hal­lar­­da xeyirxahlığın tez-tez səbəb olduğu şeylər uğrunda fədakarlıq et­mə­­yə meyilli oluruq. Yaxşını və həqiqəti əldə etmə istəyimizdə – mən be­­lə bir istəyin varlığını və hətta səmimiliyini inkar edə bilmərəm – tez-tez ən kiçik müqavimət xəttini seçirik. Biz praktiki olmaq və dün­yə­vi nemətlərə sahib olmaq məcburiyyətindəyik. Üstəlik biz gündəlik mət­­buatda boşboğazlıq sütunundan ibarət olsa belə bu dünyanın mad­di şeyləri içərisində müəyyən bir vaxtda mükafatımızı əldə etməyə ümid və israr edirik. Nə səmaya (Tanrıya) bir çek və borc öhdəliyi, nə də əxlaqi çəkinmə yoxdur. Biz çox məşğul olan tələsik praktiki in­san­la­rıq. Bizim əxlaq üçün heç bir vaxtımız yoxdur.

Bu bizim müqəddəs hesab etdiyimiz ticarət İncilidir. Ticari mü­ba­dilə (barter) isə onun əsas ehkamlarından biridir. Biz artıq o qədər ax­­maqlaşmışıq ki, çörəyimizi suya atır, yaxud da yaxşılığımızı küləyə so­­vururuq. Şübhəsiz ki, biz xəyalpərəst deyilik. İndi, bizimki instinktiv bir təsir yaradan, bizim prinsip və fakt kimi ehtiramla müdafiə et­di­yi­miz məhz bu mövqe və bu ticarət şüurudur. Mən təsdiq edirəm ki, ma­te­­rializmin cavab vermədiyi bizim bütün narahatlıq və narazılığı­mı­zın, axtarış və həsrətlərimizin qaynağı budur. Barter prinsipi bizi nə­ti­cə eti­barilə təsəllidən, şəfqətdən və başqalarının halına acımaqdan məh­rum edir.

Biz bəsirət yolundan məhrum olan bir dünyadayıq. Keçmiş sa­də­cə düçüncədə qaldığı müddətcə sevinc tapmayacağıq. Praqmatizm və mən­­fəətpərəstlik bizim tanrılarımızdır. Biz dinə küçələrimizi süpürt­dü­rür və viranəliklərimizi təmizlətdiririk. Biz kataraktada göz suyu itir­mək­­dən və elektrik fırtınasında enerji itirməkdən gileylənirik. Biz mü­cər­­rəd bir ideyanın, zehni bir təsəvvürün səmərəsizliyinə təəssüf edirik. Biz qəlb və zehin üçün heç bir şey saxlamazdıq. Hətta sırf ruhi olan ide­yaları belə ötəri və şübhəli bir ehtiyaca xidmət etməsi üçün mad­di­ləşdiririk.

Halbuki, məsələn, sufi ona öz bəsirət yolunda bələdçilik edən rəng­­lər nəzəriyyəsini inkişaf etdirib. Bu, mistisizm kitabının oxun­ma­sı­nı olduqca gözəlləşdirir. Onlara görə rənglər qəlbin müxtəlif hallarına işa­rə edir və müxtəlif məqsədlərə – qismən və ya bütünlüklə, insanlıqla və ya ilahiliklə vəhdətə gedən yola və yaxud da birindən digərinə doğ­ru olan mütərəqqi vəhdətə və sairəyə ­­– işarə edir. İnandırıcı olmayan bu nöqteyi-nəzər bizim üçün nə qədər də mənasızdır. Lakin rəngləri gö­zü yumulu görən sufi xromatik dairənin açıq-qırmızı nöqtədən baş­la­yan inkişafından etibarən bütün variasiyalarını fərqləndirə bilir. Be­ləcə o, inkişaf və təsdiqin fərqinə vararaq yerə-göyə sığmayan se­vinc ta­pır və əgər belə demək mümkündürsə, onun tərəqqisi vəhdət və bə­si­rət yolundadır.

Bir sanskrit aforizmi “Gözlərə görmə qabiliyyətini qəlb, qəlbə isə Şiva verir”, – deyir. Sufi Şivanı Allahla əvəz edərək bunu qəbul edir. Ona görə, rənglər gözdə olduğu kimi, qəlbdə də mövcuddur. La­kin dövrümüzün hansı elm və incəsənət xadimi bir rənglər nəzəriyyəsi in­kişaf etdirib? Onlar yalnızca məsələnin maddi və fiziki tərəfini diq­qə­­tə alırlar. Onlar rəngləri ancaq gözlərlə görürlər. Bununla belə, on­­la­­rı aşağıdakı üç qismə bölüblər: yüngülləşdirici (palliativ), hə­vəs­lən­di­­rici (stimulativ) və təhrikedici (ekskitativ). Çox gözəl bir şəx­siy­yə­tə və elmə sahib olan bir xanım tanıyıram. O, rənglərlə əlaqəli elmi nə­zə­riy­yəni öz gəlir mənbəyi halına gətirib və bu onun gözəllik haq­qın­da gö­rüşünü inkişafdan qoyur. Şəxsən mən, mövzunun maddi tərəfini gör­mək­dən çox, onun haqqındakı fikirləri eşitməyi üstün tuturam. Doğ­ru­dan da, sırf qəlb və zehnlə əlaqəli olan şeylər var. Onların sahib ol­du­ğu gözəllik və cazibə tamamilə maddiləşdirmə içərisində itib bat­mış­dır.