Şərq ruhunun Qərb həyatı

Gerçəkliyin mistisizmi
Təcrübə bilikdir; lakin bilik təkcə maddi bir resurs kimi ax­ta­rı­lan­­da, hər vaxt dəyərli və faydalı bir şey olmur. Təcrübə müdriklikdir; la­­kin müdriklik uzaqgörənlikdən məhrum olanlarda mövcud olanda, hər vaxt güc ifadə etmir. Təcrübə tolerantlıqdır; lakin tolerantlığa la­qeyd­­lik səbəb olanda o heç zərrə qədər də fəzilət deyil. Təcrübə daha çox arsızlığa xidmət etsə, laqeydlik dərəcəsində tolerantlığa səbəb olsa və qorxaqlıq yaratsa da, onun içində biliyin, uzaqgörənliyin və gücün to­xumları var.

Kimsə, əlbəttə, bizim nə bildiyimizi özümüzdən daha yaxşı bilir. Kim­­sə bizim nədən iztirab çəkdiyimizi özümüzdən daha yaxşı dərk edir. Düşüncə həyatın qəlibinə girəndə dünyanın düşüncəsində qərq olur; bir öndərin çıxdığı pillələr ən sonda bir millətin əsas yoluna, şos­se­­sinə çevrilir; bir fərdin qəhrəmanlığı bir irqin qət etdiyi yola, cığıra çev­rilir. İstər kollektiv, istərsə də başqa formada olsun, hər bir insan hə­­rəkəti yaradıcı və ya dağıdıcı bir güc imkanına malikdir. Biz işimizi qur­tarırıq, lakin biz işimizin həqiqətən harada, nə vaxt qurtardığını bil­mirik, bilə bilmirik. Ola bilər ki, o hətta heç vaxt qurtarmasın. Ax­maq­lıqların işıq saçan səmimiyyəti sayəsində illüziyaların ilğımı, ger­çək­liyin işıqlanmamış labirintləri, bizli və ya bizsiz, özünü və öz mu­ra­dını əbədiləşdirməyə davam edir. Düzdür, biz çox vaxt onun vasitəsilə so­yuq, məhsul verməyən zirvələrə qaldırılırıq və yaxud qorxu kame­ra­sı­na aparılırıq. Elə bu səbəbdəndir ki, qorxaqlıq çox vaxt hakim möv­qe­yə yüksəlir, laqeydlik dərəcəsində olan tolerantlıq çox vaxt əxlaqi çök­mənin xəbər vericisi olur.

Təcrübənin çoxşaxəli olması, əlbəttə ki, həyatı zənginləşdirir; la­kin meyar ruhun daha ali ehtiyaclarından məqsədli şəkildə qo­pa­r­dı­lan­da, şüurlu formada həyatın mükafatını arayanların həyat tərəfindən mü­kafatlandırılması həyatın vədi ilə nadir hallarda uyğun gəlir. Məq­səd­lərimiz reallaşsa da, ümidlərimiz boşa çıxsa da, biz məlum ol­ma­yan imkanların məsafələrində təcrübənin bizə göstərdiyi reallıqların hü­dudları xaricindəki bir şeyə çatmaq üçün səylərimizi davam et­di­ri­rik. Bəs ruhun geniş üfqü olmadan və üfqü görməyə bir göz olmadan hə­yat nədir? Biz özünüdərkin lunatikliyindən, sevgi, təminat və sülhün hə­yat verən içkisindən ayılan zaman, həyatın bizə ilğımın cazibəsi ilə və reallığın qatı donuqluğu ilə verdiyi əsrarəngizlik imkanı olmadan hə­yat nədir?

Lakin müasir dövrdə biz azad və sərbəst olmağımızla öyünürük; biz daxilimizdəki işığın arxasınca getmək hüququ ilə fəxr edirik, hansı ki, bu işıq yüksək dərəcədə təkamül keçirmiş cəmiyyətin təzyiqləri al­tın­da bizi nadir hallarda “mən”in xaricinə yönəldir. Və biz onu xoş­bəxtlik arayışı hesab edirik. Hansı ki, biz bu xoşbəxtlik arayışında hə­qi­qətən də, təcrübənin kiçik daxili həyəcanları və ürək ağrıları va­si­tə­si­lə illüziyaları bir-bir məhv edirik.

Biz belə bir yolun daha böyük bir azadlığa və daha sağlam bir şü­ura xidmət edib etmədiyini özümüzdən soruşmağa nadir hallarda son veririk. Biz həmçinin çox vaxt unuduruq ki, “Mən” kultunda ənə­nə­vi olmayan sitayiş özü daha sərt və qatı bir ənənəviliyə çevrilir. Bu, faktiki olaraq seçilmişin ənənəviliyidir – ali ənənəvilik.

Deməli, həyat vurma cədvəli kimi asan bir şey olsaydı, onun bü­tün illüziyalarını məhv etmək onu daha möhkəm və daha etibarlı bir fun­dament üzərində yenidən formalaşdırmaq və yenidən qurmaq üçün ye­ganə çıxış yolu olardı. Əlbəttə ki, biz hər şeydən əvvəl reallıqlara bax­­malıyıq – amansızlıqların kökündə dayanan, acı reallıqlar. Amma hə­­yatdakı ən aydın faktlar ipə sapa yatan və yaxud elastik deyilmi? Ya­lın və məhdud reallıq qədər bütün ruhi, mənəvi, sosial və ya fiziki əla­qələrdən məhrum edilən başqa bir şey varmı? Təcrid olunmuş mad­di bir fakt kimi elə bir şey varmı ki, sən onu sanki yolunun üstündəki bir banan qabığı kimi götürüb bir kənara ata biləsən? Nəyə görə, hətta var­lıqların ən çox degenerasiyaya uğramışı da sosial və mənəvi im­kanlar silsiləsində canlı bir halqadır?

Həqiqətən də, hər bir reallıq öz-özlüyündə əsrarəngiz inkişafın və çürümənin əbədi bir mənbəyidir. Hətta ilahiyyatçı da elm adamı ki­mi səbəblilik nəzəriyyəsini və təbii qanunların sürəkliliyini qəbul edir. Bu mənada, nə xeyir, nə də şər qatı bir gerçək yox, ipə sapa yatan bir fe­nomendir. Və hər bir fərdi təzahür, hər bir əldəki fakt özündən əvvəl və sonra gələn minlərlə, milyonlarla öz növündən olan şeylərlə əla­qə­li­dir. Məsələn, peşmanlıq heç vaxt səhv bir hərəkəti kompensasiya edə bil­mir. Onu ancaq mürəkkəbləşdirir. Ona görə də, səhv hərəkətə son ve­­rilsə də, akt özü müvəqqəti və ya əbədi olaraq davam edir və ya­zıl­ma­­mış sosial qanunun bir hissəsinə çevrilir. Həmçinin, ola bilər ki, bir fərd­­də formalaşan müəyyən bir şüurun kökləri artıq mövcud olmayan bir nəsildə olar və ya ola bilər ki, bu şüur hələ dünyaya gəlməyən nə­sil­lərə öz toxumlarını aparır. Biz hal-hazırkı vaxtda yaşadığımıza gö­rə, ancaq vəziyyətlər silsiləsindəki halqanı görürük və tez-tez sə­bəb­lər­lə nəticələri bir-birinə qarışdırırıq. Buna baxmayaraq, biz özümüzü elə gös­təririk ki, guya daxilimizdəki çaşqınlığı aydınlaşdırmaq qabiliy­yə­tin­dəyik.

Köməyimizə psixologiyanı çağırırıq. Lakin müasir mədəni insan özü­nün intellektual və mənəvi quruluşunun əsas təbəqələrinin təd­qi­qi­nə hələ bu yaxınlarda başlayıb. Biz psixologiyanın əlifbasını hələ indi öy­rənirik. Bəs onda nəyə görə qürrələnirik, özümüzü və dünyanı in­tro­spek­tiv ənginliklərlə və ya ölçülüb-biçilmiş, planlaşdırılmış səmi­miy­yət­lə, yaxud həyatın “Mən” üzərindəki təsirlərinin axtarışının və dər­ki­nin yüksək səsli səmimi etirafları ilə aldadırıq?

Ona görə də bu, dövrün hakim intellektual çılğınlıqlarından bi­ri­dir. Biz təcrübəni ancaq ona görə tədqiq edirik ki, onun bizə necə təsir gös­tərdiyini başa düşək. Biz təcrübədə gizli və çox vaxt da ruhi-mənəvi in­kişafdan və təkmilləşmədən uzaqda olan amilləri yox, göz qabağında olan, konkret və maddi amilləri araşdırırıq.

Lakin mən iddia etmirəm ki, bu, tamamilə eqoist amillərin təsiri ilə baş verir. Əksinə, eqoistlik, əgər varsa, “Mən”in aldadıcı ge­niş­lən­məsinin nəticəsidir və bu da bizim öz əməlimizin bir saxtalığıdır. Bu, anormal və süni şəkildə formalaşdırılan fərdiyyətçiliyin, istixana fər­diy­yətçiliyinin nəticəsidir. Bu, öz gülünclüklərindən xüsusi bir həzz du­yan, öz ağılsız hərəkətlərindən zövq alan, hətta özünün iyrənc şey­lə­rə xərçəng xəstəliyi kimi getdikcə artan marağı ilə lovğalanan “Mən”­dir. Ruh sanki bir klinikaya çevrilir; ağıl isə bir dəlixanaya. Bu, qorxu ka­merasına aparan təcrübə növüdür. Qərb dünyasının, hətta əsl in­cə­sə­nətdə belə, özünü biruzə verən, ruhi-mənəvi iflasının səbəbi məhz budur.

Yuxarıda qeyd etdik ki, öz səmimiyyətləri ilə bizi tərkisilah edən, tə­əccüb doğuran etirafları ilə şübhələrimizi azaldan adamlar aldatma qa­biliyyətinə sahib deyildirlər. Lakin göz çox vaxt dili təkzib edir. Ləz­zət­li səmimiyyət, səthi açıqürəklilik varlıqların ruhuna, yəni ger­çək­li­yin gizli mənbələrinə az nüfuz edir. Misal üçün, aristokrat bir qadın sə­nə desə ki, saçları parikdir onun xarici görünüşü, kosmetikası, kre­mi, pomadası və geyimi ehtiva etdiyi daha ciddi bir iflasdan sənin nə­zə­rini yayındırmaq məqsədilə planlaşdırılmış müflis bir gözəlliyin nü­ma­yişi ola bilməzmi? Bu, hərbiçilərin diqqəti yayındırmaq cəhdi de­dik­ləri şey ola bilməzmi?

Əlbəttə ki, əgər gücümüz çatsa, biz dünyaya imkan verə bilmərik ki, az çox nüfuz etmək üçün bizim ruhumuzda gəzinsin. Bizim “kim­sə­siz ərazi”miz ikiüzlülüyün tikanlı məftilləri ilə əhatə olunub. Biz tez-tez bir ehtirasda, bir riyakarlıqda, bir ədəbazlıqda və yaxud da bir mis­tik əhval-ruhiyyədə sığınacaq tapırıq. Bəzi heyvanlar kimi biz, özü­mü­zü müdafiə məqamında mühitimizin rənginə bürünürük. Və biz çox vaxt öz şüurumuzdakı gizli, doğma piqmentlərdən xəbərsiz şəkildə öz eh­tiras və çılğınlıqlarımızı aqressivcəsinə boyayırıq. Biz olmadığımız ki­mi olmağa çalışırıq və buna müvəffəq olmayanda əsəbi və məyus olu­ruq.

Əhval-ruhiyyə nə qədər keçici xüsusiyyətə sahib olsa da, ruhi-mə­nəvi bir əhəmiyyəti var, eyni zamanda maddi bir əhəmiyyətə də ma­lik­dir. Onlar sanki, bizim varlığımızın psixologiyasının yaşayış otaq­la­rı­dır. Hətta onların konkretlikdən ən uzaq, ən ani və anlaşılmaz olanı be­lə daimilik (əbədilik) potensialına malikdir. O, ətir qoxusu kimi və ya­xud siqaret tüstüsü kimi bizim təhtəlşüurumuza qarışıb yox olur və ora­da əsrarəngizliyi (distillə qazanında) gizlincə tədricən dəyişir və ya­xud kristallaşır. O, bizim fani (müvəqqəti) bilik dairəmizdən uzaq qa­çır. Bizim yüksək zəka qabiliyyətimizin ciddi maraq göstərməsinə rəğ­mən, onun böyümə prosesini aşkar etmək mümkün deyil. Və əhval-ru­hiyyələrin mikroskopu hələ kəşf olunmayıb. Gəlin onda əsrarən­giz­li­yin aurasına riayət edək – maddi olmayan, ruhi və mənəvi – hər bir re­al­lığın təzahürü və eyni zamanda səmimiyyətin və açıqürəkliliyin kə­lə­yi. Bizim psixoloji təhlilimiz bizi biliyin qapısına aparır və biz bu qa­pı­dan içəri gözübağlı girməliyik, yoxsa hər şeyi öyrənmə həvəsi ilə yo­lu­muza cəsarətlə davam etməliyik. Bax, bu suala hələ də qaneedici ca­vab verilməyib.