Şərq ruhunun Qərb həyatı

Şərq irsi
Şərq yavaş, lakin bir uşaq kimi hərarətlə dəfedilməz füsunkarlığa sa­hib olan bir obyektə doğru hərəkət etməkdədir. Hətta modern dü­şün­cə onu tədricən kütlüyün dərinliklərindən çıxararaq zahidanə məmnu­niy­yətlə inkişaf və həyəcan zirvələrinə qaldırmaqdadır. Lakin son mə­qam­da inkişafın onun həyəcanına üstün gəlib gəlməyəcəyi və yaxud da hə­yəcanın gec və ya tez inkişafla birlikdə onu xəyaldan ayıldıb ayılt­ma­yacağı hələ bəlli deyil.

Bununla belə, bir şey dəqiqdir. Şərq modern elmlə yanaşı gedə bil­məz. Riyakarlıqla əhatə olunmuş, ənənə ilə doldurulmuş, mücər­rə­d­lik­lərə meyl etdirilmiş, mübaliğəli nitq və düşüncə ilə uyudulmuş Şərq zeh­ni, təfsilatın intəhasızlığını elmi görüş sahəsi qədər əhatə edə bil­məz. Modern ideyaların ona aşılanması müəyyən məqamlarda özünü mən­fi şəkildə büruzə verə bilər; lakin onun böyüməsinə və inkişafına düş­mən olan ünsürlər üzdə həmişə görünməsə də, həm zəmanəylə ayaq­laşmaq üçün səmimi şəkildə cəhd göstərən liberal mütəfəkkirlərə, həm də dar düşüncəli mühafizəkarlara təsir etməsi baxımından əhə­miy­yətlidir.

Bundan başqa, şərqlilərin psixologiyası mahiyyət etibarilə de­duk­tivdir. Bunun onlara dəqiq bir qavrayış verməsi bir həqiqətdir, la­kin eyni zamanda onların koordinasiya imkanlarını da əllərindən alır. Onlar eyni zamanda əqli-elmi xüsusiyyət əldə etməli və özlərini pla­netimiz haqqında sosioloji və əxlaqi tətbiqləri də olan müəyyən təməl həqiqətlərə uyğunlaşdırmalıdırlar. Təkamül, mühafizə və hətta cazibə qa­nunu onların arasında layiqli bir yer tutmayıb. Çünki onlar dünyada ya­şamırlar. Onlar kainatda yaşayırlar. Dağın arxasında nə olduğunu görə bilirlər, lakin gözlərinin önündə nə olduğunu görmürlər. Məhz bu­na görə düşünürəm ki, onlar həyatın çətinliklərinə daha yaxşı dö­zər­lər. Yüksək sadəlik məziyyətinə sahib olmaları səbəbilə onlar həyatı küll halında görürlər. Lakin eyni zamanda məhz bu səbəbdən baxışları if­lasa uğrayanda və ya sadəlikləri öz ilahi dayağını itirəndə uzlaşmaz, ram olmayan və tamamilə irrasional olurlar.

Məsələn, onlar dövlət təbəələri olaraq keçmişlərində anarxiya və öl­dürmə ilə xarakterizə olunan əsrləri əhatə edən tabeliliyə ma­lik­dir­lər. Onlar hakimiyyətə kor-koranə tabe olur və yenə ona qarşı kor-ko­ra­nə üsyan edirlər. İtaətkarlıqları da, üsyankarlıqları da dindən, bu və ya başqa etiqadın təəssübçülüyünün təlqinindən gəlir. Şübhəsiz ki, on­lar tez-tez müstəbidlərə qarşı çıxıblar, istibdadın özünə isə tək-tük hal­lar­da qarşı çıxıblar və yaxud da heç çıxmayıblar. Onlar taxt-tacı görə b­ilirlər, ancaq onun nədən hazırlandığını görə bilmirlər.

Digər tərəfdən, onların büsbütün və birdəfəlik öz ruhi miras­la­rı­nı itirmələri çox nadir hallardadır. Və nə vaxt ki, dini bir dəyişiklik və ya siyasi bir dağıdılma dövründə onu tapırlar, onda o, tezliklə yenidən hə­­yati və canlandırıcı bir gücə çevrilir. Bu, keçmişin həqiqətidir. Lakin gö­­rəsən onlar indi onu həmişəlik itirmə təhlükəsi ilə üz-üzədirlərmi? Mən qeyd etdim ki, Şərq zehni hal-hazırdakı vəziyyətində elmi baxışı əha­­tə edə bilməz. Şərqlilər isə bütün cazibəsinə və səadət vədlərinə bax­­­mayaraq elmi yalnız uzaq maddi məqsədləri aşkara çıxaran bir pro­­jektor kimi görə bilər. Onlar eyni zamanda bu məqsədə çatma tə­la­şı içərisində həqiqətdən ibarət olan işıq nöqtələrinin ilk yayılışının min­­lərcə düşüşünü görməyə başlayırlar. Görəsən, insanlar mübarizə apa­r­ma iradəsinə və iradəni qoruma gücünə sahibdirlərmi?

Mən şərqlilərin buna sahib olub-olmadıqları mövzusunda t­ə­rəd­düd içindəyəm. Mən, eyni zamanda, qərblilərin də gücə sahib ol­ma­ları ilə birlikdə bu gücün inkişaf əvəzinə dağıdıcılıq alətinə çev­ril­di­yini, onu görmə müdrikliyinə malik olub olmayacaqları mövzusunda da tə­rəd­düdlüyəm. Hətta Sivilizasiyanın tükənməz enerji mənbəyindən qi­da­la­nan robotlar kimi də şərqlilərin və qərblilərin təhlükəsiz bir şə­kil­də izi­nə düşəcəkləri bir yol vardır. Bu yol elə bir yoldur ki, bir qrup in­sa­nı kütləşmənin təhlükəli təsirlərindən, başqa bir qrup insanı isə aşın­ma­nın daha xətərli təsirlərindən qoruyacaq. Çünki tənbəllik və ener­j­­i­li­lik ziyankarlığın iki qütbüdür. Necə ki, bir alətin istifadə edil­mə­məsi zə­rərlidir, eləcə də sui-istifadə edilən alət də cürbəcür zə­rər­lə­rin müj­də­çisidir.

Lakin bədbəxt hadisə riskinin minimuma endirildiyi və ya bir sı­ğor­ta şirkəti tərəfindən qarşılandığı hal-hazırkı Qərb dünyasında kim öz məqsədinə çatmaq üçün ağıllı, rasional bir addım atar ki? Bir­cə mən­zərədən zövq almaq, həyatın asudə vaxtlarından daha yaxşı həzz al­maq və heç olmazsa yolda kömək istəyən gənc səyyahı eşitmək üçün bu­nu edə bilərlər. Həqiqətən də elm Faustdakı buynuzlu centl­men kimi hər gün qarşımızda yeni bir şirnikləndirmə ilə çıxanda bunu kim edər ki?

Hətta Şərq heyrətləndirici və ovsunlayıcı olaraq dursa belə! Əgər o bacarsaydı geriyə qayıdardı. O, qaçmağa məcbur olmasaydı, so­nuna qədər izləyərdi. Lakin o, hətta əlifba kitabından başlasa da, is­ti­qaməti oxumağı və bu mövzuda tələsməməyi öyrənməyəcək. Bununla be­lə, əgər o, son məqamda elmin detallarına yiyələnməkdə və ya onun tə­səvvürünün ucsuz-bucaqsız görüş sahəsini qavramada, yaxud da in­ki­şaf mexanizminin praktiki istifadəsində müvəffəqiyyət­siz­li­yə düçar olar­sa, onda onun bu müvəffəqiyyətsizliyinə çarəsiz sər­iş­tə­siz­lik və ya de­generasiyanın bir əlaməti kimi alçaldıcı nəzərlə baxmaq la­zım deyil. Onun müvəffəqiyyətsizliyi ondakı fitri bir şeyin qa­li­biy­yətidir. Bu fitri şey, zamanın maddi cazibələrinə güzəştə getsə də, onun insan ro­bo­tu­na çevrilməsinin qarşısını alır. Bu müvəffəqiyyətsizlikdən fayda əldə et­sələr Qərb xalqları üçün bir dərsdir.

Mən şərqli zehninin ənənələrlə doldurulduğunu vurğuladım. La­kin, qərbli zehni də nə qədər modern, nə qədər üsyankar olsa da, bü­töv­­­lükdə bundan azad deyil. Bu ola da bilməz, ya da olmamalıdır. Fak­ti­­ki olaraq hər bir xalq tarixinə işıq saçan və həyatını zənginləşdirən ənə­­nələrə malikdir. Mədəniyyət çiçəyi ənənədən törəyir. Xarakterin in­ki­şafı, xalqın adət və davranışları başlıca olaraq ondan asılıdır. Bu­nunla belə şərqlilər və qərblilər arasında belə bir fərq var: birincilər öz ənənələrinin toxumlama, alaq basma və torpağı sərf edib qurtarma həd­­dinə qədər böyüməsinə icazə verdikləri halda, sonuncular nadir hal­­larda öz inkişaflarına etinasızlıq göstəriblər. Başqa sözlə, Şərq xalq­­­ları öz ənənələrinə əsrlər boyunca batareyasını heç bir azaltma və ya yoxlama təşəbbüsü göstərmədən yığmasına icazə verdikləri halda, Qərb xalqları yeni ənənələrin əldə edilməsində və ya yaradılması pro­se­­sində nəyin daha çox və nəyin daha az zəif olduğu mövzusundan im­ti­na etmədə nadirən tərəddüd ediblər. Bu aradan qaldırma və ələkdən ke­çirmə prosesindən xeyir götürsələr şərqlilər üçün bir dərsdir.

“Ağ yol və səhra”

kitabından