Şərq ruhunun Qərb həyatı

Yaxın Şərq qadını
Nyu-York, 1930
Bu gün Yaxın Şərqin qadını hərəmxana qapalılığından çıxaraq mək­təbə, açıq forumlara, rəqs meydançalarına, hətta biznes dünyasına belə qatılmaqdadır. Sosial və intellektual həyatdakı dəyişikliklər hər yer­­də müşahidə olunur. Türkiyədən Ərəbistana, Misirdən Əfqanıstana qə­­dər. Bu Avropa, Qərb üçün də təsirsiz deyildir. Bu gün şərq qa­dın­la­rı Avropadakı qurultayların işində iştirak edir, Qərb qadınları Şərqi gə­­zərək şüar və çağırışlarını yayırlar və hər iki məkanda onlar bir ara­­­ya gələrək öz fikirlərini və qayğılarını bölüşürlər. Qadının əsrlər bo­­­yu kişilər tərəfindən formalaşdırılan və saxlanılan statusu də­yiş­di­ril­­məlidir.

Lakin Yaxın Şərqdə bu dəyişikliklərin sürəti necədir? Türkiyədə Qərb sürəti, Misirdə davamlı uğurlar, Suriyada qətiyyətli polemikalar, Ərəbistanda, İranda və Əfqanıstanda ənənəvi ehtiyatlılıq müasirlik am­­bisiyaları ilə çulğalaşmışdır. Hər yerdə ənənəvi olanla qeyri-ənə­nə­vi qol-qola addımlamaqdadır.

Keçən ilin iyununda Dəməşqdə baş tutan Qadın Kongresində adı­nı çəkdiyim bütün ölkələrdən nümayəndələr vardı. Və natiqlərin is­ti­fadə etdiyi dillərin heç də hamısı Asiya dillərinə aid deyildi. Avropa bey­nəlxalq qadın təşkilatının təmsilçisi fransız dilində danışdı; İranın nü­mayəndəsi öz nitqini ingiliscə söylədi, türk nümayəndəliyinin başçısı isə Dəməşqdəki parlaq çıxışını səlis ərəb dilində etdi. Buradan belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, dilin seçimi müzakirə olunan məsələnin həyati əhə­miyyətindən asılıdır; ərəb dilinin vasitəsi ilə və bu gün bu mə­də­niy­yət­lərdə əhəmiyyət kəsb etməyə başlayan ingilis, fransız dillərinin kö­mə­yi ilə qadın hərəkatının başlıca ideyaları bütün Yaxın Şərqə ya­yı­la­caq­dır.

Bu ideyalar, Konqresin Prezidentinin söylədiyi kimi, üçdür: mo­no­­qamiya, qızın öz ərini seçmək hüququ və əsarətin ləğvi. Bu isə o de­məkdir ki, poliqamiya, çadra və hərəmxanalar keçmişdə qalmalıdır.

Bunlar artıq Türkiyədə keçmişə qovuşmuşlar. Qadın hərəkatı Şər­­qin ən modern ölkəsində artıq özünün inkişafının birinci mər­hə­lə­si­ni arxada qoymuşdur. Bu proses Sultan Əbdül Həmid dövrünün so­nun­da başladı və ağır-ağır Mustafa Kamalın adı ilə möhürlənmiş nöq­tə­yə doğru inkişaf etdi. Bu andan etibarən ölkə sürətlə müasir iqtisadi və sosial eksperimentlər silsiləsini keçdi. Dəyişən həyatın sürəti idi, ru­­hu yox. 1912-ci ildə mən Konstantinopolun küçələrindən birində bir qa­­dının kütlə içində qızğın çıxışının şahidi oldum. Bu, çadrasını atan ilk qadın idi. Çıxışının sonunda o, çadrasını azadlıq bayrağı kimi yel­lə­məyə başladı. Bir çox qadınlar onun nümunəsinə uydular və tezliklə bu, adi bir hala çevrildi.

Demək olmaz ki, Mustafa Kamal türk qadınının azadlığının mü­əl­lifidir. O, bu hərəkatın rəsmi müdafiəçisi və aparıcısıdır. Onun bu pro­sesdəki rolu və əziyyətini müəyyənləşdirmək çətin deyil. Konstan­ti­no­poldakı (indiki İstanbul) qızlar üçün amerikan məktəbi hələ də mü­a­sir təhsilin başlıca agentlərindəndir; Pyer Lotinin “Məyus”undan dik­ta­torun azadlığına qədər uzanan yol Avropa eksperimentlərinin işıq­ları və kölgələri ilə sınanmışdır.

Lakin istək hələ hər şey demək deyildir. Hərəmxanaların letargik xa­nımları təkcə məktəbə getməli deyillər, onlar həm də işləməlidirlər. Az ya çox dərəcədə onlar öz talelərinin sahibələrinə çevrilməlidirlər. Pul qazanmalı, özünə ər tapmalı, evlə bağlı qayğılarını həll etmə­li­dir­lər. Azadlığı baş ağrısız əldə etmək olmur.

Müasir türk qızına azadlığının ilk mərhələsində bu hisslər necə də tanışdır. O hələ öz sübhünün şəfəqlərinə bürünmüşdür; diktatorun ira­dəsi ilə ürəklənmiş və çıxan qərarlarla həvəslənmişdir, o başılovlu irə­liyə atılır. Respublikanın jurnalistləri onun peyğəmbərləridir. Mol­la­ların ehkamları təbliğatçıların ehkamları ilə əvəz olunmuşdur. Bu yol­da onu əyləndirmək üçün oyun meydançaları da nəzərdə tutul­muş­dur. Ruhunu yüksəkdə saxlamaq üçün rəqs meydançaları və gözəllik ya­­rışları mövcuddur. Bundan başqa, şərab içə-içə, siqaretini ağır-ağır tüs­­tülədərək kişi dünyasını müşahidə etməyə və ya kişi dünyasından mü­­­şahidə olunmağa imkan verən kafelər də vardır. Hələ parik­ma­xer­lər! Dünən görünməyən zülflər barədə ancaq şeirlərdən oxuya bil­dik­lə­­ri halda, bu gün onları qulac-qulac kəsərək zibil yeşiklərinə tap­şı­rır­lar. Roman üçün əla materialdır.

Dünən hərəmxana hücrəsində Pyer Lotini oxuyan qız bu gün Tak­­sim parkının skamyasında Bernard Şounu və Bertran Rasseli mü­ta­liə edir. Zəhər hansıdır, dərman hansı? Cəsarətlə deyə bilərəm ki, bir ağı­l­lı adam bu gün bu suala cavab vermək iqtidarında deyil. Bizi ifrat ro­mantizmə həvəsləndirən müasir peyğəmbərlər eyni müvəffəqiyyətlə bi­zi acınacaqlı keçmişə də sürükləyə bilərlər.

Hər bir halda bu gün üzünü və ağlını niqabdan azad etmiş türk qa­dını Avropa geyimində gözəllik müsabiqəsi münsifinin qarşısında dur­maqdan çəkinmir. Türk dərgisinin redaktoru isə teatr administra­to­ru­nun soyuqqanlılığı ilə bu qızın şəkillərini öz səhifələrində yerləşdirir ki, onun oxucuları da öz seçimlərini etmək imkanı qazansınlar. Qul ba­za­rından gözəllik yarışmasına! Hər halda yenilik də adlandırmaq ol­maz bunu. Lakin ən azı bu, kişi mentallığında bir inkişafdır. Bir az əv­vəl at sürüsünü nəzərdən keçirən təki qulları tədqiq edən türk kişisi bu gün yarı-çılpaq gözəllikdən kifayət qədər uzaqlıqda durmalı, gözünü və ağlını qəzetdə, yaxud ekranda gördüklərinə tapşıraraq elə bununla da kifayətlənməlidir. Lakin bu gün Türkiyədə daha ciddi məzmunlu ya­rış­lar da keçirilir və hətta çap maşınının arxasında olan türk qızı belə öz amerikalı bacılarına çatmağa can atır.

Lakin digər tərəfdən bu qızın Yaxın Şərqin digər hissələrindəki mü­səlman bacıları heç də onun bu sürətilə ayaqlaşmırlar. Onlar üçün bu, mümkünsüzdür, necə ki, Mustafa Kamal Əfqanıstanın mollaları üçün əlçatmaz şəxsiyyətdir. Faktiki olaraq özünün ultra inqilabi ru­hu­na görə Türkiyədəki qadın hərəkatı Türkiyə sərhədlərindən kənarda çox kiçik təsirə malikdir. Bu cür inqilabi ruh heç nəyə baxmayaraq is­lam dini ilə bir o qədər dərindən bağlı olmayan türkə uyğun gəlsə də, is­lamın güclü olduğu İran və Ərəbistana rahat şəkildə daxil ola bil­məz, Qahirə və Dəməşq kimi islam mərkəzlərində alqışlarla qarşılana bilməz.

Beləliklə, öz-özlüyündə bu hərəkat təcridə məhkumdur. Lakin mü­­əyyən manevr imkanları da vardı. İstər digər Şərq ölkələrində qa­dın hərəkatlarının radikallaşaraq güclənməsi və ənənəvi maneələri aş­ma­sı məqamında, istərsə də reaksiya dönəmində türk qadınının bir-iki addım geriləyərək özünün az inkişaf etmiş şərqli bacıları ilə görüşmək şan­sını yaxalamasında. Sonuncudan, mənim fikrimcə, daha çox bəh­rə­lən­mək olardı. Sıçramaq sürünmək qədər təhlükəlidir. Lakin, məsələn, ev­də birinci mərtəbədən ikinci mərtəbəyə qalxmaq o qədər də təhlükəli de­yil, nəinki hərəmxanadan rəqs meydançasına, yaxud biznes dün­ya­sı­na sıçramaq... Jurnalist qadın gözəl rəqqas da ola bilər, yaxşı arvad da olmağı bacarar; lakin o, onunla eyni bir yeni iqtisadi şəraitdə özü­nü itirmiş minlərlə bacılarına kömək edə bilməz. Lakin hətta jurnalist qadın belə çevrilişlər və fırtınalar zamanında başını itirə bilər.