Şərq ruhunun Qərb həyatı

Əmin ər-Reyhani yaradıcılığında

Şərq-Qərb məsələləri

Əmin ər-Reyhani üçün Şərqdən Qərbə, yaxud Qərbdən Şərqə getmək eyni bir ideala – vəhdətə aparan iki fərqli yoldur. Şərq və Qərb bölgüsü isə coğrafi mənadan daha çox, insanın öz daxili aləmindəki fərqli bölgələr mənasında işlədilir. Şərqin simvolu kimi ruh, Qərbin simvolu kimi ağıl götürülür. “Əsl lider və xilaskar o kəsdir ki, onda Şər­qin ruhu və Qərbin ağlı var.”¹ Burada XX əsrin əvvəllərində yazıb-ya­ratmış başqa bir Şərq dahisinin – Cəfər Cabbarlının obrazlı sözlərini xatırlamamaq mümkün deyil: “Beyni kitab arasında Parisdən, ürəyi isə mizraq ucunda Altay dağlarından alınmışdır”.² Məqsəd fikir ilə duy­ğu­nun vəhdətinə nail olmaqdır. Əmin ər-Reyhani vəhdət ide­ya­sın­dan çı­xış etməklə yanaşı, Şərq və Qərbin mahiyyətlərini də fərqlən­dir­mə­yə çalışır. Bununla yanaşı, şair sivilizasiyalar bölgüsünü başqa rakursda da aparır və ona maddiyyatla mənəviyyatın qarşılaşdırılması kimi də baxır: “Mən iki dünyanın vətəndaşıyam... Bəli, mən eyni dərəcədə həm maddi olana, həm ruhi-mənəvi olana tapınmışam”.³

“Cəmiyyətin mənəvi həyatı və maddiyyat” problemləri XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında da ən aktual mövzulardan idi. Ola bilsin ki, insanın mənəvi kamilliyi və maddi mühit arasındakı qarşılıqlı əlaqə məsələləri heç də həmişə bu iki tərəfin qütbləşməsi və müəyyən məqamda Şərq-Qərb dilemması şəklində üzə çıxmırdı, lakin insanın, onun daxili aləminin önə çəkilməsi və xilas yolunun məhz vic­danda, mənəviyyatda axtarılması kimi ənənəvi Şərq mövqeyi üs­tün­lük təşkil edirdi. Hüseyn Cavidin bütün yaradıcılığı boyu əsas ideya ki­­mi keçən həqiqət və güc qarşıdurması əslində həm də mənəviyyat və mad­­diyyatın qarşılaşdırılmasıdır. Əmin ər-Reyhani bu fərqi, bu qar­şı­du­r­manı xalqlar və sivilizasiyalar müs­tə­visinə keçirir və vicdana, haq­qa, əda­lə­t­ə söykənən bir xalq, bir mil­lət və hət­ta bir sivilizasiyanın, gü­cə, zo­ra söy­kənən xalq, millət və sivi­li­za­si­ya ilə rəqabətdə aqibətini də­yər­lən­dir­məyə çalışır.

“Kim güclüdürsə, o haqlıdır” fəl­­­­sə­fəsinə qarşı çıxan və “kim haq­lı­dır­sa, o güclüdür” mövqeyinin tənt­ə­nə­­­sinə üfüqdə bir ideal kimi ba­xan H.Cavid kimi, Əmin ər-Reyhani də güc­­lülərin bu cismani dünyada, ha­­di­sə­lər dünyasında üstün olmaq şans­la­rı­nı aldadıcı və müvəqqəti bir üs­tün­lük kimi dəyərləndirir. Gücə ar­xa­lananların zahiri qələbəsi əs­lin­də bir dünyagörüşü məsələsidir: “Zəif və əzilən millətlər əsasən spi­ri­tu­al­dır­lar (ruhani); güclü xalqlar, əksər vaxt, ən çox materialistdirlər. Bi­ri di­ni idealları əziz tutur, bəzi ruhi-mə­nəvi yüksəkliklərə qalxır və in­di və sonra öz həvəssizliyinə və tən­bəl­liyinə haqq qazandırmaq üçün bir ka­hin yaradır; o birisi isə maddi şeyləri araşdıraraq yerin xə­zi­nə­lə­ri­ni əl­də etmək üçün yeri deşir, dərinə gedir və o vaxta qədər dərinə ge­dir ki, onun dinamik qüvvələri nüfuz edilə bilməyən bir qısırlığa ça­tır və ani, dəhşətli bir reaksiyada part­la­yır. Belə bir xalqın həyatı ruhun xəstə bir halının əlamətidir.”¹

Maləsəf, haqlılar əzilirlər. Reyhani də həmin bu həyatın acı ger­çək­lərini görür. Və bunu görə-görə, yenə də üstünlüyü haqqa, ruha, in­sa­nın ruhani xislətinə verir: “Lakin ruhu olmayan bir millət asket bir mil­lətdən daha qorxunc, daha iyrəncdir”.² Bu fikri düzgün anlamaq üçün əzilənin zavallı olmasının, əzənin isə iyrəncliyinin şərin müxtəlif tər­tibli təzahürləri kimi dəyərləndirildiyini nəzərə almaq lazımdır. Yə­ni əzilmək və zavallılıq kimə isə haqq qazandıra bilməz; zəhmət çəkib güc­lü olmaq lazımdır.

Gücə nifrət etmək, ondan qaç­maq yox, onu mənimsəmək, ona yi­yə­lən­mək lazımdır. Əzənlərin arxa­lan­dı­ğı gücə qar­şı meydana daha bö­yük bir güc çıxarılmalıdır. Həyatın qa­­ran­­lıq­la­rı­nı, problemlərini ancaq təs­vir edə bi­lən realist­lər­dən fərqli olaraq Ca­vid bu qaran­lıq­lara işıq salmağın yol­­la­rı­­nı arayır. İşıq bulmaq üçün isə mü­­hitin zaman-mə­kan kon­tiniu­mu­nu ge­­niş­lən­dir­mək, onun fövqünə qalx­­maq, zamanı keçmişə və gələcəyə doğ­­ru uzat­maq (ekstra­pol­ya­siya) la­zım gəlir.

Yaxud da məkanı... Cavidin qəhrəmanı Azər də ərəb mühacirləri Cübran və Reyhani kimi Qərbə səyahət edir və burada hər şeyin gücə, qüvvətə tapındığının şahidi olur.

Azərin Berlin təəssüratı: