Şərq ruhunun Qərb həyatı

Əmin ər-Reyhani


1876-1940
Qərblə Şərq arasında uçurum olması fikrinin ge­­niş yayıldığı bir şəraitdə tərbiyə almış və ye­tiş­miş ər-Reyhani, eyni zamanda, özünün həm Şər­qə, həm də Qərbə mənsubluğunu hiss edirdi.
Aida İmanquliyeva

“Mən Şərqəm”

Mən Şərqəm,

Mən Allahın ilk yaratdığının təməl daşıyam….

Əmin ər-Reyhani
Əmin ər-Reyhani Qərbdə təhsil almasına və uzun müddət Ame­ri­kada yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, Şərq ruhuna həmişə sadiq qal­­mış, Şərq dəyərlərini tərənnüm etmiş, insanın mənəvi kamilliyini si­vi­lizasiyanın zahiri cazibəsindən uca tutmuşdur. O, bütün yaradıcılığı bo­yu Şərqin prioritetliyini bu və ya digər formada nəzərə çarpdırmağa ça­lışmışdır. Lakin bu ideyanın ən aşkar və təsirli ifadəsi “Mən Şər­qəm” şeirində öz əksini tapmışdır. Aida İmanquliyeva yazır: “Əmin ər-Rey­haninin “Mən Şərqəm” şeirində Şərqin keçmiş əzəməti barədə dü­şün­cələr yer alır, Şərq rəmzə çevrilir; günəş buradan doğur, həyatın baş­lanğıcı, insan oğlunun yer üzərində ilk addımlarını atdığı yer bu­ra­dır”.¹

Əmin ər-Reyhani heç də sadəcə yazıçı olmayıb, həm də öz döv­rü­nün bö­yük mütəfəkkiri idi. Şərq və Qərbin sintezi ideyası onun bü­tün ya­ra­dı­cı­lığından qırmızı xətlə keçir. Bu məqsədə xidmət etmək üçün həm Şərq, həm də Qərb ədəbi-bədii ənənələrini ehtiva edən yeni ruh­lu bir ədəbiyyatın yaradılmasında fəal iştirak edir. Eyni məfkurəli, mü­asir düşüncəli ərəb mühacir şairləri öz səylərini birləşdirmək üçün “Qələmlər birliyi” adlanan yeni ədəbi təşkilat yaradırlar.

A. İman­qu­li­ye­va yazır: «“Qələmlər birliyinin” üzvləri ərəb ədə­bi­y­yatında mənsur şe­ir janrını yaratdılar ki, bu da həm nəsrin, həm də po­eziyanın in­ki­şa­fın­da bir addım irəliyə doğru hərəkət idi. Bu jan­rın müəllifi ərəb dün­ya­sında tanınmış yazıçı və publisist Əmin ər-Reyhani idi».¹

Aida xanımın tədqiqatları göstərir ki, ərəb ro­man­tik­ləri arasında Cübranın yaradıcılığı daha universal və ümum­bəşəri sə­ciyyə daşıdığı halda, ər-Reyhanidə realizmə doğru cid­di ad­dım­lar atılmış, Nüaymə isə realizm me­­todunu tam mənim­sə­yə­rək, san­ki ro­­mantizmlə realizmin kə­siş­­mə zola­ğın­da yazıb-yaratmışdır. Tə­­­sa­­düfi de­yildir ki, A.İman­qu­li­ye­va M.Nü­­aymənin yaradıcılığı ilə bağ­lı “əsl mənada realist ənə­nə­lər­dən” da­nı­şır və bunu klassik rus ədə­biy­yatının tə­siri ilə izah edir.² Ümu­­mi planda bax­dıqda Cübran əsa­sən kos­mik in­san idealını, ər-Rey­ha­ni klas­sik Şər­qi, Nüaymə isə ya­şa­dı­ğı ger­­çək ərəb mühitini və onun prob­lem­lərini tə­rənnüm edir.

Əmin ər-Reyhanidə romantizm öz yaşadığı dövrdən daha çox keç­­miş döv­­rə yönəlidir. Bayron yu­nan­ların keç­­­­­­­mişindən böyük if­ti­xar­la yaz­dı­ğı ki­­­­mi, ər-Reyhani də orta əsr islam si­­­vi­­lizasiyasını bir ideal ki­­mi götürür. “Ər-Reyhaninin mil­­­li xa­rak­terlə şərt­­­­­­lən­miş maraqların vəh­­də­ti ki­mi təqdim etdiyi ərəb­lə­rin keç­mi­şi­nin idea­li­zə­si onun roman­tiz­mi­nə özü­nə­­məx­sus­luq və xü­su­si ko­lo­rit verir. Nə mübarizə, nə zid­diy­yət, nə is­tis­mar, nə ictimai tə­bə­qələşmə onun tə­rə­­findən nəzərə alın­mır, o, bü­töv­lük­də keç­mişdə çi­çək­lənmə və əzə­mət dövrünü yaşamış bir millət haq­qın­da danışır”.³

Romantik po­e­zi­ya insanları cari həyatın nasi­ra­nə­li­yindən ayı­ra­raq böyük ideallar uğ­runda mübarizəyə səsləyir, amma bu mübarizə çox vaxt mücərrəd olur. Müxtəlif romantik şairlətin yaradıcılığında mübariz ruhun real həyatla əlaqəsi fərqli səviyyələrdə ortaya çıxır. Amma bir həqiqət danılmazdır. İnsanın mənəvi həyatı daxili çarpışma və zid­diyyətlərdən məh­rum olanda o, inkişaf im­pulsunu itirir, dur­ğun­luq vəziyyətinə düşür. Mənəvi qadağa­lar­la rasio­nal düşüncə və fə­aliyyət, ətalət qüvvəsi ilə hərəkətverici qüvvə bir-birinə tən gələndə isə in­sanın birtərəfli inkişafına, mənəvi deformasi­ya­sına yol ve­rilmir.

İnsan təbii ki, həmişə yeniliyə can atır. Lakin hər bir yeniliyə qarşı daxili müqavimət hissi də ol­ma­lıdır. Bu hiss həddindən artıq olan­da durğunluq, zəif olanda – öz­ba­şınalıq, anarxiya yaranır.

Şərq təfəkküründə ənənəçilik çox güclüdür. O hər cür yenilikçi fə­­a­liyyət qarşısında böyük sədlər çə­kir. Şərqə məxsus ətalət də bu­radan ya­ranır. Lakin bu ətalətə qeyd-şər­tsiz pis hadisə kimi, ge­ri­li­yi­mi­zin sə­bə­bi kimi qiymət vermək da­yaz­lıq­dır, metafi­zik yaxınlaşma­dır. Əta­lət həm də vəznin ağırlığı de­mək­dir (“ağır otur, bat­man gəl”). Əl­bət­tə, fi­zi­kadan məlum olan “ətalət – kütlə öl­çü­südür” fik­rini kor-koranə su­rət­də sosial-mənəvi həyata aid etmək düzgün ol­mazdı. Lakin buradakı açıq-aşkar uyğunluğu da in­kar etmək müm­kün deyil. Şərqdə fikir sa­hə­sind­ə, mənəvi sferada dəyişkənlik, mütəhərriklik “yüngüllük” kimi – mən­fi mənada; sa­bitlik, ətalətlilik isə “ağırlıq” kimi – müsbət mənada qiy­mətləndirilir.

Bu, doğrudur ki, insanı insan edən məhz mənəvi qadağa­lar, əx­la­qi sədlərdir, nəfsi buxovlayan ətalət qüvvəsidir. Lakin bu sədlər özü də hər bir inkişaf mərhələsində ağıl süzgəcindən keç­mə­li, bir növ filtr – tə­mizləyici rolunu oynamalıdır.

Şərqi geri qoyan ətalət qüvvəsinin böyüklüyü yox, hərəkət­ve­rici qüv­­vənin kiçikliyidir; mənəvi sədlərin yüksəkliyi yox, in­tel­lek­tual cəhd­lərin zəifliyidir.

Qərb dünyası intellektual yüksəliş yürüşündə mənəvi sədləri da­ğıt­dı. Yaponiya intellekti mənəvi sədlə həmahəng surətdə inkişaf et­di­rə­rək onun üzərindən keçməyə müvəffəq oldu. Biz isə elmi tərəqqi və in­tellektual inkişafın qayğısına qalmadığımızdan və yeganə böyük sər­və­timiz olan mənəvi səddin üstündən keçə bilmədiyimizdən onun al­tın­dan keçməyə çalışırıq.

Lakin görəsən bünövrəsi artıq oyulmaqda olan bu nəhəng səddin tarixin sınağına davam gətirəcəyinə ümid etmək olarmı?

Bizcə, neçə-neçə nəsillərdən bizə miras qalmış mənəvi sərvət­lə­rin, adət-ənənələrin, dini-əxlaqi dəyərlərin intellektual inqilabın tu­fan­larından, dağıdıcı təsirlərindən qorunub saxlanması, “milli-mənəvi də­yər­lərin ümumbəşəri dəyərlərlə birləşdirilməsi” üçüncü minilliyin asta­na­sında Şərq xalqları qarşısında duran ən böyük tarixi vəzifədir.

Vaxtında bu problemə diqqət verilmədiyindən İslam Şərqi texni­ki inkişaf sahəsində Qərblə rəqabətdə çox geri qalmışdı. Ərəb Xila­fə­ti­nin son dövrlərində olduğu kimi, Os­man­lı dövründə də elmə mü­na­si­bət mə­sə­ləsində tutulmuş qüsurlu mövqe öz acı bəh­rə­lə­rini vermişdi. Bu cəhət Əmin ər-Reyhaninin də ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da öz ək­sini tapmışdır. Şai­rin fik­rinə görə, elmi-praktik dü­şün­­­­cəyə eti­­­nasız­lıq nəinki ərəblərin, bü­­­­töv­lük­də Şərqin geri qalmasını şərt­lən­dir­ən sə­bəb­­lərdən biridir. Heç ol­maz­sa, bun­dan sonra “onlar əqli-el­mi xü­­su­siy­yət əl­də etməli və özlə­ri­ni pla­­netimiz haq­qın­da sosioloji və əx­la­qi tət­biq­ləri də olan müəyyən tə­məl həqiqətlərə uy­ğun­laş­dır­ma­lı­dır­lar”.¹

Ancaq dini kitabların öyrənilməsi ilə kifayətlənərək Təbiət kita­bı­nı oxumağa səy göstərmədikləri üçün İslam dünyasında elm doğ­ru­dan da, çox geri galmışdı. Əmin ər-Reyhani bu məsələni də diqqətə çat­dırmağa çalışırdı. “Xalidin kitabı” da – əslində Xa­lidin dünyası mə­na­sındadır. Dün­ya, tə­biət özü də bir kitabdır. Əsərin adı se­çilərkən Qu­ran ilə Tə­­bi­ə­tin bir-bi­rinə adekvat kitablar ol­­ması barədə ideyaya işarə edil­mişdir.

Əmin ər-Reyhani “Xalidin kitabı” əsərində yazır: “Burada, Tə­bi­ə­tin bu böyük Məscidində mən öz Quranımı oxuyuram. Mən, Xalid, hə­­­yatın səhrasındakı bir bədəvi, dü­­şün­cə yolunda bir divanə, mənə açıq ye­ganə ibadət məkanı olan bu möh­­tə­şəm Məscidə onun ilahi gö­rü­nü­şünün ətir­li aurasında sınmış kön­lü­mü mü­a­li­cə etmək üçün gə­li­rəm. Bu­rada mehrablar nə bu, nə də başqa yön­də­dir. Lakin burada han­sı tərəfə dönürsən dön, Allahın canlı ru­hu­nun hər zaman mövcud ol­du­ğu bir sığınacaq vardır.”¹

İstər bu mühakiməsində, istərsə də başqa yazılarında ər-Reyhani əs­lən xristian olmasına baxmayaraq, daha çox dərəcədə İslam dininin rəmz­lərindən istifadə edir. Çünki vəhdət ideyası məhz İslamda təhrif olun­madan, ən yüksək səviyyədə, hətta belə demək mümkündürsə, ro­mantik poeziyanın ruhuna uyğun surətdə ifadə olunur.

Ərəb romantik şairləri üçün din ancaq mənəvi aləmə aid ol­maq­la texnogen sivilizasiyadan asılı ol­madan mövcuddur. Əmin ər-Rey­ha­ni daha çox dərəcədə dinin əxlaqi fun­ksiyasını önə çəkir və yaxud bu iki mənəvi dəyərin eyniyyəti prin­si­pin­dən çıxış edirdi. Bununla əla­qə­­dar Aida İmanquliyeva yazır: «Ər-Rey­haninin dini “əxlaqi hiss” kimi anlaması bilavasitə mənəviyyat problemləri ilə əlaqədardır. Onun nəzərində Allah ən ali mənəvi qanundur».²

Əmin ər-Reyhani Şərq ruhunun da ən çox dinlərdə yaşadığını nə­zə­rə alır, İslam dəyərlərinə, xüsusən, təsəvvüf fəlsəfəsinə böyük rəğbət bəs­ləyirdi. “Mən Şərqəm,” – deyən şair təsəvvüfə biganə qala bilməz­di. Çün­ki Şərq düşüncəsinin mahiyyəti, mənəvi kamilləşmə yolu özü­nün nəzəri-konseptual, habelə bədii-estetik və prakrik-həyati təcəs­sü­mü­nü ən çox sufi fəlsəfəsində tapmışdı. Əmin ər-Reyhaninin bütün ya­ra­­­dı­cı­lı­ğına təsir edən təsəvvüf ideyaları ən çox “Mistiklərin nəğ­mə­si...” kitabında tərənnüm olunur. O, öz təsəvvüf ideyalarına bağ­lılığını bö­yük sufi mütəfəkkirlərinə həsr etdiyi şeirlərində də ifadə edir.