Şərq ruhunun Qərb həyatı

Əttara salam olsun, müşk ətirli sözlərilə

Nəğmə deyən quşların vəziri.

Ərəbiyə salam olsun, Həqiqətin dilinə,

Peyğəmbərin həqiqətdə gözünə.¹
Göründüyü kimi, Reyhani İslam dünyasının böyük mütəfək­kir­lə­rin­dən biri məşhur sufi şairi İbn Ərəbini Həqiqətin dili hesab edir və Pey­ğəmbər dedikdə Cübran kimi, o da Məhəmməd Mustafanı nəzərdə tutur. Onun ingilis dilində yazdığı şeirlərinin çoxunda tanrıdan bəhs olunarkən “God” yox, məhz “Allah” sözü işlənir ki, bu da İslam dininə bağlılıqdan irəli gəlir.
Allah rəhmandır, Allah mehribandır,

Onun qəlbi yerin göz yaşlarında qorunub saxlanır.²
Digər misralarında işlətdiyi “Allah rəhmandır, Allah mehribandır”, “Al­lah rəhimdir, Allah şəfqətlidir”, “Allah görəndir, Allah müdrikdir” ifa­də­ləri birbaşa Qurandan götürülmüşdür.

Mənşəcə xristian olmasına baxmayaraq, özünü dərk etdikcə, is­la­mi dəyərlər onun yaradıcılığının əsas motivinə çevrilir.

O, Qərb sivilizasiyasına alter­na­tiv olaraq klassik Şərqə qayıdış ide­ya­sını irəli sürəndə məhz İslam mədə­niy­yətinin ilk dövrünü nəzərdə tutur.

Bununla belə, Reyhaninin ədəbi ir­si ancaq İslam mədəniyyəti və hət­ta bü­tövlükdə Şərq dəyərləri ilə məh­dud­laşdırıla bilməz. Burada Qərb romantik poeziyasının böyük tə­si­ri də mütləq nəzərə alınmalıdır.

Qərbin elm və mədəniyyətinə yiyələndikdən sonra geriyə – və­tə­nə qayıtmaq və qalxdıqları yeni səviyyənin imkanlarından öz xalqı üçün istifadə etmək, Şərqi düçar olduğu xəstəliklərdən müalicə etmək tə­şəbbüsləri Reyhaninin əsərlərində də öz əksini tapmışdır. O. Öz hə­ya­tı ilə bir nümunə olmaqdan başqa, Şərq adamı üçün Qərbə mü­na­si­bə­tin ideya əsaslarını ­da müəyyən etmiş, öz elmi-fəlsəfi və bədii ya­ra­dı­cılığında bu problemləri açmağa çalışmışdır.

Reyhaninin tədqiqatçılarından Naci Oucan onu Bayronla mü­qa­yi­sə edərək yazır: “Xalidin Şərqdən Qərbə ziyarəti və geriyə Şərqə qa­yıt­ması ilə, Çayld Haroldun Qərbdən Şərqə ziyarəti və geriyə Qərbə qa­­yıtması arasında bir çox yöndən paralelliklər var. Hər ikisi də tipik ro­­mantik məsələlərdir ki, özünü liberallaşdırma və özünü uni­ver­sal­laş­dı­r­ma məqsədini daşıyır”.¹ Burada heç də zahiri bənzəyişdən söhbət get­mir. Söhbət heç də bir mədə­niy­­yət nümayəndəsinin başqa bir mə­­də­niy­yət məkanına keçib geri qa­yıt­­ma­sın­dan getmir. Özünü axtaran in­­­san öz yaşadığı maddi və ictimai mü­hit­də özünü tapa bilməyən insan bu hüdudları keçməyə çalışır. Və ancaq bu zaman öz daxili mənəvi po­ten­sialının gücü ilə ənənə divarlarını aşır. Coğrafi mənada sərhədlərin ke­çilməsi, başqa bir sivilizasiyanın bər­qərar olduğu məmləkətə səfər et­mək burada əslində simvolik sə­ciy­yə daşıyır. Düzdür, həm Bay­ro­nun, həm də Reyhaninin qəhrəmanı ha­di­sələr dünyasında da yerlərini də­yişirlər. Bu, özünü öz muhitinin föv­qün­də tapmaq təşəbbüsüdür. Bax, buna görə də qəhrəmanların hərəkət isti­qamətləri bir-birinə tam əks olsa da, hərəkətin motivi eynidir və eyni mahiyyətin açılışına xid­mət edir.

Əmin ər-Reyhaninin “Xalidin kitabı” əsərinin Bayronun Çayld Ha­­rold əsəri ilə müqayisəsi romantik vüsət baxımından, habelə mü­əy­yən ideya paralelləri olması baxımından məqbul sayıla bilsə də, Çayld Ha­rold hər halda Qərb yaradıcılıq ənənəsinin məhsuludur. “Xalidin ki­ta­bı” isə ictimai həyat hadisələrinin təsvirindən çıxan bir dramatizmi de­­yil, insan düşün­cə­si­nin daxili dra­ma­tizmini ifadə edir. Yəni əslində, dün­­yanı seyr edən in­sa­nın dü­şün­cə­ləri ic­timai həyatdan in­tixab edil­sə də, bu həyatın özü arxa plan­da qa­lır, önə çıxan isə onun in­ter­pre­ta­si­ya­sı və hətta xeyli dərəcədə mü­cər­rəd və ümumi fikirlər səviyyəsindəki in­terpretasiyasıdır. Burada müxtəlif xarakterli, müxtəlif düşüncəli və fərq­­li həyat tərzləri və məqsədləri olan insanlar arasındakı münasibət yox, bir şəxsin baş verən hadisələrə, həyata, dünyaya münasibəti tə­cəs­süm olunur. Başqa sözlə desək, mü­əl­li­fin ideyası poliloq və ya dialoq şək­lin­də deyil, monoloq şəklində açılır. Bu üsluba biz Qərb ya­zı­çı­la­rın­dan da­ha çox məhz şərqlilərin yaradı­cı­lı­ğında rast gəlirik. Ə. Rey­ha­ninin dos­tu və həmkarı C. X.Cübranın “Pe­y­­ğəmbər”i də bir şəxsin dü­­­şüncələri – monoloq üslubunda qurul­muş­­dur. Maraqlıdır ki, Azər­bay­can ədəbiyyatında öz janrına və üs­­lu­bu­na görə, unikal əsər kimi gö­­rü­nən “Azər” (Hüseyn Cavid) po­e­ması da bu qəbildəndir. Əsərin qəh­­­­­rə­ma­nı, əs­lin­­də iri həcmli bu po­e­ma­nın ye­­­ga­nə fəal obrazı və sub­yek­ti olan Azə­rin bütün fəaliyyəti də dü­şün­­­cə­­lər­­dən mülahizələrdən iba­­rət­dir. Belə qəhrəmanlar nəzəri­miz­də is­tər-is­tə­məz müəllifin öz ob­ra­zı ki­mi canlanır. Cəmiyyət ancaq bir tab­lo ki­mi nə­zərdən keçirilir, bir kitab ki­mi vərəqlənir və biz hər bir səhifədə mü­əl­lifin hökmlərini eşidirik.

Aida İmanquliyeva yeni ərəb ədəbiyyatı korifeylərinin nü­mu­nə­sin­də romantik poeziyanın və hətta inqilabi düşüncənin geniş təhlilini verir ki, bu təhlil həmin dövrdəki Azərbaycan ədəbiyyatının meto­do­loji baxımdan düzgün dəyər­lən­di­ril­məsi üçün də çox qiymətlidir. Ən baş­lıcası isə odur ki, Aida xanım mü­vafiq problematika ilə əlaqədar Qərb mütəfəkkir-şairlərinin dünya­gö­rü­şünü, baxışlarını tədqiqata daxil etməklə Qərbin ictimai və kul­tu­ro­lo­ji təcrübəsini nəzərə almağa imkan ve­rir. Aida xanın sadəcə təhlil et­mir, o, Şərqi fitrən duyduğuna görə, Qərb romantik ədəbiyyatında dü­şün­cədən deyil, ruhdan, könüldən gə­lən məqamları, Qərbin ədəbi-bədii gerçəkliyində iz qoymuş Şərq mo­tiv­lərini asanlıqla ayırd edir.

Aida xanımın timsalında Şərq ruhu yenidən Qərbin fikir dün­yasına səyahət edir.