Sərxan Abdullayev
Yüklə 4,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
388 mövcudluq, uğur ehtiyaclarından doğan təbii müdafiə reflekslərinin dil təzahürləri kimi baxmaq olar. Hər halda mən inanıram ki, siyasət dəllalarından, “həm diplomat, həm də şair olanlardan”, həm məmur, həm də biznes kimi səksəkəli ömür yaşayanlardan fərqli olaraq, məsələn, mafiya babasının, yaxud hər şeyi öz adı ilə çağırmağa adət etmiş qanuni oğruların, həqiqət məhbuslarının dilində çoxlu litota “nümunələri” tapmaq mümkün olsun. Qəti əminəm ki, dünyada bərabərləşmə, tolerantlıq, fərqsizlik və laqeydlik düşüncəsi və psixologiyası artdıqca kiçiltmələrə, kiçilmələrə də maraq artacaq. Dil işarələri daha çox aşınmalara, yayğınlıqlara məruz qalacaq. Nasional-sosialistləri bir çoxları üçün son dərəcə cazibədar edən səbəblərdən biri də bu idi ki, onlar nə qədər dəhşətli, nə qədər məşum olsa da, bir çoxlarının yadırğadığı, həsrətində olduğu, gözlədiyi açıq həqiqətləri, açıq mətləbləri öz mübarizələrinin, məqsədlərinin həlledici amilinə, hərəkətverici qüvvəsinə çevirmişdilər. Onlar xalq, millət, reyx, irq haqqında çoxlu yalanlar uydursalar da, heç kəsin bu gün də söyləyə bilmədikləri, bəşəriyyətin əzablar çəkdiyi çılpaq həqiqətləri bəyan etmişdilər. Dünya bunu unutmamalıdır. Və ikinci dünya müharibəsinin sonlarında dünya almanlardan bir də elə bu həqiqətlərin qisasını alırdı. Sonra. Litota ilk növbədə tərəddüdlərin, həqiqi, real gerçəkliyi dillə təqdim olunan gerçəkliyə dəyişmək psixologiyasının ifadəsidir. Obyektin, hadisənin həqiqətdə olduğundan kiçik və zəiflədilmiş, azaldılmış formatda göstərilməsi fərqli bir dünya və dil mənzərəsi gəlişdirir. Bu baxımdan litotaya, inkarı inkar simvollarına dildə “mədəniləşmənin”, güzəşt və optimal, idarə olunan məqsəd strategiyasının, bir çox hallarda qeyri- səmimi, qeyri-təbii olsa da, hər halda daha praqmatik, uyğun-adekvat dil davranışının, nitq hərəkətlərinin təzahürləri kimi yanaşmaq münasibdir. Bir də görürsən ki, əməlindən, işindən çox dilinin, qəsdən, bilərəkdən, dilbilməzliyinin çörəyini yeyən, hansı millətin vəkili olduğu bilinməyən bir millət vəkili əslində heç reallıqdan xəbəri olmaya-olmaya yalnız ehtiyatkarlıq, “sədaqət” instinktinin təsiri altında bir az əvvəl orduda korrupsiya hallarının olduğunu qətiyyətlə inkar etdiyi halda, az sonra eyni məharətlə orduda korrupsiya hallarının ola biləcəyini etiraf edir. Daha
389 doğrusu, reallığı dillə istədiyi kimi, guya ondan tələb olunduğu kimi idarə edir və dəyişir: Bir də görürsən müdafiə nazirliyinin nümayəndəsi və ya dövlət dumasının deputatı deyir: “Mən orduda korrupsiyanın olmadığını demirəm” (“Mən demirəm ki, orduda korrupsiya yoxdur”; “Mən orduda korrupsiya hallarının olduğunu istisna etmirəm”). Heç şübhəsiz ki, birbaşa “orduda korrupsiya var” mülahizəsinə nisbətən bu mülahizələrin altından qaçmaq daha asandır. Çünki həqiqətin təsviri bəzən onun özündən daha qorxunc olur. Əslində öz funksiyası etibarilə millət vəkilinin məsələn Bakıda oturub Azərbaycan ordusunda korrupsiyanın, əsgər ölümlərinin, rüşvət hallarının olub-olmamasından, geniş, ya az geniş yayılıb- yayılmamasından xəbərdar ola bilməz. Əksinə, əgər ordu ilə bağlı müəyyən bir komissiyanın üzvi isə, vəziyyətdən xəbərdar olmaya bilməz. Lakin xüsusilə siyasi diskursda bu mülahizələrdən hansının reallaşmasının çox vaxt gerçəkliklə əlaqəsi olmur, dil forması bir düşüncə stereotipinin, ifadə avtomatizminin nəticəsi olaraq doğulur. Belədə dərketmə predmetsiz bir şeyə çevrilir, bütünlüklə dil formasının ixtiyarına keçir, gerçəklilə deyil, dil işarələri ilə tənzim və idarə olunur. Əgər kimsə dil işarəsinin arxasındakı reallığı heç olmasa dumanlı şəkildə, tam adekvat olmasa da (bu, əslində mümkün də deyildir) görmürsə, dil simvollarını reallıq formasına çevirirsə, yalan danışır. Həqiqi gerçəkliklə dil gerçəkliyini, doğru ilə yalanı qarışdırır. Dil hansı zənginlikdə linqvistik qiymətlər və qiymətləndirmə alternativləri, variantları hazırlasa da, yalançını həqiqətin qarğışından və yalanın şərindən, məsuliyyətindən tam qoruya bilmir. Çünki dərketmə yalnız dil vasitələri ilə olmur. Kontekst semantikası denotativ semantikanı öz içərisinə alaraq, onu gah önə çəkib, gah da mətnin dərinliklərinə qovsa da, yalan aysberqi dərinliklərə otursa da, onun görünən hissəsi reallığın tam gizlədilməsinə, təsəvvür radiusundan tamamilə uzaqlaşmasına, yayınmasına imkan vermir. Belələri guya dövləti qoruduqlarını, nəyəsə, kiməsə xidmət etdiklərini düşünsələr də, əslində dövlətin dayaqlarına zərbə vururlar, dil müqavimətinə rast gələn kimi ağ bayraq qaldırmağa məcbur olurlar. Litota strukturları genişləndikcə, leksik-semantik tərkib və sintaktik kütlə mürəkkəbləşib ağırlaşdıqca yayğınlıq, əsl mətləbi dolaşdırmaq, müqabil tərəfdə, dinləyici və ya oxucularda çaşqınlıq yaratmaq,
390 koqnisiyanı, anlamanı dolaşdırıb çətinləşdirmək imkanı da artır. “Xəbərlər”i dinləmək peşmançılığından ayılmamış bir də görürsən, daha doğrusu, eşidirsən ki, başqa bir kanalda adi, görünən qiymətlərdən fərqli olaraq linqvistik qiymətlərdən, dil dəyərlərindən o qədər də xəbəri olmayan dövlət məmuru deyir: “Tarif şurasına müxtəlif xidmət sahələrində və dövlət qurumlarından qiymətlərin artırılması haqqında müxtəlif müraciətlər daxil olub. 13 müraciətdən çoxuna müsbət cavab verilməyib... Dövlət Dəniz Administrasiyasında... çoxtonnajlı gəmilərə 3200 manatlıq rüsum tətbiq ediləcək. Bu birdəfəlik rüsumdur və tarif şurasının qərarı ilə əlaqədar hətta hüququ şəxslərdə belə böyük narazılıqlar olmayacaq” (ANS). “Böyük narazılıqlar olmayacaq” dil forması “kiçik narazılıqlar olacaq” anlamından çox, “müəyyən qədər, cüzi sayda narazılıqlar ola bilər” anlamına uyğun gəlir. Axırıncı söyləmdə “müsbət” sözünün manipulyativ gücünə fikir verin. Allah göstərməsin, pis xəstəliklərdə və dopinq yoxlanışlarında da mənfi, dəhşətli xəbər “pozitiv” (müsbət) indeksi ilə qeyd olunur. Müsbət demişkən, müsbət, pozitov sözlərə, mükəmməl leksikaya inkarlıq işarəsinin əlavə olunması yayılanlığın yeni praqmatik qatlarını gündəmə gətirir. Bu gün dözümlü, mehriban, yolayaxın bir xalqın yaşadığı Azərbaycanda, xüsusilə gənclər arasında “Yaxşı deyil” replikası ilə bir çox xoşagəlməz situasiyaları tam sovuşdurmaq mümkün olmasa da, onları qismən yumşaltmaq mümkündür. İnkarın qüvvətləndirilməsi, habelə obrazlı inkarlıq vasitələri, kiçiltmə, inkarı inkar mexanizmlərinin maksimum istismara buraxılmasında mühüm rol oynayır, kiçiltmə və zəiflətmə çalarlarını intensiv təsdiq prizmasından xeyli dərəcədə yayğınlaşdırır. Sandıq başında duran “şərəfli peşə” sahibi – müəllim və ya hər hansı digər bir inaılmış şəxs ciddi əsas və ya heç bir əsas olmadan saxtalaşdırmada günahlandırılan məktəb direktorunun müdafiəsinə qalxır: “Biz bir zərrə qədər də / iynənin ucu qədər də onun fəaliyyətindən narazı deyilik”, “Qonaqların bizdən bir qram da / bir damcı da, bir qırıq da (dialekt sözü) narazılıqları yoxdur”, “Onlar bu vaxta qədər / indiyə qədər bizdən razı olmamaları haqqında bir kəlmə söz də deməmişlər”, “Onların narazı olması haqqında bizə bir dənə də olsun fakt daxil olmamışdır” kimi yayındırma manevrlərində qüvvətli inkarlıq psixoloji cəhətdən hər hansı şübhə imkanını bir anlığa da olsa
391 aradan qaldırır, hər cür alternativ imkanı tamamilə istisna edir, xalis tərəddüdsüz, müzakirəsiz həqiqət illüziyası formalaşdırır. Bu qəbildən olan söyləmlərdə subyektin mövqeyincə qəti hökm nəzərdə tutulsa da, əslində təxmini mühakimə ifadə olunur. Litota strukturlarında digər leksik ağırlaşdırıcılar da əksərən eyni funksiyanı yerinə yetirməyə xidmət edir, yayğın, birmənalı olmayan linqvistik qiymətləri əks etdirir, inkar hökmün intensivləşdirilməsi vasitələri danışanın nəzərində gerçəklik, həqiqət dəyərlərinə münasibətdə inam və psixi təsir imkanlarını artırır: Biz qətiyyən onun fəaliyyətindən narazı deyilik, Biz əsla onun fəaliyyətindən narazı deyilik, Biz heç vaxt / heç zaman onun fəaliyyətindən narazı deyilik / narazı olmamışıq: “Biz dünyasında onun fəaliyyətindən narazı qala bilmərik” kimi qəti hökmlər ümumiyyətlə, “razı olmamaq”, “narazı qalmaq” kimi qeyri-praqmatik variantları istisna edir. Sosial kontekst, gözləyiş belə məqamlarda mənfi olanı, pisi daha asan, daha fəal qavramaq psixologiyası isə israrla mülahizəni əks, “pozitiv” tərəfə istiqamətləndirir. Müasir alman dilində işlənən aşağıdakı cümlələrdə mübahisə doğurmayan həqiqət bundan ibarətdir ki, onlar ən müxtəlif məna və anlamlarda reallaşa da bilir. Es ist gar nicht unmöglich. Es ist durchaus nicht unmöglich. Es ist ganz und gar nicht unmöglich. Es ist alles andere als unmöglich. Es ist überhaupt nicht unmöglich. Es ist auf keinen Fall / keineswegs, keinesfalls unmöglich. Belə yayğın, yayılan ifadə üsullarının pozitiv praqmatikası haqqında da eyni sözləri demək olar. Dil istifadəçisi şişkin, aldadıcı və parıltılı ifadə formalarının arxasında, daha doğrusu, fonunda ən müxtəlif qeyri-səmimi nitq davranışlarını, yalan və aldanış hərəkətlərini reallaşdıra bilər. Danışanın məqsədindən, intonasiyasınadan, linqvistik qiymətləndirmə meyarlarından asılı olaraq mühakimənin doğruluq və yalanlıq hədlərini mürəkkəb, kompleks leksik-semantik tərkibdə diametral surətdə dəyişməsi operativ və birmənalı anlamanı çətinləşdirir, mümkün dil-ifadə reflekslərinin avtomatlaşmasına, mexaniki dərkinə gətirib çıxarır.
392 Beləliklə, kiçiltmə perifrazlarına dilin güclü ehtiyat qüvvəsi, mühakimələrin, informasiya komplekslərinin həqiqilik və səhihlik dərəcələrini, modal və emosional çalarlarını tənzimləmə, fokuslaşdırma mexanizmləri kimi yanaşmaq lazımdır. Deməli, litota fiqurunda kiçiltmə, zəiflətmə və qətiyyətlə demək olar ki, həm də fikir qütblərini yaxınlaşdırma, tarazlaşdırma strukturlarında yalnız birmənalı, birqiymətli şəkildə iki anlayış – müsbət və mənfi deyil, həm də gah müsbət, gah da mənfi kimi anlaşıla bilən iki adlandırma və iki mühakimə - təsdiq və inkar hökmlər, onların mümkün məntiqi çalarlıqları bir bütöv halında qarşılaşır. Litotanı, kiçiltmə-zəiflətmə, maksimallaşdırma düşüncəsi və strategiyasının digər mümkün dil resurslarını yalan və aldanış həvəskarları üçün cəlbedici edən də elə budur. Litota və inkarı inkar təkcə anlayışların, linqvistik qiymətlərin deyil, mühakimələrin, təkliflərin, danışanın ifadə olunan fikrin gerçəklik dərəcəsinə, doğruluq meyarlarına uyğunluq, münasiblik hədlərinin yayılanlığını nümayiş etdirməyə imkan verir. Təsdiq mülahizəyə, iqrara xidmət edən inkar hökmün heç bir ehtiyac olmadan, lüzumsuz yerə qüvvətləndirilməsi yalanın ən bariz siqnallarından, nişanlarından biri kimi diqqəti cəlb edir. Bu fenomenə yalançı əlində (dilində!) boğulan, əzilən, əzab çəkən dilin fəryadı, günahın, eyni zamanda dil günahının da etirafı kimi baxmaq olar. Psixoloji baxımından daim həqiqəti, yeganə doğrunu düşünən, haqq sözünün eşidilmədiyini, ona məhəl qoyulmadığını güman edən adamların dil davranışlarında da belə ifrat, qəti və alternativsiz, qeyd-şərtsiz nitq aktları özünə yer tapır. Adətən, diplomatik ünsiyyətdə, siyasi diskursda belə ifrat mühakimələri təshih etmək, yumşaltmaq, bütövlükdə mətni qəbul olunmuş standartlara, stereotiplərə oturtmaq ehtiyacı yaranır və bu ehtiyac litotanın, inkarı inkar fəndinin sıx-sıx reallaşmasını şərtləndirir. Bir qayda olaraq iki ifrat qütb (məsələn, “radikal müxalifət” və “barışmaz iqtidar”) və ya iki bir-birinə tamamilə zidd ideologiya, yaxud ciddi beynəlxalq danışıqlarda açıq tendensiyaçılıq, təəssübkeşliklə sadəlövh “həqiqət axtarıcılığı” üz-üzə dayandıqda mühakimələrin, mövqelərin, bununla dil hərəkətlərinin də aşırı, ifrat həddə dırmanması ehtimalı artır. Bu strategiya digər bir yandan da öz fərdi həqiqətinə, sözünün doğruluğuna inanmamaq psixologiyasının
393 qanunauyğun nəticəsi kimi doğulur. Siyasi aləmdə az-çox həqiqəti demək istəyi ilə tanınan, Azərbaycan tərəfinin ciddi müqaviməti və təpkisi ilə qarşılaşan Andreas Qross sanki ürəyini boşaldırmış, kiməsə son anda acıq verirmiş kimi tam ifrat mövqe nümayiş etdirərək dedi: “Bu ölkədə demokratiya adına heç nə yoxdur”. O, Azərbaycanla heç bir razılığa, sazişə gəlmək istəməyən Ermənistan haqqında da eyni ifrat mövqedən çıxış edir və bir diplomat olaraq mətn boyu “kompromislərdən” danışaraq linqvistik realizm və mötədillik nümayış etdirməyə səy göstərir: “Demokratiya təkcə oliqarxik qruplar üçün deyil. Müxtəlif oliqarxik qruplar Ermənistanda siyasi iqtidarı öz əllərində cəmləyiblər. Heç olmasa, sizdə bu oliqarxik qruplar arasında rəqabət var. Azərbaycanda isə heç bir rəqabət yoxdur, hakimiyyətə ancaq bir qrup nəzarət edir”. Qross beynəlxalq müşahidəçilər missiyasının Ermənistanda ilk dəfə azad və ədalətli seçkilərin keçirilməsi haqqında fikrə münasibət bildirərək əlavə edir ki, bu, daha çox diplomatik addımdır. Çünki ötən seçkilər çox pis olub, bu seçkilər isə daha az pis olduğuna görə onu irəliyə doğru addım adlandırırlar. “Bu rəy açıqlanarkən mən də mətbuat konfransında iştirak edirdim, görürdüm ki, bu rəy heç də kifayət qədər ədalətli deyil. Bəzən beynəlxalq müşahidəçilərin problemi onda olur ki, onlar nəzakətli olmağa çalışırlar.” Ermənistanla Azərbaycanda demokratiya sahəsində vəziyyəti müqayisə edən Qross daha sonra deyir ki: “Azərbaycanda vəziyyət Ermənistandakı ilə eyni deyil, ancaq bundan daha pisdir”. “... Ermənistanda heç olmasa müxtəlif oliqarxik qruplar arasında rəqabət var. Azərbaycanda isə heç bir real rəqabət yoxdur. Eyni zamanda hər hansı plüralizm də yoxdur, bu ölkədə müxalifətin fəaliyyət göstərməsi mümkün deyil. Müxalifət olamyan ölkədə isə demokratiya adına heç nə yoxdur...”. Sonra Qross ekstremizm və mübaliğə “dalğalarında” tərəfləri tamamilə birləşdirərək belə bir dahiyanə “kəşfə” gəlib çıxır: “Siz kompromislərə getməlisiniz və adamları buna hazırlamalısınız. Kompromis o deməkdir ki, heç kim istədiyinin hamısını almır, ancaq hər tərəf nəsə əldə edir. Bu, siyasi mədəniyyətdir. Mən qorxuram ki, oleqarxik strukturların olduğu, qeyri-demokratik və cəsarətsiz hakimiyyətin hökm sürdüyü bir vaxtda siz bu cür müdrik kompromislərə gedə bilməyəcəksininz” (Qəzetlərdən). Qrossun təkliflərində - Avropa “müdrikliyi” ilə kosmopoltizminin bu tipik nümunəsində qeyri-səlis məntiqin, ifrat-təxmini
394 mühakimələrin güclü tərəfi və ziddiyyətləri öz əksini tapır. Buna siyasətin, siyasi düşüncə və məntiqin “nisbilik nəzəriyyəsi” də demək olar. Göründüyü kimi, kimliyindən asılı olmayaraq məntiqi-semantik paradokslar siyasi diskursda tematik proqressiyanın, silsilə-mülahizələrin əsas motivlərindən birini təşkil edir. Siyasi diskurs dərketmə prosesində mütləq danışan və düşünən şəxslərə öz şərtlərini, qanunauyğunluqlarını da diqtə edir. İnkarın intensivləşdirilməsi vasitələri ilə söyləmin funksional statusunu dəyiçmək, konkret praqmatik yönlüyü yalan və aldanış dumanlarında qərq etmək “ustalığını” Azərbaycan reallıqlarına aid konkret mətn parçaları ilə izləmək maraqlıdır. Müasir Azərbaycan gerçəkliyində hakimiyyət-müxalifət düşmənçiliyi, ifrat radikal münasibət və barışmazlıq kontekstində nəyin həqiqət, nəyin qeyri-həqiqət olduğunu təyin etmək o qədər də asan məsələ deyil. Çünki reallıq təklə yox, cəmlə ölçülür, fərdlərin, iddiaların sayını belə ötüb keçir, yayğınlıqlara, qeyri-dəqiqlik və təxmini mülahizələrə geniş yol açır. Açıq, sərbəst münasibət və qiymətləndirmələr məsələyə ayıq, dialektik yanaşmanı əngəlləyir. Əvvəlcə o qədər də böyük rütbəsi olmayan, iqtidar üçün də böyük problemlər yaradan dövlət rəsmisinin diffamasiya, böhtan haqqında qanunla bağlı mülahizələrini nəzərdən keçirək. “Diffamasiya haqqında qanun hələ Avropanın heç bir ölkəsində qəbul olunmayıb...”. Bu məlumatda “hazırda Azərbaycan cəmiyyətinin jurnalistləri bütün məsuliyyətdən azad etməyə hazır olmadığı” (?) bildirilir. Səriştəsiz “siyasət məmuru” Azərbaycanda mətbuatın durumu ilə bağlı ABŞ rəsmilərinin bəyanatlarını da bölüşmədiyini bildirməklə psixoloji həddi də adlayır, artıq belələrinin yalanları ilə doldurulmuş (və deməli, həm də zənginləşdirilmiş!) Ana dilinin, hüquqları taptalanan Ana dilinin inkarlıq xidmətindən səmərəli şəkildə yararlanmaq “nümunəsi” göstərir: “Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığına heç bir təhlükə yoxdur. Dövlət azad sözün qarantiyasıdır” (?). (Düz deyir, amma belə məmurlar tərəfindən təhlükə var!). Əvvəlcədən formalaşmış, oturuşmuş yalan və aldanışın felinə uymayaraq soyuq başla düşünməyə üstünlük və dəyər verən məmur da anlayar ki, bu gün heç ABŞ, Almaniya, Fransa, İtaliya kimi ölkələrdə də dünyada ən güclü silaha – sözə yiyələnmiş jurnalistlərin, onların təmsil etdikləri azad mətbuatın
395 təhlükəsizliyinə tam qarantiya vermək mümkünsüzdür. Digər tərəfdən, heç bir cəmiyyət, hətta yetkinlik səviyyəsi aşağı olan bir cəmiyyət heç bir kəsi heç vaxt məsuliyyətdən xilas etməz və heç bir fərd də özünü tam məsuliyyətsiz, məsuliyyətdən kənar hiss edə bilməz. Məsuliyyətsizliyin məsuliyətini öz üzərinə götürməz. Həqiqət budur və əgər bundan kənara çıxırsansa, lüzumsuz tərəfgirliyini yalana yuvarlandığını etiraf etmiş olursan. İndi də öz “mükəmməlliyinə” görə heç də yuxarıdakı mühakimədən geri qalmayan azərbaycansayağı bir müxalifət yalanı: Onu da bildirək ki, hakimiyyətin bu cür davranacağı gözlənilən idi... Onlar heç bir zaman verdikləri vədə əməl etmirlər və onlar üçün kişi sözü heç bir əhəmiyyət kəsb etmir... Bütün Azərbaycanı xilas funksiyasını çiyinlərinə alan bir siyasət bloku üçün hansısa meydanın azadlığına nail olmaq o qədər də çətin deyil (Qəzetlərdən). Mühakimənin gerçəklik dəyərinin ifrat dərəcədə böyüdülməsi, aşırı qiymətləndirmə və səciyyələndirmələr inam limitinə zərbə vurur, təklifin, mülahizənin həqiqiliyini, gerçəkliyini şübhə altında qoyur, kognitiv - psixoloji transformasiya nəticəsində fikir əks yayılmalarla təsirini getdikcə zəiflədir. Həbsxana, xüsusilə “postsovet” həbsxanaları elə bil məkana oxşayır ki, orada məhbuslar öz həyatlarından nəinki tam, heç qismən də razı ola bilməz. Bu məqamda “razı olmaya bilməz”, “narazı ola bilməz” kimi dolaşıq inkarı inkar müdaxilələri də vəziyyəti “yaxşılığa doğru” əsaslı surətdə dəyişə bilmir. Məhbusların saxlanma şəraitindən “narazı olması” və ya “razı olmaması”, onların “narazılıq etməməsi” tamamilə başqa-başqa şeylərdir. Bu məntiq həqiqətə daha çox uyğundur ki, “narazı olan” məhbus müxtəlif səbəblərdən – qorxudan, ehtiyatdan, sonradan incidiləcəyindən, işgəncə veriləcəyindən çəkinərək adətən “narazılıq etməyə”, bunu dilinə gətirməyə cəsarət etmir. Bu hər yerdə belədir, mövcudluq, yaşam tələbidir. İnsanların, xüsusilə məhbəs sakinlərinin həyatı, gələcəyi təkcə onların davranışından, əməlindən deyil, sözlərindən, bircə sözdən də çox asılı olur. “Məhbuslardan heç biri saxlanma şəraitindən narazılıq etməyib” təklifi, psixoloji situasiyadan kənara çıxan ifrat ümumiləşdirici və qəti mühakimə fikri gerçəklikdən, həqiqi vəziyyətdən xeyli uzaq salır, mühakimə sanki sükunət məkanını itirərək bir anlığa itib gedir, yoxa çıxır. Lakin uzun
396 müddət gerçək təsirini, izini saxlayır. İnkarı fakt adlandırıla bilən (hərçənd öyrənilmə və qavranılma imkanları hələ də çox məhdud olan elm sübut edir ki, inkarı fakt yoxdur) həmin materialı olduğu kimi təqdim etmək maraqlı olar. Elçin Behbudov 3 saylı Şüvəlan İstintaq Təcridxanasında monitorinq keçirib. Hüquq müdafiəçisi bildirib ki, rəcridxanadakı şəxslərin heç biri saxlanma şəraitindən narazılıq etməyib. Dünən İşgəncələrə Qarşı Komitənin (İQK) sədri Elçin Behbudov 3 saylı Şüvəlan İstintaq Təcridxanasında saxlanma şəraiti ilə bağlı monitorinq keçirib. Bu barədə APA-ya komitə sədri məlumat verib. E. Behbudovun bildirdiyinə görə, orada saxlanılan bəzi şəxslər onunla görüşmək istəyib: “Mən orada Elşən Qurbanov, Mehriban Ələkbərova, Səftər Əsədov, Ruslan Bessonov və Adil Şamilovla görüşdüm. Səftər Əsədov əvvəllər 11 saylı Cəzaçəkmə Müəssisəsində cəza çəkib. Orada baş verən məlum hadisələrdən sonra təcridxanaya göndərilib. O bildirdi ki, “obşaq” meylli olmayıb. Dustaqlar yalnız sabiq rəis Oqtay Həsənovun əməllərinə etirazlarını bildirib. Belə ki, sabiq rəis onlara həbsxanada işgəncə verib. Hətta onun təhqir etdiyi məhkumlardan biri özünü öldürüb”. Hüquq mqdafiəçisi bildirib ki, təcridxanadakı şəxslərin heç biri saxlanma şəraitindən narazılıq etməyib. Onların şikayəti istintaq zamanı üzləşdikləri təzyiqlərlə bağlı olub (“Şərq”) Şübhəsiz ki, təkcə bizdə deyil, bütün dünyada heç kəsin xoşuna gəlməyən bahalaşma ilə bağlı daha bir ifrat dəyərləndirmə, linqvistik saxtalaşdırma örnəyi: ...İlk baxışdan belə görünür ki, bahalaşmanın dozası yüksək olduğundan hakimiyyət təmsilçiləri də narahatçılıqlarını açıq şəkildə büruzə vermək məcburiyyətində qalıblar. Ancaq faktlar proseslərin öncədən hazırlanmış ssenarin üzrə getdiyindən xəbər verir. Bahalaşma ilə bağlı narahatçılıqlarını ifadə edən hakimiyyət təmsilçiləri sadəcə olaraq həmin ssenaridəki “ev tapşırıqlarını” yerinə yetirirlər... ...Bütün bunlar göstərir ki, korrupsiyalaşmış və harınlaşmış hökumət üçün insan amilinin zərrə qədər də əhəmiyyəti yoxdur ...
397 ...Bahalaşma ilboyu davam edəcək. Qiymət artımları ilə bağlı Tarif Şurasının məlum qərarları isə “bir illik bahalaşma proqramını bir günə reallaşdırmaq” cəhdi idi... Məlumdur ki, əgər iqtisadi yüksəliş, qiymət bumu dövründə bahalaşma insanları narazı salırdısa, maliyyə böhranı zamanı, əksinə, ucuzlaşma hadisələrə müxtəlif münasibət və yanaşmalar doğurdu, əhalinin heç də bütün təbəqələrini tam razı salmadı. Belə görünür ki, ucuzlaşma lap yaxın gələcəkdə öz praqmatikasını, o cümlədən də linqvistik praqmatikasını yaradacaq. Çünki onların hər ikisi həqiqətdir və əahlinin müxtəlif təbəqələrini, ayrı-ayrı fərdlərin eyni həqiqətə münasibəti heç zaman eyni, müxtəlif həqiqətlərə münasibətləri də mütləq fərqli olmur. Dil dərketmə sistemini, insanın koqnitiv bacarıq və qabiliyətlərini tam əhatə etməsə də, onun ən mühüm tərkib hissələrindən biri kimi insanlararası münasibətlərdə ən müxtəlif və intensiv eksperimentlərə məruz qalır, sosial və psixoloji situasiyaya, reallıqlara münasibətdə öz dəyərlər və dəyərsizliklər sistemini formalaşdırır. Buraya yeni çalarlar, elementlər əlavə edir (Bax: S. Abdullayev (2), 208). “Doğruluq” dəyişəninin linqvistik qiymətlərini dolaşdıran, fikrin analşılmasını düyünə salan, əslində həqiqəti ifadə etməyə deyil, ondan qaçmağa hesablanmış daha bir dil-ifadə spiralı – əslində sərfəli olmayan situasiyanı praqmatik baxımdan daha səmərəli tənzim etmək cəhdi. Mühacirətdə olan məşhur siyasi xadimin Azərbayacana qayıdışı, daha doğrusu, siyasi mülahizələrə görə onun qayıtmasının qarşısının alınması ilə bağlı daha bir zəruri yalan: ...Həmin hadisədən bir gün sonra ...ABŞ-ın bir sıra KİV-inə müsahibəsində deyilir: Rəsul Quliyevin Bakıya gəlmək xahişi heç də rədd edilməyib. Bu, yenə də müxalifətin ictimai rəyi azdırmaq cəhdidir... Xahiş edirəm, düzgün əks etdirəsiniz və yanlış xəbərlər verməklə ictimai rəyi azdırmayasınız (Qəzetlərdən). Əslində siyasi təcrübədə bu qəbildən olan dil hərəkətləri məqbul sayılır və mübarizənin məntiqindən, konkret situasiyanı öz xeyrinə dəyişmək və hadisələrə yeni baxış formalaşdırmaq səyindən və zərurətindən doğur. Makiavellinin məşhur tezisini xatırlayaq: “Hakimiyyətə
398 yiyələnmək və onu əldə saxlamaq üçün bütün vasitələr məqbuldur”. Deməli, dərketmənin mühüm komponetlərindən biri olan dil vasitələri də! Dövlət rəsmilərindən biri Azərbaycanda qısa bir müddətə prezident səlahiyyətlərini yerinə yetirmiş siyasi xadimin fəaliyyəti haqqında danışarkən dedi: “Onun vaxtında bir qarış Azərbaycan torpağı da ermənilərə verilməyib”. Dövlət rəsmisinin sözləri tamamilə doğru idi, çünki həmin şəxsin vaxtında “bir qarış” Azərbaycan torpağı deyil, bütöv ərazilər, milyon qarışlarla ölçülən torpaqlar əldən getmişdi, Azərbaycan bunun nəticəsində strateji təşəbbüsü tamamilə əldən vermişdi. Şuşa itirilmişdi. Doğrudur, Ana dilinin düzünə, sağlam məntiqi bu mülahizədə obrazlı inkarlıq vasitəsi ilə fikri nəinki bilavasitə, vasitəsiz yolla ifadə edir, həm də onu möhkəmləndirir, söyləmə qəti və sarsılmaz bir həqiqət qüvvəsi bəxş edir. Lakin fırıldaqçının, dələduzun, işbazın dilində dil də öz simasını itirir, öz təbiiliyini, normativliyini saxlaya bilmir, belə ifadə etmək mümkünsə, öz biolojisindən məhrum olaraq fərdi iradəyə tabe olur. Gücə, zorakılığa itaət etməli olur. Qrammatika kitablarında “kiçik ölçü”, “kiçik kəmiyyət” bildirən söz (bir qarış da, bir damla da, bir zərrə də, bir millimetr də) adlandırılan minimallıq işarələri ən böyük kəmiyyətləri, ölçüləri, coğrafi əraziləri öz içərisinə alıb gizlədir. Bu işin sadə izahı və psixologiyası belədir ki, vəzifəsini, dəbdəbəli həyatını, nüfuzunu və var- dövlətini qorumağa, əldə saxlamağa çalışan, “əlverişli” fürsətdən, situasiyadan istifadə edərək daha da irəli getməyə can atan bir avantüra, macəra həvəskarı, söz möhtəkiri nəinki Vətənə, həm də Ana dilinə xəyanət etməkdə, onu öz fərdi həqiqətlərinin dili səviyyəsinə gətirməkdə özünü tam haqlı bilir. Bəlkə də düz edir, çünki bir çoxlarının nəzərində “o şey ki, mənə xidmət etmir, deməli mənim deyil”. Onunla həmrəy, həmqayə olmasaq da, bu “dahi” dünya adamını, istedadlı realisti, praqmatiki dərk etməyə çalışmasaq, dünya bizə daha əlçatmaz, çətin və dərkolunmaz görünəcək. Belələrinin nəzərində söhbət “həqiqət imtahanı” verməkdən deyil, konkret vəzifəni yerinə yetirməkdən, situasiyaya üstün gəlməkdən gedir. Daha doğrusu, gerçəkliyi qeyri-adekvat şəkildə ifadə edən, etməyə qadir olan “su kimi hər tərəfə axan” dilin, dil vasitələrinin köməyi ilə fərqli, daha konstruktiv reallıq yaratmaqdan, daha münasib situasiya konstruksiya etməkdən gedir. And-amanla “Bu vaxta qədər bir qəpik də rüşvət
399 almamışam” deyən peşəkar rüşvətxorun dilindəki “dil həqiqəti”ni də görmək və ona da “inanmaq” gərəkdir. Bir qədər diqqətli olsaq və onu da anlamağa çalışsaq görərik ki, söhbət heç də sadə yalandan, sadələşdirilmiş yalandan getmir. Söhbət məqsədli, qeyri-əxlaqi dil aktından, nitq manerasından gedir. Yalan dilin sanksiyası, onun bir növ xeyir-duası ilə reallaşır. Belələrini tanıdığımdan və o konkret adama yaxşı bələd olduğundan, onun özünün təhfsirindən, “dahiyanə” şərhindən öyrənmişəm ki, adam demək istəyir ki, bir qəpik, bircə qəpik (?) yox, çox-çox, lap çox rüşvət almışam! Xırda-xuruş oğru yox, böyük oğru, ağır kişi imici qazanan, hamıya kələk gələn bu dil manyakı sonra demək istəyir ki, məsələn, manatla, rublla yox, indi dəbdə olan dollarla, avrolarla alver edib. Daha xırda rüşvətxorlar kimi ucundan tutub ucuzluğa getməyib, özünü yüngülsaqqal eləməyib, oğurluq aktını “ləyaqətlə” icra edib. Buradan çıxan nəticə odur ki, ən müxtəlif situasiyalarda dil hərəkətlərinin zənginliyini və müxtəlifliyini öyrənmək bütöv xalqların və hər bir insanın şəxsi həyatında heç də əhəmiyyətsiz bir şey deyildir. Görünür, biz həyat mübarizəsində nəyin bahasına olursa-olsun qalib gəlməyə can atan əslində güclü, sərvaxt insanların nitqini daha diqqətlə, bütün təfərrüatı ilə öyrənib ümumiləşdirməli, onlardakı aldanış və hiylə imkanlarını bütün mənfi- müsbət çalarları ilə qavramağı və onlara vaxtında reaksiya verməyi öyrənməliyik. Hər bir situasiyada hər bir dil davranışını “oxumağı”, məqamında dərk etməyi öyrənməliyik. Yalana həqiqətin, doğrunun bir elementi, “döğruluğ”un linqvistik qiymətlərindən biri kimi baxan müasir dünya ilə ünsiyyət saxlamaq üçün yeni dünyanın Ezop dilini, “Ezop standartlarını”, bütün mümkün anomaliyaları, sapmaları yaxşıca öyrənib mənimsəməliyik. Əks təqdirdə istər xaricdə, istərsə də daxildə “tərəqqi etmiş” müasir insanın, onun xarakterinin, mövcudluğunun zəruri komponenti olan əlahəzrət Yalanın praqmatikasını öyrənmək, onu dəf etmək və özünümüdafiə çətin olacaq. Dərketmənin insanmərkəzçi xarakteri bunu zəruri və qaçılmaz edir. Görünür yalana qeyri-etik hərəkət kimi yanaşmaq heç də həmişə konstruktiv olmur. Nəinki heç də həmişə konstruktiv olmur, həm də öz aktuallığını çoxdan itirmiş psixoloji nonsensdir – desək səhv etmiş olmarıq.
400 Mətbuatda, siyasi diskursda yalançı informasiya xidməti ilə bağlı topladığımız və təhlil edə biləcəyimiz materiallar üzərində müşahidələrimizi davam etdiririk. Millət vəkili, xalq deputatı seçilmək iddiasında olan, lakin səs toplaya bilməyən yeni dövr fəallarından biri şansını tamamilə əldən verməmək, yuxarıların yadından çıxmamaq, qələmindən düşməmək üçün bir dəfə seçkilərin keçirilməsi ilə bağlı təşkil olunan dəyirmi stolda dedi: “Seçkilərin demokratikliyinə, tam düzgün və obyektiv keçirilməsinə mən qətiyyən şübhə eləmirəm”. Məlumdur ki, hətta dünyanın ən demokratik, o cümlədən ən geridə qalmış ölkələrində belə “Seçkilərdə heç bir qanun pozuntusu olmayıb” və ya “Seçkilərdə heç bir nöqsana yol verilməyib” kimi qəti, birmənalı, birqiymətli hökmlərdə də labüd olaraq reallığın, gerçək faktların özündən qaynaqlanan yanlışlıq, natamamlıq və aldanışdan qaçmaq mümkün deyil. Çünki mahiyyətcə, sırf texniki baxımdan da dünyada heç bir seçkidə, heç bir yerdə, heç bir ölkədə, heç bir hörmətli, şöhrəti dünyanı tutan nüfuzlu, ideal adamın seçkisində istisnasız olaraq heç bir qanun pozuntusu, nöqsan və ya çatışmazlıq olmaya bilməz. Dil işarələrinin qeyri-səlistliyi, qeyri-adekvatlığı və bərabərləşdirmə, detalları tənləşdirmə, ümumilədirmə kimi ilkin qüsurları aldanış mənbəyinə çevrilir. Digər tərəfdən, hər bir konkret nitq aktında dil işarələri subyektiv təsirlərə, təhriflərə də məruz qalır. Məsələ burasındadır ki, bir çox həddindən artıq fəal, səlahiyyətli adamlar, sükanı əlində tutan adamlar “qanun pozuntuları” anlayışını ancaq digərlərinə, qanun imperativlərinin yönəldiyi şəxslərə şamil edir, özlərinə aid “pozuntuları” isə heç cür dərk etməyə hazır olmurlar. Və ya bunu əsl ədalətsizlik, haqsızlıq kimi qavrayırlar. Psixoloji cəhətdən də belədir ki, qanunun, dövlətin bəslədiyi, bəzi tox, kəkliyi azmış məmurlar həmişə olduğu kimi bu situasiyada da özlərini qanunun fövqündə hiss edirlər. Qanunları cəmiyyəti, insan münasibətlərini qaydaya salan bir harmoniya aləti kimi deyil, aşağıları da özləri ilə bərabərləşdirən bir maneə, əngəl kimi qəbul edirlər. Onların bir çoxu deyəsən qanunları və dili də özəlləşdirmiş kimi görünürlər. Hindistan, Misir, Şimali Koreya kimi açıq, “humanist” məmləkətlərdə səksəni, doxsanı haqlamış prezident digər ölkənin birinci şəxsi haqqında “onun heç bir xəstəliyi yoxdur” kimi qəti, qeri-dəqiq hökmlər də gerçəklik, həqiqət zəminindən məhrumdur. “O heç
401 vaxt ölməyəcək”, “O ölə bilməz” kimi hökmlərdə isə dərketmənin iflası mütləq həddə çatır, hər cür yalan-mübaliğə limitini keçir. Kantın dediyi zəkanın müstəqilliyi, avtonomluğu – zəkanın, insan ağlının köləliyi ilə əvəz olunur. Əlbəttə, belə “hökmlər”də söhbət səmimiyyətdən, inamdan çox patalogiyadan, vahid ideya və ideologiyaya, cəbhələşməyə münasibətdə yanlış müdafiə, mövcudluq instinktindən gedir. Azərbaycan qəzetlərində yayılan şayiələrə görə həbs olunması gözlənilən maliyyə naziri haqqında belə məlumatlar getmişdi: “Bu məsələdə maliyyə nazirinin zərrə qədər də günahı yoxdur”, “Maliyyə nazirinin günahı olmaya bilməz”. “Yəqin ki, maliyyə nazirinin müəyyən nöqsanları var / olmamış deyildir” (“Yoxsa bu qədər villalar, var-dövlət haradandır?”). Belə situasiyalarda nə qədər yayğın olsa da, məhz inkar strukturları daha adekvat və gerçəkçi ifadə hesab olunur. Doğrudan da kollektiv şüur belədir ki, maliyyə nazirinin, böyük pulları idarə edən adamın nöqsanı, günahı olmaya bilməz. Bal tutan mütləq barmağını yalayacaq və sonda günahkar olmasa belə günahkar olacaq. Günahkar tutulacaq. Dil faktları təsdiq edir ki, inkarlıq işarələrinin kəmiyyət nisbətlərinin gözlənilməməsi, əlahiddə götürülmüş bir cümlədə və ya mətndə qəsdən, bilərəkdən inkarlıq sıxlığının yaradılması güclü aldanış və manipulyasiya mənbəyinə çevrilir, ünsiyyət prosesində çoxlu anlaşılmazlıqlar, bəzən keçilməz sədlər yaradır. Bu informasiya süzgəci, dil düyünləri xüsusilə az savadlı, naşı, təcrübəsiz və zəif qavrayışlı insanları çaşdırmaq, onları pis vəziyyətdə qoymaq gücündədir və çox vaxt kütləvi aldanışa hesablanır. Unutmaq olmaz ki, inkarlıq vasitələrinin kəmiyyət çoxluğu və yüksələn ardıcıllığı ilə manevr etmək aludəçiliyi fikir qütblərini dolaşdırmaqla əsl mətləbi gizlətmək, fikrin əks qütbünü daha yaxşı nəzərə çarpdırmaq hiyləgərliyi bəzən danışanın (yazanın) özü üçün də ciddi problemlər yarada bilir. Müxtəlif dil səviyyələrindən olan inkarlıq elementlərinin, mənfi çalarlıqlı leksik vahidlərin, yoxluq, natamamlıq və çatışmazlıq bildirən sözlərin, neqativ və privativ frazeolgiyanın artan təzyiqi şəraitində mətni kommunikativ baxımdan tənzim etmək və dərhal dərk etmək, birmənalı şəkildə qiymətləndirmək çətinlik törədir. Bu informasiya strategiyasının anti-nümunəsini radikal müxalifət mətbuatı
402 hesab olunan “Azadlıq” qəzetində Norveç səfirinin seçkilərin nəticələri ilə bağlı münasibətinin təqdim edilməsində aydın görmək olar. “Norveç höküməti noyabrın 6-da Azərbaycanda keçirilən parlament seçkilərinin beynəlxalq stadartlardan tamamilə uzaq olmamasından dərin təəssüf hissi keçirir. Keçirilən seçkilər Azərbaycanda demokratiyanın inkişafı baxımından bir addım geridir. Norveç hökuməti Azərbaycan hakimiyyətini seçki prosesində saxtakarlığa yol vermiş şəxsləri cəzalandırmağa çağırır” (Qəzetlərdən). Qeyd olunan dil eksperimentləri, “yalan sınaqları” mürəkkəb sintaktik vahidlərdə, xüsusilə tabeli mürəkkəb cümlə adlandırılan cümlə formalarında qaranlıq meşəyə, əsl dil cəngəlliyinə çevrilir. Manipulyasiya naminə cümlənin qəsdən dolaşdırılması siyasi mübarizənin sınanmış üsullarından biri hesab olunur. “İqtisadiyyat nazirliyinin hesabatında heç də inkar edilmir və burada iddia edildiyi kimi bu məslənin üstündən sükutla keçilmir ki, iri və xırda müəssisələrin, zavod və fabriklərin müxtəlif fiziki şəxslər tərəfindən özəlləşdirilməsində müəyyən nöqsan və çatışmazlıqlara yol verilməməsi tapşırığı heç də tamamilə təmin oluna bilməmişdir” (Çıxışlardan). Göründüyü kimi, belə mühakimə, fikir labiritində, konyunktura dolanbaclarında nəinki cümlənin, bütövlükdə mətnin məzmununu qavramaq çətin olur, həm də dil istifadəçisi tərəfindən eksplisit (aşkar) və implisit (gizli, qeyri-aşkar) inkarlıq daşıyıcılarının yerini, məqamını düzgün müəyyənləşdirmək, onların linqvistik enerjisini əlaqələndirmək, istiqamətləndirmək, sintaktik normalara uyğunlaşdırmaq müşgül məsələyə çevrilir. Və bulanıq suda balıq tutmaq xeyli asanlaşır. Əlbəttə, mürəkkəb, dolaşıq cümlələr iki səbəbdən – həm dili yaxşı bilməməkdən, həm də, əksinə, dili çox yaxşı bilməkdən, onun yalan-aldanış imkanlarına, praqmatik resurslarına, incəliklərinə yetərincə bələd olmaqdan irəli gəlir. Fikrin dəqiq, axıra qədər düşünülməməsi M. Qorkinin dediyi kimi “intibalar qabında bişməməsi”, kifayət qədər aydın olmaması da lüzumsuz inkara yol açır. ....Qusarda Kişiyevin namizədliyini geri götürməyə çalışıblar. Sonra qohumlarını həbs ediblər, ona yaxın maşınlarını aparıblar. Mən əminəm ki,
403 bütün bunlar prezidentin göstərişi ilə edilib. Mən inanmıram ki, mənim prezidentim belə hərəkət eləməz (İctimai televiziya). Bir deputatlığa namizədin seçkiqabağı çıxışından götürülmüş həmin parçada əsl məntiq, normal, təbii dil davranışı deyil, qorxu və ehtiyatkarlıq motivi cümləni təşkil edir, daha doğrusu, onu məzmunca amorf, anlaşılmaz bir hala gətirir. Bəzən müqabil tərəfi hər hansı bir mənfi hərəkətdən, neqativ düşüncədən çəkindirmək çağırışı, əksinə, onu həmin hərəkətə daha fəal şəkildə təhrik etməklə nəticələnir, hadisənin, faktın inkarı əks mövqenin daha aydın və təkidli nəzərə çarpdırılması işini görür. İnkar formantı bir çaşqınlıq, yalan və aldanış elementi kimi qavranılır və təsir göstərir: ...Natiq Ruslan Bəşirli olayının ölkə əhalisinin haqlı hiddətinə səbəb olduğunu desə də, xalqı partiya qərargahına qarşı hücumlar etməməyə çağırıb. Ramiz Tağıyev AXCP (“i”) rəhbərliyində Əli Kərimovun qohumlarının üstün mövqe tutduğunu və süni qarşıdurma yaratdığını bildirib. “Bu cinayət əməlinin məsuliyyəti təkcə Ruslan Bəşirlinin deyil, onu Gürcüstana göndərən şəxslərin də üzərinə düşür. Tələb edirəm ki, təcili olaraq qurultay çağırılsın və Əli Kərimov özünün qondarma Rəyasət Heyəti ilə bu məsələyə aydınlıq gətirsin. Bu fikirlərimə görə Əli Kərimov məni partiyadan xaric edə bilməz. Əgər o məni partiyadan çıxararsa, Əli Kərimova yumurta atmayacağam, onu yumurta kimi qərargahın pəncərəsindən çölə atacağam” (“Səs”). Burada inkarlıq işarələrinin düzgün paylanmaması diqqəti cəlb edir. Əslində heç bir təhlilə, araşdırmaya layiq olmayan bu şikəst, qüsurlu mətn parçasında, “yumurta, yoxsa toyuq” dilemmasını bir zərbədə həll edən bu “dahiyanə” dil əsərində təhrikçilik, konflikti qızışdırmaq, əsl hədəfi gizli, kol-kos arxasından daha dəqiq nişan almaq ustalığı çox aydın görünür. Çox aydın görünən bir də budur ki, partiya funksioneri nəinki “hücum etməyin” tərəfdarı deyil, əksinə, aqressiyanın, təhdidin daha ardıcıl və kəskin şəkildə davam etdirilməsinin təşəbbüskarı və fəal iştirakçısı kimi çıxış edir, yalnız öz mövqeyini, çoxdankı arzusunu ifadə etmir, kimlərinsə, görünür, çox arxalandığı və güclü adamların, qrupların sifarişini yerinə yetirir. Mühakimədə, təklifdə həmin mövqeyi qismən ört-basdır etmək cəhdi də
404 heç bir nəticə vermir. Gizli, latent litota dil istehlakçısının nəzarətindən çıxır, fikri gizlətmək əvəzinə, əksinə, ifşa aktı kimi səslənir. (1) Der Redner hat (gar) nicht verschwiegen, dass in der Tätigkeit der von ihm geleiteten Brigade bestimmte Versäumnisse und Fehler nicht da wären, (2) Der Staatssekräter verneinte nicht, dass beim Angriff bestimmte Verletzungen des internationalen Rechtes nicht ganz vermieden werden konnten, (3) Der Rechtsanwalt schließt nicht völlig / gänzlich aus, dass dieses schreckliche Ereigniss nicht ganz ohne Konsequenzen ausgelaufen ist kimi söyləmlərdə kiçiltmə, zəiflətmə strategiyası ehtiyatlılıq, təxminilik və güman mövqeyi başlıca praqmatik məqsəd kimi ön plandadır. İnkarın qüvvətləndirilməsi vasitələri söyləmi yeni yayılanlıq miqyasları, emosional qiymətləndirmə və çalarlarla daha da zənginləşdirir. Çox hörmətli və varlı bir adam evində hansı münasibətləsə qonaqlıq verirmiş. Birdən məclisin şirin yerində evin xanımı qonaqların hamısının eşidəcəyi bir tərzdə həyat yoldaşına – evin kişisinə “Sən qələt eləmə” deyir. Xanım bunu mən yazdığım kimi zəif formada demir, xalqın düşündüyü, qavradığı və dilə gətirdiyi daha kəskin bir empirizmlə, canlı əyaniliklə deyir: “...yemə!” Məclis dağılandan sonra ağsaqqallar kişini məzəmmət edir. Bu nədir? Sən belə hörmətli adamsan, arvadın camaatın içində sənə belə dedi. Kişi tövrünü pozmadan, görünür, hər şeyi götürən və hər çirkabı təmizləyən dilin himayəsini hiss edərək cavab verir: “Nə dedi ki? Dedi ...yemə, demədi ki, ...ye!” İnkarın mühüm bir funksiyası da əslində gizlədilən, ilk baxışda o qədər də əhəmiyyət verilməyən müddəanı qüvvətləndirmək, onu kommunikativ vurğu altına gətirməkdir. “Gələn il qazın qiymətinin qalxması gözlənilmir” söyləmi ilk növbədə “gözlənilmir” variantını önə çəkir, insanların şüurunda gözlənilən hadisəni oyadır, fəallaşdırır. Yersiz, gözlənilməz, artıq inkarın psixologiyası belədir. Qəzetlərin birində belə bir başlıq verilmişdi: “Mən Əbülfəz bəyi satmamışam”. Bunu yalnız Əbülfəz Əliyevi satan adam deyə bilər. Nikson sindromu («Я не вор») deyilən bu inkarlıq etirafı az qala bir dəlil, sübut olunmuş fakt, sənəd hüquq qazanır, inkarlıq yalanlarının, ümumən dilin psixologiyasının öyrənilməsi baxımından ciddi maraq və əhəmiyyət kəsb
405 edir. Təəssüf ki, həcm mülahizələrinə görə inkarlıq elementlərinin ən müxtəlif üslubi funksiyalarını geniş mətn daxilində araşdırmaq imkan xaricindədir. “O, dünyada / dünyasında, heç vaxt, heç zaman, qətiyyən, əsla məndən narazılıq eləyə bilməz”, “heç kim onu mədəniyyətsiz / əxlaqsız adlandıra bilməz”, “heç kim dünyada / dünyasında onun savadsız, bisavad, kəmsavad olduğunu deyə bilməz” kimi ümumiləşmiş mülahizələrdə də dəqiq sərhəd-son deyil, yayğın, yayılan semantika ifadə olunur. Həmin təkliflər kontekstdən asılı olaraq qüvvətli inkarlıqdan tutmuş intensiv, qeyri-qəti və mütərəddid təsdiqə qədər geniş çalarlıq, fərqli qiymət və qiymətləndirmələr kəsb edə bilər. Paradoksal haldır ki, zahirən inkar hökmün qüvvətləndirilməsi - daha güclü linqvistik enerji doğura bilən leksik-semantik kütlənin artması, əlavə və ağırlaşdırmalar bir tərəfdən ünsiyyət fokusunun kəskinləşməsinə, daralmasına gətirib çıxarırsa, digər tərəfdən də emosionallığın artması ilə semantik-assosiativ və praqmatik- üslubi genişlənməyə getdikcə yüksələn, artan üzvlənməyə, şaxələnməyə, başqa sözlə, alternativ kəmiyyət çoxluğunun, ifadə variantlarının yaranmasına səbəb olur, kontekstdə, mətn daxilində fərqli şərh və yozum imkanlarının, linqvistik qiymətləndirmələrin doğulmasını şərtləndirir. Müasir alman dilində işlənən Niemand / in dieser Welt / kein Mensch, kein Hund, kein Aas, kein Teufel ... / könnte ihn als einen nicht ganz unschuldigen Mann bezeichnen (Bu dünyada, dünyasında, dünyada, yer üzündə ... elə bir adam, canlı, ins-cins, bəşər övladı ... tapılmaz ki, onu tamamilə heç bir günahı olmayan adam kimi təsəvvür edə bilsin), Niemand / kein Mensch in dieser Welt, in ganz Deutschland, in unserer Stadt könnte diesen unerziehbaren Verbrecher nicht für einen ganz harmlosen, gänzlich unschuldigen Menschen halten (Bu dünyada / bütün Almaniyada, bütün şəhərdə ... heç kim / heç bir ağlı başında olan adam bu islaholunmaz canini tamamilə günahsız adam hesab edə bilməzdi / hesab etməzdi), Der Redner sprach keinesfalls / keineswegs nicht ganz ohne Mitgefühl (Natiq heç cür, heç vəchlə, heç bir şəkildə həyəcanını boğa bilmirdi, həyəcansız danışa bilmədiyini gizlədə bilmirdi) və s. kimi çoxpilləli, çoxfiltrli inkarlıq perifrazlarında hətta kontekst, əlaqəli mətn belə yayılanlığı, qeyri-dəqiqlik və təxminiliyi, daha doğrusu, dolaşıqlığı, semantik çəkisizliyi tamamilə
406 aradan qaldıra bilmir. Söyləm semantikası daha artıq genişliyə və yayğınlığa, mücərrədlik və qeyri-müəyyənliyə istiqamətlənir, dil istifadəçisi işarə kompleksini müxtəlif, fərqli və mümkün şərh variantlarına uyğunlaşdırmaya çalışır. “Seine Gedanken sind nicht ganz frei von Wiedersprüchen”, “Sein Weltbild ist durchaus / ganz, gänzlich nich unvorstellbar”, “Der Inhalt des Buches / der Gegenstand des Werkes ist nicht ganz / durchaus nicht undeutlich”, “Die Beziehungen der obenerwähnten Substanzen waren nicht ganz / durchaus nicht deutlich / unbegreifbar” tipli yayğın, ehtiyatlı mühakimələrdə danışanın həyat haqqındakı biliklərinin səthiliyi, qeyri-mükəmməlliyi və bir çox hallarda yanlışlığı, qüsuru ifadə olunur. Problem burasındadır ki, dünya haqqında yalnız çox ümumi, təxmini məlumatlar verən, solğun təəssüratlar yaradan dil işarələrinin köməyilə insan şeylər arasındakı real, mürəkkəb əlaqələrin, mühakimə və hökmlərin qeyri-dəqiqliyi ilə sanki predmet və hadisələrin ilkin mükəmməlliyi və dolğunluğunu bərpa etməyə, dünyanı yenidən doğurmağa, gerçək əlaqələri bərpa etməyə çalışır, yeni, daha münasib reallıqlar konstruksiya etməyə səy göstərir. Dil, daxili semantika hər dəfə dünyanı yeni çalar və rənglərdə, fərqli biçimlərdə təqdim edir. 22 may 2007-ci ildə Almaniyanın ZDF kanalında belə bir informasiya verilmişdi: “Der Anschlag gegen Litvinenko war nicht ohne Wissen des Präsidenten verübt”. Bu söyləmdə yalnız yumşaltma, mühakimənin qətiliyini, kəskinliyini zəiflətmə düşüncəsi ifadə olunmur, həm də gerçəkliyi, hadisəni qəsdən qeyri-adekvat şəkildə əks etdirmək, bununla da informasiyanı zənginləşdirmək, ən müxtəlif aspektləri ilə ifadə və dərk etdirmək istəyi reallaşır. Verilən məlumatı Azərbaycan dilinə belə transformasiya etmək olar: “Litvinenkoya qarşı yönəlmiş sui-qəsdən prezidentin xəbəri olmaya bilməzdi” / Yəqin ki, prezidentin xəbəri olmamış deyildi / ... prezident xəbərsiz ola bilməzdi, bu hadisə prezidentin xəbəri olmadan baş verə bilməzdi” və s. İfadə variantlarının, şərhin çoxluğu, heç şübhəsiz, fikrin, mülahizənin real yayılanlığının göstəricisi, gerçək situasiyada qeyri-səlisliyi, təxminiliyi mümkün qədər aradan qaldırmaq səylərinin nəticəsidir. Mülahizənin gerçəklik şansını artırmaq, şübhə və etimadsızlığı tamamilə kənar etmək məqsədilə fikri qüvvətləndirmək taktikası birbaşa,
407 vasitəsiz dil hərəkəti oaraq dolayı-perifrastik ifadə forması olan kiçiltmə və inkarı inkar düşüncəsi ilə ziddiyyət təşkil edir, adətən danışanın məsələni konkret şəkildə müzakirə etmək əvəzinə güc, zorakılıq mövqeyindən çıxış etmək istəyindən, qarşı tərəfə psixi təsir göstərmək niyyətindən xəbər verir. “Qızıl orta” mövqeyi, kompromis, mübahisə, müzakirə ruhunu saxlamaq üçün məsələyə daha ehtiyatla, ehmal yanaşmaq, çoxqiymətli, çoxvariantlı ifadə formasını tapmaq üçün ekspressiv, qüvvətli inkarı litota və inkarı inkar strukturları ilə birləşdirmək siyasi diskursun elementar tələblərindən hesab olunur. Həqiqi vəziyyətin, hamının gözü qarçısında baş verən hadisələrin qəti inkarı rəqib düşərgəni çaş-baş salır, bəzən uzun müddətə tərksilah edir. Bir misal: “Turanın məlumatına görə dövlət rəsmisi deyib ki, .... bu məsələlər siyasiləşdirilir. Məsələyə tamam başqa cür baxmalıyıq. Birincisi, ümumimiyyətlə insanların yaşayışı, ölkənin inkişafı üçün Azərbaycanda sabitlik yaratmalıyıq. Digər tərəfdən, qəzetlərə qarşı heç bir təzyiq yoxdur. Söhbət bu qəzetlərin rəhbərlərinin, jurnalistlərin qanunları pozaraq insanları təhqir etməsindən gedir (Qəzetlərdən). Jurnalistlərin kimlər tərəfindənsə döyülməsi, redaksiyalara olan hücumlar, bəzi qəzetlərin bağlanması, ağır şərtlərlə cərimələnməsi və bir qayda olaraq ictimaiyyətin haqsız saydığı qüvvələrə qarşı məhkəmə proseslərini uduzması reallığında “qəzetlərə qarşı heç bir təzyiq yoxdur” mühakiməsi sonuncu həqiqəti əks etdirmir, bütöv, çoxsaylı, çoxtərəfli gerçəkliyi və gerçəkləri əhatə etmir. Danışan, söz söyləyən öz qarşısına heç belə məqsəd də qoymur. Söyləm qəsdən birvalentli, birqiymətli semantika ilə çərçivəyə alınır, məhdudlaşır. İnkarlıq stilistikası haqqında məlimatlarımızı zənginləşdirmək üçün daha bir nümunə. Dövlət rəsmisi beynəlxalq təşkilatların təklifinə Azərbaycanın etinasız yanaşması ilə bağlı sualla razılaşmayıb: “Qətiyyən belə deyil. Biz beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edirik. Qarşılıqlı hörmət əsasında əməkdaşlq edirik. Hansısa təşkilat hesab edirsə ki, ona hörmətsizlik edirik, o, ilk növbədə öz hərəkətlərinə qiymət verməlidir” (Qəzetlərdən). Bu cümlələrin barışmazlıq ruhu ünsiyyət əməkdaşılığı, konstruktivlik və faydalı yayılanlıq prinsipi ilə ziddiyyət təşkil edir, güclü tərəfə qarşı
408 qiyam ruhu yalnız yalançı həqiqət görüntüsü yaradır. Belə mühakimələr beynəlxalq əlaqələrimizə heç də xeyir gətirmir. Heç kəs mübahisə etməz ki, problemlərini “sülh yolu ilə”, beynəlxalq təşkilatların köməyilə həll etmək istəyən zəif, “xahiş edən” tərəf üçün yuxarıda göstərilən dil-davranış tərzi, alternativ ifadə formalarından heç də ən münasibi, ən effektlisi deyil. Bunu hətta Azərbaycan dövlətinin ziyanına qəsdən söylənmiş bir fikir, “diplomatik qəza” kimi də qiymətləndirmək olar. Yumşaq, tədrici, meliorativ ifadə tərzi müasir siyasətçinin qulağına daha tez çatır. Konstruktivlik, əməkdaşlıq tələbi və qaydası çağdaş standart Qərb düşüncəsinin elementlərindən, atributlarından birini təşkil edir. Açıq, səmimi dil davranışı biri yüz eləmək gücünə sahibdir və daha artıq uğur və diqqətli münasibət vəd edir (Baxmayaraq ki, litota formaları kontekstdə, mətn əlaqələri fonunda maksimal dərəcədə konkret, məhdud və obyektivləşmiş dil fraqmenti kimi də şəkilləşə bilər). Beynəlxalq, siyasi təşkilatlara münasibətdə sərt mövqe heç də bu şəkildə, bu səviyyədə ifadə olunmur. Aktual informasiyanın təqdim edilməsi prosesində mətn əlaqələri və presuppozisiyanın – fon biliklərinin köməyilə kəmiyyət və keyfiyyət nisbətlərinin yaxın və uzaq hədləri, həcm və miqyasları nisbətən konkretləşib aydınlaşa və müəyyənləşə bilər. Burada reallıqdan artıq dil istehklakçısının iradəsi həlledici rol oynayır. Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı ilə bağlı verilən məlumatın qısa mətninə nəzər yetirək. ... O, qeyd etdi ki, ildönüm ərəfəsində Urmiya, Təbriz, Sulduz və digər şəhərlərdə hərəkatın fəalları kütləvi şəkildə həbs olunur ki, onların sırasında məşhur simalar da az deyil: “Bu məsə- lələrlə bağlı ABŞ Dövlət Departamentindən də etirazlar gəlib. Biz də bu haqsızlıqlara son qoyulmasını nəhayət, İran hakimiyyətindən tələb etməliyik. Biz qan qardaşlarımızın taleyinə biganə qala bilmərik (Qəzetlərdən). Litota, inkarı inkar strukturları prizmasından inikas və dərketmənin ümumi perspektivlərini və spesifik aspektlərini, ifadə olunan məna çalarlarının zənginliyini və çoxcəhətliyini, funksional tipologiyasını nisbətən geniş təsəvvür etmək üçün aşağıdakı nümunələrə də nəzər salmaq münasibdir.
409 (1)
... bir qrup ziyalının Xankəndinə, oradan isə İrəvana səfəri ölkədə sərt etirazlar doğurub. “Bu səfərin pərdəarxası məqamları aydın deyil”. Qeyd edək ki, Musavat Partiyasının Məclisi bu gün məsələni müzakirə edib mövqeyini bəyan edəcək. Partiyanın başqanı “ANS-press”ə açıqlaması zamanı səfərin pərdəarxası məqamlarının hələ aydın olmadığını deyib: “Hakimiyyət dairələrinin kifayət qədər sərt bəyanatlarlarından sonra birdən-birə Azərbaycanın Rusiyadakı səfirinin bir dəstə ilə Dağlıq Qarabağa səfəri gözlənilməz və təəccüblü hadisədir. Məncə, bu səfərin pərdəarxası məqamları hələ aydın deyil. Hələ məlum deyil bu səfər Rusiyanın təşəbbüsü ilə, nəzarəti ilə həyata keçirilən prosesin bir hissəsidir, yoxsa Azərbaycan hakimiyyət dairələri ilə Ermənistan hakimiyyət dairələri arasında hansısa bir addımlarla bağlı ilkin razılaşmalar var”. İsa Qəmbər bu məsələni kiçik hadisə hesab etmədiyini bildirib: “Biz bu məsələnin aydınlaşmasını nəinki istəyirik, həm də bunu tələb edirik” (Qəzetlərdən). (2)
Bu günlərdə polis zorakılığına bəraət qazandırılan bəyanat verildi... Bu, qanunlar, məmurların fəaliyyəti baxımından o qədər də uğurlu bəyanat deyildi. Məmurlar prezidentin əmri ilə işləməməli, prezidenti, hakimiyyəti qorumaqla vəzifələrə irəli çəkilməməlidir. Onlar qanunla işləməlidir və polisin də fəaliyyəti qanunla tənzimlənməlidir, əmrlərlə yox. - Belə çıxmırmı ki, növbəti seçkilərdə də Azərbaycanın demokratik qüvvələri əvvəlki situasiyalarla üzləşə bilər? -
Azərbaycandan gedir (Qəzetlərdən). (3)
Bakının olimpiyadaya təşkilatçılıq etmək şansı çox deyil... Olimpiya komitəsinin sədr müavini deyib ki, 2016-cı il yay olimpiya oyunlarının Amerika qitəsində keçirilməsi ehtimalı çoxdur (“Azadlıq”); Bakının olimpiyadaya təşkilatçılıq etmək şansı o qədər də çox deyil (qəzetlərdən); Bakının olimpiyadaya təşkilatçılıq etmək şansı qətiyyən yox deyildir (Qəzetlərdən). (4)
İnsanların Bakıda ilk dəfə olan məşhur ulduzun konsertini yarımçıq tərk eləməsinin ən müxtəlif fərdi səbəbləri ola bilər. Amma ümumi səbəblər də olmamış deyil. Tədbir təyin olunduğu vaxtdan bir saat gec başladı. Adamlar saatlarla giriş qapıları qarşısında gözləməli oldular. Səhnə əsas tribunalardan çox uzaqda qurulmuşdu, “ağ adamlar” üçünsə düz
410 onun qarşısında VİP yerlər düzəldilmişdi. Azərbaycandakı kasta ayrı- seçkiliyi özünü hətta Elton Conun konsertində belə idbar gormada biruzə verdi. Və şəxsən mənim, (ola bilər ki, bir çox başqalarının da) konserti yarımçıq tərk etməyimə məhz bu ayrı-seçkilikdən doğan narazılıq səbəb oldu. Bir də ki, xoşbəxt iqtidarımızdan fərqli olaraq, indi millətimiz bayram və şou ovqatında deyil. Elton Conun adi bir konsert salonunda, məsələn, Əl Oyunları Sarayında çıxış etməsi normal bir hadisə olardı (Qəzetlərdən). (5)
Ziyalılardan söz düşmüşkən, bu günlərdə bir qrup ziyalının Dağlıq Qarabağa və Ermənistana səfərinə reaksiya bildirməməyiniz onu təqdir etməyinizlə bağlıdır, yoxsa ... -
mənfidir. “Xalq diplomatiyası” adı altında belə hərəkəti həyata keçirmək olmazdı. Ora gedənlər xalq deyil, bu, “xalq diplomatiyası” deyil, onlar hamısı rəsmi adamlardır. Rəsmi vəzifə tutan adamlar ayrıdır, ziyalı mövqeyində olan, vəzifəsiz adamlar ayrı. Xüsusən də Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi hesab olunan səfir statuslu adamın o prosesdə iştirak etməsi gələcəkdə olduqca neqativ nəticələr verə bilər. Mənim fikrimcə, bu, çox böyük səhv idi və qətiyyən xoşagələn hal deyil. Dünən ora gedən insanların “xalq düşməni” adlandırılması, bu gün gedənlərinsə qəhrəman səviyyəsinə qaldırılması xalqı bu prosesdən uzaqlaşdıra bilər (Qəzetlərdən). Hadisələrin subyektiv qavrayışının tipik nümunələri olan bu gah tutqunlaşdırılmış, gah da həqiqətdə, reallıqda olduğundan daha parlaq, açıq rənglərdə təqdim olunmuş dil əsərlərində kiçiltmə mexanizmləri intonasiyanın da köməyi ilə həm sona qədər sıxılan, həm də maksimal dərəcədə genişlənib açılan bir spiral təsiri bağışlayır. Daim dəyişən və dəyişdirilə bilən canlı, çevik, dinamik bir linqvistik orqanizm, nitq aktı halına gəlir. Bir qədər mübaliğəli olsa da, onların sayəsində ifadə olunan fikir, bütövlükdə mətn bir semantik-praqmatik variativlik, çoxfunksiyalılıq və şaxəlilik kəsb edir. Mətn zaman və məkana görə sanki genişlənib böyüyür. Litotanın sayəsində fikir, təklif (mülahizə) və mövqelər, ifadə və dərketmə aktı bir tənzimləyici, nizamlayıcı mexanizm əldə edir. Digər tərəfdən, kəmiyyət və keyfiyyət müxtəlifliyi, semantik-assosiativ genişlik və əhatəlilik qazanır, bununla da, çox vaxt real, konkret-empirik düşüncə və
411 dərketmə hədlərini ötüb keçir. Beləliklə, ifadə aktının arxasında dil siteminin, konkret bilik və təcrübənin, kompetensiyanın, fəal psixoloji yönəlişliyin təqdim etdiyi və formalaşdırdığı zəngin potensial imkanlar, variantlar dayandığı kimi, dərketmə prosesində də mətnin reallaşdırdığı əlahiddə bir variant, real, tanış linqvistik obraz yaddaşda canlanır, nisbətən birbaşa informasiya ilə yanaşı, mürəkkəb, çoxsaylı və çoxcəhətli informasiya elementlərinin qarışması, ani olaraq qavranılması, işlənməsi mexanizmləri işə düşür. Hər bir oxucu, dinləyici, tamaşaçı həm də şərhçi, interpretator olduğundan və bir “ekspert” kimi mövcud məlumatları qiymətləndirmək, təhlil etmək üstünlüyü əldə etdiyindən dərketmə, əqli nəticə prosesində variativlik, yayğınlıq və iradi impulsların doğurduğu subyektivlik, habelə bayaq bəhs etdiyimiz ilkin başlanğıc mürəkkəblik və təxminiliyə, mətnin tamamilə aradan qaldıra bilmədiyi qeyri-dəqiqliyə, yayğınlığa əlavə olunur. Qarşılıqlı işgüzarlıq, əməkdaşlıq məramı, mövqeləri yaxınlaşdırmaq, birləşdirmək və kompromis səyi olmadıqda dil istifadəçisi və şərhçi başqa-başqa dillərdə danışmağa başlayırlar. Yeri gəlmişkən deyim ki, Qarabağ hadisələrindən sonra hakimiyyət uğrunda mübarizə zamanlarında heç bir ölkədə və heç bir dildə eyni xalqa, eyni millətə mənsub adamlar Azərbaycanda və Azərbaycan dilində olduğu qədər müxtəlif dillərdə danışmamışdı. Bu həqiqəti, daha doğrusu, tarixi yanlmanı belə də ifadə etmək olar ki, həmin illərdə böyüklü-kiçikli dünyanın heç bir ölkəsində və heç bir dilində iqtidar və müxalifət modallıqları bu cür bariz və aşkar şəkildə bir-birinə qarşı durmamışdı, belə kəskin şəkildə bir- birindən fərqlənməmişdi (böyük müharibələr aparan aparıcı ölkələri istisna saymaq olar). Ədalət naminə demək lazımdır ki, və vahid məqsəd uğrunda bu qədər asan və sürətlə birləşməmişdi. Xalq ruhunun, xalq psixologiyasının dərinliklərindən süzülüb gələn birlik, həmrəylik duyğusu, təklik-təklənmək məsuliyyətinin dərindən dərk olunması, ümumi düşmənə qarşı sonsuz nifrət və real təhlükənin qavranılması ilə yanaşı, ifadə və qavrayış aktlarını tənzimləyən dil mexanizmləri, xalq müdrikliyi, folklorla birlikdə kollektiv şüursuzluğun ən dərin qatlarına hopan dil strukturları, dilin vasitəçilik və birləşdiricilik missiyası olmasaydı, yəqin ki, bu əsl düşmənçilik münasibətləri, vətəndaş müharibəsi, terrorçuluq və s. kimi başqa “ünsiyyət vasitələri” ilə ifadə olunardı. Siyasi diskursda linqvistik
412 reallıqların dialektikasının, vasitəsiz (nominativ) və vasitəli, əlavə adlandırmaların, dil işarələrinin semantik-üslubi nisbiliklərinin öyrənilməsi baxımından fərqli mövqe və maraqları təmsi edən mətbuat orqanlarından, mediya vasitələrindən toplanmış müxtəliftipli, müxtəlifxarakterli nümunələr xeyli dərəcədə zəngin material verir. Müşahidə və təhlillər birmənalı şəkildə bu nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, konkret bir dövrdə, xüsusilə inqilabi dəyişikliklər dövründə mübarizənin, mücadilənin linqvistikası əsaslı dəyişikliklərə məruz qalır, keyfiyyət və kəmiyyət münasibətərinə görə yayğınlıq və yayılanlıq, ifrat qeyri-səlislik, aşırı subyektivlik və praqmatik yönəlişlik davam edən, daim şiddətlənən siyasi- ideoloji mənafe və qrup maraqları kontekstində, güclü ilə gücsüzün çarpışması, mübarizəsi şəratində yeni, universal çalarlar kəsb edir. Nəinki dil işarələrinin, bütöv üslub fiqurlarının semantik-koqnitiv profili gözlənilmir, onların dərketmə statusu, gerçək dəyərlərə, hadisələrə münasibətdə şəffaflığı, “keçiricilik” xassəsi pozulur. (1)-ci nümunədə bir qrup ziyalının Xankəndinə, oradan da İrəvana göndərilməsi xeyli sərt ittihamlardan sonra sadəcə olaraq “kiçik olmayan hadisə” kimi dəyərləndirilir. Bu heç də geriçəkilmə deyil, əksinə, maskalanmış, gizlədilmiş hücüm taktikasıdır. Çünki “kiçik olmayan hadisə” həm də “ən böyük”, “çox böyük hadisə” kimi qavranılmaq potensialına sahibdir. (2)-ci nümunədə “polis zorakılığına” bəraət qazandırılan bəyanat ... qanunlar, məmurların fəaliyyəti baxımından “o qədər də uğurlu olmayan bəyanat” kimi təfsir edilir. “Uğurlu olmayan bəyanat” (“uğurlu bəyanat deyildi”) heç də birmənalı şəkildə “uğursuz bəyanat” kimi qavranilmir və adekvat, birbaşa mövqedən yan keçir. (3)-cü mətn parçasında 2016-cı ildə Olimpiya oyunlarının Bakıda keçirilə biləcəyi haqqındakı mövqe, iqtidar mənsublarının bu haqda təntənəli bəyanatları – söhbət başqa ölkədən və başqa şəhərdən gedirmiş kimi – müxalifət tərəfindən maksimal soyuqluq və biganəliklə “Bakının Olimpiyadaya təşkilatçılıq etmək şansı çox deyil” kimi mühakimə olunur. “Çox deyil” forması “olduqca az”, “yox dərəcəsində”, “azdan da az”, “lap az”, “cüzi”, “çox cüzi” kimi qiymətləndirilir, bunlardan da geniş, yayğın və konkret olmayan variantlarda dərk olunur. “O qədər də çox deyil” minimallaşdırıcı, kiçildici alternativ isə “çox deyil” variantının təsirini daha da zəiflədir, buna
413 baxmayaraq, məsələn, “Bakının ... zərrə qədər də şansı yoxdur” qəti alternativinə nisbətən “daha şanslı” görünür. “İqtidaryönlü” müxalifət qəzetlərindən birinin “Bakının Olimpiadaya təşkilatçılıq etmək şansı qətiyyən yox deyildir” mesajı isə məzmunca az qala birbaşa, vasitəsiz və qəti hökmlə bərabərləşir: “Olimpiada mütləq Bakıda keçiriləcək”, “Olimpiadanın Bakıda keçirilməsi heç bir şübhə doğurmur”. Əslində müxalifəti də sevindirməli olan bu bəyanat iqtidarın gözləntilərinə, mövqelərinə daha çox uyğun gəlsə də, onların, həmçinin vətənpərvər müxalifətçilərin arzusunu da ifadə etsə də, məsələn, Olimpiadanın Amerikada keçiriləcəyi variantı ilə müqayisədə çox cüzi obyektivlik şansı qazanır. “Tamamilə yox deyildir”, “heç də yox deyildir”, “tamamilə istisna olunmur” kimi variantlar isə daha ehtiyatlı və yumşaq mövqeyi ortaya qoyur. Əsil reallıq isə bundan ibarətdir ki, hər bir konkret variant, ifadə aktı mövcud, gözlənilən alternativlər potensialı fonunda gerçəklik tapır, hər bir konkret şəxsin, sosial qrupun gözləntilərinə uyğun şəkildə dərk olunur və qiymətləndirilir. Elton Conun Bakıya gəlməsindən, “konsert macəralarından” bəhs edən (4)-cü mətndə onun şəxsi həyat və vərdişlərinə işarə ilə nisbətən az sayda tamaşaçıların konsertə gəlməsi ilə bağlı “... ümumi səbəblər də olmamış deyil” replikası çox məhdud, əslində əhəmiyyətsiz səbəblərin olması haqqında informasiya gətirir. Halbuki “olmamış deyil”, “bilməmiş deyil”, “səbəsiz deyil” inkarı inkar modelləri, habelə privativlik, yoxluq bildirən sözlərlə inkar elementinin əlaqələnməsi sxemi (“az deyil, cüzi deyil”) səbəblərin, kəmiyyətlərin ən geniş spektrini əhatə edə bilir və istiqamətlənmiş yayılanlıq, keçicilik nümayiş etdirir. Adamların “hamıya aydın olan” “ümumi səbəblərdən” konserti vaxtından əvvəl tərk etməsi əslində gizli, “incə” eyhamla hamıya, o cümlədən “VİP yerlərdə” oturan “ağ adamlara” irad tutan “radikal müəllif”in fərdi işlənmə və konnotasiyaları, əlavə mənalarla litotanın əhatə dairəsini az qala çoxdan bəri həyata keçməyən arzuları boyda genişləndirir və söyləmin emosionallığını xeyli artırır, əslində ciddi, estetik baxımdan qeyri-adi, unikal situasiyaya komik notlar, ştrixlər əlavə olunur. Əgər mövcud iqtidara qarşı qibtə və qəzəbin “cazibəsindən” çıxa bilməyən müəllif haqqında bəhs olunan bu “ümumi səbəbləri”, məsələn, biletlərin tapılmaması, konsertin pis təşkil olunması, adamların saatlarla gözləməsi, “kasta ayrı-seçkiliyi”,
414 bir qrup adamlar üçün bilet almağın mümkünsüzlüyü və s. kimi daha ciddi səbəblərlə bağlasaydı, “olanlar”, bu “ümumi səbəblər” daha ciddi, nisbətən görünən, aydın konturlu bir dairə cızar, inkarı inkar formulunun əks etdirdiyi həcm intensivliyi daha yüksək olardı. Heç şübhəsiz ki, “olmamış deyil” – “var” – “olmaqdan”, “var / vardır” variantından kiçik həcmli, kiçik radiuslu olsa da, ondan daha zəngin modal və semantik-ekspressiv məna tutumuna malikdir. Və mətndə bu üstünlüyü nümayiş etdirmək, reallaşdırmaq əsil takt və səriştə tələb edir. “Bakının Olimpiadaya ev sahibliyi / təşkilatçılıq etmək şansı qətiyyən yox deyildir” variantından fərqli olaraq (5)-ci mətndəki “Bu ... qətiyyən xoşagələn hal deyil” perifrazı birmənalı və birqiymətli şəkildə hökmü qüvvətləndirir, “çox xoşagəlməz haldır”, “çox mənfi / qəbuledilməz haldır” kimi vasitəsiz ifadə şəkilləri ilə sinonimləşir, funksional tarazlıq əmələ gətirir. İnkarlıq elementi “xoşagələn” sözünü “xoşagəlməyən”, “qətiyyən”, “heç xoşa gəlməyən” şəklində çevirir. Yayılanlıq yüksələn xətt üzrə gedir, yuxarıya, üstün qiymətləndirməyə doğru yönəlir. Mətn semantikası, dünya bilikləri (Weltwissen), koqnitiv məlumatlar, o cümlədən də linqvistik biliklər hər şeyi öz yerinə qoyur. İnkarı inkarın qavrayışının dərketməni, düşüncəni yönəltmək, stimullaşdırmaq perspektivləri deyilənlərlə bitmir. Minimallaşdırma və yumşaltma, zəiflətmə, əks qütbün inkarı vasitəsilə aktuallaşdırma və nəyinsə baş verməməsinin nəzərə çarpdırılması yolu ilə diqqəti baş verən hadisə üzərinə yönəltmə strategiyası litota və inkarı inkar strukturlarını əlverişli dil-aldanış və oyun vasitəsinə çevirir. Bu, bütün dillərdə, ünsiyyət-anlama sistemlərində belədir və əslində kalka, oxşatma yolu ilə bir dildən başqa dilə keçir. Çoxaltma surətləri kimi yayılıb universallaşır. Müasir alman dilində işlənən “ganz zu schweigen von ...”, “gar nichts zu sagen von ...” tipli aşkar və qeyri-aşkar (eksplisit və implisit) inkarlıq formulları əslində zahirən inkarlaşdırma, istisna yolu ilə fikrin daha da qüvvətləndirilməsini təmin edir, diqqəti konkret olaraq əks etdirilməyən, ifadəyə alınmayan vacib bir hadisəyə yönəldir. Burada ifadənin təsir qüvvəsi onun əks-effektindən doğur; guya əhəmiyyət verilməyən, zahirən ikinci dərəcəli hesab edilən bir məsələ, bir detal daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırılır, kommunikativ-praqmatik üstünlük qazanır. Azərbaycan
415 dilində işlənən, canlı danışıq dili, akademik diskurs və publisistik üslubda geniş yayılan “Mən hələ bunu demirəm”, “Bunu deməyib bir tərəfə atıram”, “Biz hələ bunu demirik / bu məsələnin üstündən keçirik” qəbilindən olan dil-ifadə formalarında əsas qayə, aparıcı ideya imtina, zahirən
əhəmiyyətsizlədirmə, gizlətmə yolu ilə söyləmin intensivləşdirilməsinə gətəirib çıxarır, nəticə etibarilə kommunikativ oyun effekti doğurur. Müxtəliftipli, müxtəlifməzmunlu mətnlərin təhlili göstərir ki, bu qəbildən olan bütün əks-perifrastik formalarda ilk baxışda diqqətdən yayındırılan bir təfərrüat, ümumi faktlar, dəlillər silsiləsində əhəmiyyətsiz kimi göstərilən xırda bir detal ümumi semantik fonda, potensiyada saxlanılır, aktual söyləmin xarakterini təyin edir, konkret ünsiyyət şəraitində canlanmağa, özünü hiss etdirməyə başlayır. Həm ifadə, həm də məzmun planında qabarma və çəkilmələr, daşma və dayazlaşmalar, qüvvətləndirmə və zəifləşmələr bir-birini əvəz edir. Məsələn, söhbət çox varlı və korrupsiyaya bulaşmış bir məmurdan gedirsə, onun var-dövləti, sərvəti, bank hesabları, pulları, xaricdə tikdirdiyi villaları sadalanırsa və sonra da “Mən hələ onun Mərdəkanda tikdirdiyi bağ evini demirəm” kimi “xırda” bir detal gizlədilirsə, “mötərizə xaricinə çıxarılırsa”, bu, qeyd- şərtsiz kiçiltmə, əhəmiyyətsizləşdirmə semantikasını ortaya qoyur. Aşağıdakı mətndə də ilk baxışda xüsusiləşdirmə, qabartma və böyütmə düşüncəsindən çox aktualsızlaşdırma, gizlətmə, mətndənalma qavarayışı ön plana çıxır, inkarı istisnalar sonucda iqrara, ifadə rəngarəngliyinə, semantik kompressiyanın dərinləşməsinə xidmət göstərir. Lakin mətnin məzmununa, praqmatik kodeksə diqqətlə fikir versək görərik ki, əksinə, sonrakı hadisələrin bütün dinamizminə və gərginliyinə baxmayaraq, məhz “cəbhəçilərin hansı oyundan çıxdıqları” baş motivə, aparıcı detala çevrilir, sonra baş verən hadisələrin prelüdü, başlanğıcı kimi irəli çəkilir, “kadrlaşdırılır”. Beləliklə, mətndə deyilənlər və deyilməyənlər, aktual oalnlar və daha aktual olmayanlar, əsas və köməkçi detallar tez-tez bir- birini əvəz edir. Faktların və onların qiymətləndirilməsinin bütöv ierarxiyası, asılılığı təqdim olunur. Həmin mətni olduğu kimi təqdim edirik: 1992-ci il martın 6-da Ayaz Mütəllibov cəbhəçilərin təzyiqi ilə vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Həmin gündən başlayaraq AXC liderləri hakimiyyəti ələ almaq üçün hansı oyunlardan çıxdılar – bunu hamı bilir və
416 mən bu məsələyə toxunmuram. Mərhum Elçibəy hakimiyyətə gətirildikdən sonra Əli Kərimovun iqtisadi sabotaj üçün təşkil etdiyi dəsətənin respublikanın ayrı-ayrı rayonlarında hansı iqtisadi cinayətləri törətdiyini deyə bilmərəm, lakin Şamaxı rayonunun prokuroru kimi, onların Şamaxı rayonundakı şərab zavodlarından minlərlə ton şərab məhsullarını saxta sənədlərlə respublikadan çıxarıb sataraq pullarını mənimsədikləri mənə məlumdur. Şamaxı rayonunu Mədrəsə kəndində böyük şərab zavodu var idi və həmin zavoda Fəridə İsgəndərova rəhbərlik edirdi. Hakimiyyət dəyişikliyindən sonra cəbhəçi bəylər tərəfindən o, dərhal direktor vəziəsindən uzaqlaşdırıldı. Rayon prokurorluğunun göstərişi ilə şərab zavodu yoxlatdırıldı və xüsusilə külli miqdarda şərab məhsulları çatışmazlığı aşkar olundu. Bu fakta görə rayon prokurorluğunda cinayət işi başlandı və istintaq aparıldı. İstintaq nəticəsində müəyyən olundu ki, zavodda 28 milyon manatdan çox dəyərdə şərab məhsulları çatışmazlığı var. Bundan əlavə, zavodda 117 ton sintetik etil spirti aşkar olundu. Ekspertiza rəyi ilə müəyyən edildi ki, həmin spirt karbohidrogen qazlarından alınır, neft- kimya sənayesində işlədilir və məişətdə işlədilməsi qəti qadağandır. Həmin spirtin 50 qramı ölüm dozasıdır. Bu məsələlər aşkar edildikdən sonra cəbhəçilər Ayaz Mütəllibovun adamı kimi vəzifədən kənarlaşdırdıqları Fəridə İsgəndərovanı, ya da heç olmasa onun yaxın adamı, əvvəllər məhkum olunmuş Rafiq adlı şəxsi zavoda direktor qoymaq üçün Əli Kərimovun göstərişi ilə onun rayondakı cəbhəçi dostları zavodun qarşısında piket təşkil edib müəssisəyə heç kimi buraxmırdılar (“Ayna”). “Mən hələ onun aldığı torpaqları, suyu qiymətinə özəlləşdirdiyi iri zavodları demirəm” inkarlıq perifrazında isə, əksinə, ən mühüm faktı, ən əhəmiyyətli detalın təsirini zəiflətmək, minimallaşdırmaq prizmasından onu daha artıq nəzərə çarpdırmaq, mətndə ön planda göstərmək intensiyası həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Aşağıdakı nümunədə isə birmənalı şəkildə çoxlu alternativlər, yayılanlıqlar arasında ən əhəmiyyətli detal, ən mühüm və taleyüklü problem irəli çəkilir, litota fiquru əsl qüvvət və şiddət ölçüsü kimi mətndə yer alır.
417 ... Komitə sədri deyir ki, məhz azərbaycanlıların işlə təmin edilməsinə nail olmaq üçün Azərbaycan dilindəki məktəblər bağlanmalıdır. Buna loru dildə “qaş düzəltdiyin yerdə vurub göz çıxarmaq” deyirlər. Problemin daha konstruktiv həll yolu yoxdurmu? Tutaq ki, təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək və ya gürcü dilindəki dərslərinin sayını artırmaq... Həqiqətənmi cənab İbrahimov yaranmış vəziyyətin kökündə ancaq soydaşlarımızın gürcü dilini bilməməsi olduğunu düşünür? Həmin məntiqlə Azərbaycanda özünə iş tapa bilməyib, Rusiyanın çöllərinə səpələnən yerli əhali hansı dili öyrənməlidir? İngilis, fransız, yoxsa alman dilini? Ermənilər, kürdlər, hətta yəhudilər milyonlarla dollar vəsait xərcləyib, dünyanın bir çox ölkələrində məktəblər açır, oradakı soydaşlarının təhsilini təmin edirlər. Çünki millət həm də təhsildən başlayır. Gələcəyə kapital qoymaq isə heç vaxt dövlətləri “ziyana” salmayıb. Elə təkcə Axalkələk bölgəsində yerləşən Cavaxaşvili adına Tiflis Dövlət Universitetində təhsil alan 6.000 tələbənin 75 faizini öz dilində təhsil alan ermənilərin təşkil etdiyini və onların təhsil, sosial xərclərinin ödənməsi üçün Ermənistan hökumətinin xüsusi büdcə ayırdığını xatırlamaq kifayətdir. Məncə, bu, düşmənlərimizin təhsilə münasibətdə bizdən bir neçə addım qabağa getdiyinin bariz nümunəsidir. Hələ mən hər bir xalqın öz dilində oxumaq, təhsil almaq kimi hüququ olduğunu demirəm. Baxmayaraq ki, bizim hökumət insanların bir çox hüququ kimi bu hüququnu da tapdalamağı adi hal sayır. Bizimkilər hazırda var olanı da yerlə-yeksan etmək xətti götürüblər. Tutaq ki, Borçalıdakı uşaqlar gürcü dilində təhsilə başladılar və onlara Azərbaycan dili, tarix, coğrafiya fənləri ancaq fakültətiv olaraq tədris olundu. Uşaq hansı dildə biliklərə yiyələnirsə, həmin millətin psixologiyası ilə də böyüyür, bu, faktdır. Elə bu məntiqlə Borçalı gənclərinin də bir müddət sonra “gürcüləşəcəyinə” əminliyim artır (Qəzetlərdən). Aldanış-oyun elementləri litota və inkarı inkar strukturlarını inteqrativ qavrayş və anlam sahəsi olan bədii üslubun, xüsusilə komik- satirik diskursun əlverişli, münasib yumor və kinayə vasitəsinə çevirir, münbit bədii-estetik və semantik-praqmatik mühit formalaşdırır. Bunun
418 parlaq nümunələrini H. Hayne, H. Mann, T. Mann, C. Məmmədquluzadə, Ə. Haqverdiyev, Ü. Hacıbəyov və başqa görkəmli yazıçıların əsərlərində görürük. Təəssüf ki, bu məsələləri geniş material əsasında hərtərəfli və dərindən təhlil etməyə kifayət qədər imkanımız yoxdur və yalnız bəzi nümunələrlə kifayətlənməli oluruq. Dahi Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin felyeton və hekayə yaradıcılığında litota fəndi, digər ləngitmə, istisna və minimallaşdırma strukturları təhkiyə məkanını genişləndirən, kommunikativ predikatı ayrıca vurğu altına gətirən, bəzən tamamilə dəyişən üslubi dekorasiya səviyyəsinə yüksəlir. Fikrin onun əks qütbünü inkarlaşdırmaqla daha aydın nəzərə çarpdırılması çoxqatlı, çoxplanlı semantik proqramı ortaya qoyur, mətnin məzmun və formal üzvlənməsini, bununla da daha fəal və informativ cəhətdən tutumlu qavranılmasını, eyni zamanda dinamikliyini təmin edir. Sanki əlavə, paralel ifadə və dərketmə xətləri kimi mətni müşayiət edir, bir dialoq, mükalimə ruhu yaratmaqla sintaktik motivlilik, optik-vizual əyanilik, şəffaflıq yaradır. Kiçiltmə, istisna və əhəmiyyətsizləşdirmə, zəiflətmə taktikası, əksinə, aktuallaşmaya, fikir qütblərindən gah bu, gah da digərinin qabarıqlaşdırılmasına, böyüdülməsinə gətirib çıxarır. Nəinsə, ilk baxışda tamamilə gərəksiz, başdan-başa yalan, qeyri-həqiqi, doğru olmayan bir şeyin “deyilməməsi”, “çap olunmaması” fonunda ən incə mətləblər, ən “əhəmiyyətsiz” detallar daha kəskin və görümlü şəkildə ifadə olunur, sanki qabarıq zərrəbin altına düşür. Bir-birini əvəz edən yayılan çoxluqlar, kiçiltmə və istisna mexanizmləri ifadə rəngarəngliyini təmin edir. Həmin mətndə litotanın mətnyaratma funksiyasını, arxitektonikasını izləmək də maraqlıdır. Məcmuəmizin nəşrini başlayandan indiyə kimi idarəmizə Bakıdan və İrəvandan yüz on altı kağız gəlib. Kağızların başında yazılıb: “İran konsulxanasından şikayət” və axırında imza qoyulub: “İran əhli”, yainki “İran fəhləsi”. Bu kağızların heç birini biz çap etməmişik, necə ki, oxucularımıza məludur və çap etməyəcəyik. Çap etməməyimizin iki səbəbi var: Əvvəlinci səbəb budur ki, biz istəmirik konsulları özümüzdən incidək, nüfuz əhlinə sataşmağı və güclü adamlara dolaşmağı biz əvvəldən özümüzə rəva görməmişik. Məlumdur ki, konsul kimi mütəşəxxis və
419 ehtiram sahiblərindən ehtiyat etmək, - hər halda lazımdır; doğrusu, qorxuruq! Məktubları çap etməməyimizin ikincə səbəbi budur ki, yüz on altı kağızın hamısına biz diqqətlə baxıb bir kəlmə doğru söz tapa bilmədik: başdan axıra kimi yalan, palan, böhtan, nəqli-məkan, filan. Məsələn, Bakıdan Kərbəlayi Fərəc yazır ki, Verxni – Təzəpirski küçədə konsulxana fərraşı meyxananın qapısında kefli və əlində çaxırla dolu stəkan mənim qabağımı kəsib məndən dörd manat istədi. Dedim: Vallah, mən bir fəhlə adamam, pulum yoxdu. Fərraş acıqlanıb çaxırı səpdi üstümə və məni çəkə- çəkə apardı naibin yanına... Biz bir nümunə üçün bunu yazırıq; qalan yüz on beş kağızda da bu cür hədərən-pədərəndən savayı özgə bir mətləb yoxdu. Məsələn, İrəvandan usta Əli yazır: “İrəvan konsulu fərraşların bir neçə dəstəsini naibin sərkərdəliyi ilə düzüb Naxçıvan yoluna, bir neçə dəstəsini üçkilsə yoluna. Naiblər əllərində günlük, fərraşlar əllərində zoğal ağacı yolun kənarında düzülüb səhərdən-axşama kimi müntəzirdilər... Naib və fərraşlar bunların qabağını kəsib əvvəl soruşurlar ki, haralısınız? Əgər cavab verdilər ki, rus rəiyyətiyik, - canları qurtardı; yoxsa desələr ki, İran əhliyik, - aşları bişibdi. Naib əvvəl öz əli ilə başlayır yolçuların ciblərini axtarmağa, əgər birindən narazılıq əlaməti görsənirsə, fərraşlara hökm oxuyacaq ki, vursunlar. Elə ittifaq düşür ki, yolçuların bəzisi biədəblik edib üzə durur. Onu axırda aparırlar. İrəvana konsulun hüzuruna. Məsələn, Məşədi Heydərqulu yazır ki, məni apardılar konsulun yanına və ərz elədilər ki, bu kişi çox danışır. Konsul hirslənib durdu ayağa. Heç yadımdan çıxmır. Konsul özü bir uca adamdır, amma mən alçaq adamam. Konsulun qıçları az qalır mən boyda olsun. Qərəz, konsul hirslənib gəldi mənim yavığıma və sağ ayağını qaldırıb çəkməsinin dabanı ilə başımdan vurub, papağımı saldı yerə və sonra yumruq ilə çılpaq başıma o qədər vurdu ki, az qaldım öləm. Sabahkı günü bir kəllə qənd alıb məni bağışladı və günahımdan keçdi. Dedim: Xan, öz aramızdı, dünən məni çox bərk döydün. Xan gör mənə nə cavab verdi: Dadaş, mən özgə qulluqçular kimi müftə yeyib yatan deyiləm: həmişə alnımın təri axa-axa mən padşaha xidmət eləmişəm. Xülasə, qalan yüz on kağız da bu məzmunda, növ-növ iftira və yalan! Sözüm orasındadır ki, bu cür böhtanlar İran konsullarının barəsində
420 çox deyilib və yazılıb; Həmin böhtanların biri də İbrahimbəyin, İranın xariciyyə nazrinə dediyidir... (Felyetonlar, Məqalələr, Xatirələr, Məktublar) Böyük Mirzə Cəlilin “deməyib üstdən keçdiyi”, həmin detallar, “yalan, böhtan və iftiralar”, “çap eləməyə ehtiyat etdiyi” hadisələr və faktlar dövrünün gerçək reallıqlarıdır və bu reallıqlar fərqli bir üslubi rakursdan, görüş bucağından təqdim edildiyi üçün daha təsirli və parlaq rənglərə bürünür. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Mirzə Cəlilin yaradıcılığında mətndüzəltmə vasitələri ayrıca bir mövzudur, filologiyamızda mütləq dərindən araşdırılmalı və öyrənilməli olan bir mövzudur. Mirzə Cəlilin yaradıcılıq üslubu üçün səciyyəvi olan gizli-perifrastik kodlarla pərdələmə, yayındırma və minimallaşdırma strategiyası çərçivəsində qeyri-müstəqim ifadə vasitələrinin, aşkar və gizli ifadə üsullarının transformasiya, çevrilmə səviyyələrinin müxtəlifliyi və rəngarəngliyi, dolayı-çoxtərəfli-vasitəli anlam şəkillərinin keyfiyyət və kəmiyyət müxtəlifliyi istər məntiqi, istərəsə də emosional ekpressivliyi nəzərə çarpacaq dərəcədə gücləndirir, partitur strukturlaşma, şaxələnmə, çoxplanlıq yaradır, mətni yeni çalarlar, orijinal deyim formaları ilə zənginləşdirir. “Molla Nəsrəddinin xəlvəti cavabı” nda təhkiyə-üslub aldanışlarına diqqət yetirək: Ay Dəmdəməki, sən lap dəlisən: kişi, necə qorxmadın o sözləri mənə yazdın? Məgər sən canından əl çəkibsən? Bəlkə mən o sözləri götürüb məcmuəmə yazaydım, onda canını hara qoyardın? Yəqin bil ki, bakılılar səni daş-qalaq edib mənim də məcmuəmə bilmərrə müştəri olmazdılar. Kişi, mən yaza billəm, Bakı qiraətxanalarında bayquşlar banlayır?! Mən yaza billəm ki, Bakı cəmiyyəti-xeyriyyəsinin fikrinə düşən yox, üzvləri çox kahil və iş görmək istəməyən?! Mən yaza billəm ki, Bakının küçələri dilənçilik edən müsəlman övrətləri və uşaqları ilə doludur?! Ay Dəmdəməki, mən yaza billəm ki, aprelin doqquzunda iki məşhur müsəlman qlasnısı bir-birinə altıaçılan çəkib, olmayan sözləri bir- birinə dedilər?! Və mən buna inana billəm ki...
421 Ay Dəmdəməki, məcmuədə yaza billəm ki, səfər ayının iyrmi səkkizində qubalılar ilə bakılılar Bibi-Heybətdə elə şiddətli baş yardılar ki, bir neçə nəfərin başının qanı hələ yenə axır?! Ay Dəmdəməki, sən dəlisən-nəsən? Ay kişi, mən yaza billəm ki, dekabr ayında bakılılar qərib oğruları eşşəyə mindirib şəhəri gəzdirdilər, amma öz oğrularını tutduqda buraxırlar, çünki bu oğrular qlasnıların qohumudurlar? Ay Dəmdəməki, bir fikir elə gör, mən bu sözlərə məcmuədə yer verə billəm ki, sən məndən xahiş edirsən? Bəlkə mən bu sözləri yazaydım, canını hara qoyacaq idin? (C.Məmmədquluzadə, Felyetonlar, Məqalələr, Xatirələr, Məktublar) Eyni aldanış-oyun fəndindən, təhkiyə texnikasından Ə. Haqverdiyev də məharətlə istifadə edir. “Marallar”ın, kinayə, gülüş obyektlərinin tip müxtəlifliyi bu əsərlərin vahid semantik-üslubi paradiqmada birləşməsinə mane olmur: Hamı oxucularıma məlum olsun ki, mən indiyədək heç bir kəsin sirrini açmamışam. Hər kəs mənə xəlvət bir söz desə, yəqin etsin ki, o söz mənimlə qəbrə gedəcək. İnanın və etiqad edin ki, əgər İsgəndəri Zülqərneynin başını qırxan dəllək mən olsaydım və onun buynuzlarını görsəydim, gedib quyuya da deməzdim və oradan da qamış bitib xalqa xəbər verməzdi. Mən heç kəsə deməmişəm və qiyamətədək demərəm ki, Məşədi Qulamın arvadından başqa bir Nataşa adlı aşnası da var və Nataşa üç gün bundan qabaq Məşədi ilə dava edib, onu evindən qovub. Səbəb də bu olub ki, Nataşa Məşədidən brilyant üzük xahiş edib, Məşədi də ona yaqut üzük gətirib. ... Bu sirri əgər mən bir adama açıb desəm, dilim lal olsun və qiyamətdə Məşədi Qulamın yanına Hacı Molla Baba sifətində gəlim. Xülasə, Məşədi Qulam yenə qarpızı əlinə alıb iki tərəfdən kəsib yerə vurdu. Qarpız iki parça oldu. Bunu da deməliyəm ki, əgər qarpızın parçalarını tərəziyə qoyub çəksəydin, bir-birindən nə bir misqal ağır, nə bir misqal yüngül gələrdi (“Seçilmiş əsərlər”). Əlbəttə, dərinlik semantikasının parlaq nümunələri olan bu sadə, şəffaf və təkrarolunmaz mətnlərin ekspressivliyi, məna, ifadə və
422 dərkolunma sinkretizmi həm də digər üslub vasitələri – paralelizm, ritorik sual, təzad, inversiya, ellipsis, anakoluf və s. kimi aktuallaşdırma vasitələrinin, onların mətnyaratma, mətndoğurma impulslarının mürəkkəb qarşılıqlı əlaqə və təsirlərindən hasilə gəlir. Lakin bu, tamamilə başqa bir mövzudur. Nəticə olaraq qeyd edək ki, ayrı-ayrı perifraz formalarının, o cümlədən də dərinlik perifrazlarının, fərdi metafora kimi şərh olunan kinayə strukturlarının ümumən sintaktik çoxluqlar kontekstində, sintaktik sinonimlik, çoxmənalılıq və omonimlik perspektivləri bağlamında, onlarla sıx əlaqə və vəhdətdə araşdırılması qeyri-səlis sintaksisin, bütövlükdə qeyri-səlis qrammatikanın işlənib hazırlanmasında mühüm rol oynaya bilər. Belə kompleks tədqiqatlar yayılan sintaktik çoxluqların ifadə və dərketmə imkanlarının araşdırılması, bütövlükdə qeyri-səlis məntiq, qeyri səlis ehtimal və təxmini mühakimələr nəzəriyyəsinin inkişafına, eləcə də onların praktik tətbiqinə böyük töhvələr verə bilər. Qeyri-səlislik yalnız leksik çoxluqlarla, nominasiya-adlandırma səviyyəsi ilə bitmir, dilin digər səviyyələrini də əhatə edir. Həm də dil işarəsi mürəkkəbləşdikcə, maddi-səs kütləsi artıb ağırlaşdıqca, linqvistik həcm və tutum genişləndikcə, yayılanlıq, mücərrədlik və ümumilik də güclənir. Kateqoriallaşma, predikativlik əlaqələri qeyri-konkretliyi, natamamlıq və təxminiliyi azaltmaq əvəzinə daha da artırır, geniş qavram, dərketmə kontekstində onu yeni səviyyəyə qaldırır, daha mürəkkəb münasibətlər şəbəkəsinə daxil edir. Bununla ifadə, anlama və şərh imkanları da genişlənib mürəkkəbləşir. Məsələyə bu məntiqlə yanaşdıqda daha yüksək dil səviyyəsinə daha yüksək yayılanlıq sahəsi kimi yanaşmaq lazım gəlir. Halbuki bunun tam əksi olmalı – daha yüksək dil səviyyəsinə daha aşağı, daha zəif yayılanlıq sahəsi uyğun gəlməlidir. Həmin linqvistik paradoksallığı silsilə məqalələrimizdə irəli sürdüyümüz belə bir qanunauyğunluqla izah etmək olar ki, ünsiyyət prosesində mahiyyətcə qeyri-adekvat xarakter daşıyan dil işarəsi ilə hər cür təkrar müdaxilə, yayılanlığı azaltmaq, aradan qaldırmaq cəhdləri, əksinə, qeyri-səlisliiyin, ümumiliyin daha da güclənməsi ilə nəticələnir. Bu cəhət xüsusilə qeyri-səmimi ünsiyyət formalarında özünün ən yüksək həddinə çatır. Nə qədər çox və müxtəlif dil işarəsi bir yerə yığılırsa, başqa sözlə, dil işarələrinin, işarə komplekslərinin təmərküzləşməsi, təması nə qədər çox
423 artırsa, yayğınlıq da o qədər artır. Qapanma, bitmə çətinləşir, insan daha çox dil işarələrinin aldanışlarına məruz qalır. Yanılma, dərketmə çətinlikləri içərisində qalır. Bu mənada nisbi bütövlük, informativlik və tamlıq əlamətlərinə baxmayaraq, fərdi-praqmatik ifadə və dərketmə müstəvisində mətnə də bir yayılanlıq, semantik nisbilik və qeyri-adekvatlıq, qeyri-müvazilik işarəsi və substansiyası kimi baxmaq olar. Funksional- üslubi paradiqmalar, çoxmənalılıq çərçivəsində hər bir mətnə bir yayılanlıq variantı, bütün mümkün mətnlər potensialına isə yayılanlıq variasiyası kimi yanaşmaq mümkündür. Şübhə etməmək olar ki, həmin məsələlər formalaşmaqda olan mətn semantikasının əsas mövzusuna çevriləcək, koqnitiv və kommunikativ-praqmatik tədqiqatlara marağı artıracaq, beləliklə də qeyri-səlisliyin tədqiqini yeni səviyyəyə qaldıracaq.
|