Sh. Maxmudov «statistika» fanidan o’quv uslubiy majmuasi

Qisqacha xulosalar

Tanlanma tekshirish nazariyasi tahliliy statistikada alohida o‘rin egallaydi va turli amaliyot sohalarida keng qo‘llanadi. Bozor iqtisodiyoti muhim hodisa va jarayonlarni o‘rganishda bu uslubdan foydalanish uchun obyektiv sharoit va zaruriyat yaratadi.

Katta hajmli yoki umuman cheksiz to‘plamlar haqida kam mehnat va mablag‘ sarflab nazariy va amaliy jihatdan qoniqarli axborotlarni olish yo‘li - bu tanlanma kuzatishdir. Tanlanma ma’lumotlari asosida :
- bosh to‘plam taqsimotlari aniqlanadi;
- ularning xarakteri o‘rganiladi va turli egri chiziqlar shaklida matematik ifodalanadi;
- bosh to‘plamning barqaror ko‘rsatkichlari baholanadi;
- ularning ishonchlilik darajasi iloji boricha obyektiv belgilanadi;
- bosh to‘plam ko‘rsatkichlari haqidagi ilmiy gipotezalar va har xil eksperimental izlanish natijalari tekshiriladi.
Bu masalalarni yechish tartibi, yo‘llari va usullari tanlanma tekshirish nazariyasida bayon etiladi.
Tanlanma asl ma’nosi bilan tasodifiy, ma’lum tartibda yo‘naltirilgan va aralashma-quralashma bo‘lishi mumkin. Tasodifiy tanlash alohida ahamiyatga sazovor bo‘lishining sababi shundaki, olinadigan natijalar ehtimoliy muzokaralar shaklida baholanishi mumkin.
Kuzatuvchining shaxsiy hohishi kabi subyektiv holat mavjudligi tanlanma siljish hafv-xatarini tug‘diradi va muntazam xatoga olib keladi, shuning uchun oldini olishga intilish lozim.
Har bir holda tanlash usuli va texnikasini qo‘llash ayni holat sharoitiga va mablag‘ hamda resurslar bilan ta’minlanishga bog‘liq. Agar tanlash tasodifiy bo‘lmasa, u holda undan olinadigan bosh to‘plamni baholash natijalarining ishonchliligi ma’lum darajada shaxsiy mulohazalar ta’sirida bo‘ladi.
Oddiy tanlash sharoitida hodisaning tanlama bo‘yicha olingan nisbiy soni yoki salmog‘ini bosh to‘plam uchun baholash sifatida qabul qilish mumkin. xuddi shuningdek, o‘rtacha va boshqa ko‘rsatkichlarning tanlanma qiymatlarini ularning bosh to‘plamdagi qiymatlarining baholari sifatida qabul qilish mumkin.
Katta hajmli tanlanmalarda hodisaning absolut soni uchun kvadratik xato , nisbiy soni (hissasi) esa va o‘rtacha miqdor uchun formula orqali aniqlanadi. Bu formulalar normal taqsimlangan bosh to‘plam uchun o‘rinlidir. Ammo bosh to‘plam taqsimlanishi normal holatdan kuchli farq qilsa, bu formulalardan foydalanish bir oz xatarlidir.
Kuzatilgan hodisa soni yoki ko‘rsatkich qiymati nazariy kutilayotganidan farqi 3 karra kvadratik xatodan katta bo‘lish ehtimoli juda kichikdir. Bunga asosan tanlanma tekshirish natijalariga tayanib bosh to‘plam ko‘rsatkichlari yotadigan chegarani baholash mumkin:

Bu yerda: , t - ehtimolli ishonch koeffitsiyenti.
Kichik hajmli tanlanmalarda (n  30) yuqoridagi kvadratik xato formulalariga tuzatish kiritish lozim. Buning uchun tanlama to‘plam hajmi n o‘rniga n - 1 olish kerak, chunki tanlama dispersiya bosh dispersiyadan n/n-1 ga farq qiladi.
Ilmiy gipotezalarni tekshirish tanlanma tekshirish nazariyasiga tayanadi va turli mezonlar yordamida bajariladi.