Sh. Pozilova pedagogik dasturiy vositalar

 
Nazorat savollari: 
1.
E-learning taʻlim tizimiga taʻrif bering. 
2.
E-learning jarayonini tashkil etish bosqichlari? 
3.
E-learning taʻliming anʻanaviy taʻlimdan afzalliklari? 
4.
E-learning grading shkalasini oʻrnatayotgandagi asosiy qoidalar? 
5.
E-learningni taʻlimda erishgan yutuqlari? 
6.
E-learning taʻlim jarayoni va uning shakllanishi 
7.
E-learning taʻlimning anʻanaviy taʻlimdan afzalliklari 
13
 
https://elearningindustry.com/9-benefits-of-elearning-for-students
 

---

59 
8.
E-learningning talabalar taʻlim olishidagi 9 afzalligi 
2.2. E-learning mualliflik dasturiy taʻminoti va vositalari. E-
learningda amaliy mashgʻulotlar 
Yurtimizda Istiqlol quyoshi nur socha boshlagan dastlabki kunlardanoq 
mamlakatimiz taʻlim tizimiga alohida eʻtibor qaratilib, uni tubdan qayta isloh 
qilishga oid muhim ishlar amalga oshirildi. Shu maqsadda Oʻzbekiston 
Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Milliy dasturda 
belgilangan vazifalarni bajarishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan 
foydalanish muhim oʻrin tutadi. 
Bugungi kunda jahonning rivojlangan 
mamlakatlari taʻlim tizimlarida turli oʻrgatuvchi dasturiy vosi­talardan keng 
foydalanilmoqda. Oʻrgatuvchi koʻrgazmali dasturiy vositalar mualliflik dasturiy 
taʻminotlari yordamida yaratiladi. Taʻlim jarayonida bunday dasturlardan 
foydalanish yuqori natijalarga olib kelmoqda, sababi auditoriyada uzatiladigan 
bilimlarga oid axborotlarni qabul qilish va vazifalarni bajarishda talaba bir 
vaqtning oʻzida eshitib, koʻrib, oʻzlashtiradi. Mualliflik dasturiy taʻminoti — 
kompyuter texnologiyalari yordamida oʻquv jarayonini qisman yoki toʻliq 
avtomatlashtirish uchun moʻljallangan dasturiy vosita hisoblanadi. Ular taʻlim 
jarayoni samaradorligini oshirishning istiqbolli shakllaridan biri hisoblanib, 
zamonaviy texnologiyalarning oʻqitish vosi­tasi sifatida qoʻllaniladi. Mualliflik 
dasturiy taʻminotlar yordamida elektron darsliklar yaratish juda qulay. Elektron 
mashgʻulotlar, kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda eng muhim 
tushuncha va qonuniyatlarni tushunish hamda yodda saqlashni maksimal 
darajada yengillashtiradi. 
 
Oxirgi yillarda onlayn taʻlimning anʻanaviy taʻlimga qaraganda afzallik 
jihatlari koʻproq aniqlanmoqda. Soʻnggi vaqtlarda taʻlim oluvchilar va 
oʻqituvchilar anʻanaviy taʻlimning baʻzi turlariga qaraganda onlayn taʻlimning 
afzalliklari koʻproq degan xulosaga kelmoqdalar. Sababi, taʻlim tizimida taʻlim 

---

60 
sifatini oshirishga qaratilgan raqamli oʻqitish platformalari koʻpaymoqda, bunda 
anʻanviy va onlayn taʻlimning eng yaxshi tomonlari birlashtirilib aralash taʻlim 
tizimi shakllantirilmoqda. Aralash taʻlim narxining pastligi, moslashuvchanligi, 
bepulligi, bundan tashqari taʻlim jarayonida murakkab texnologiyalarni qoʻllash 
afzalligi ushbu alternativa uchun sabab boʻladi. Bu tendensiyaga boʻlgan 
qiziqish taʻlim jarayonida talabalarga taʻsir etadi va taʻlim sifatini oshiradi. 
Koʻpgina tadqiqotlar onlayn taʻlim talabalarda kreativ fikrlashni rivojlantirishga 
sabab boʻlishini koʻrsatgan, yaʻni talabalarning mustaqil taʻlim olishiga, 
individual ehtiyojlarini inobatga olgan holda oʻquv jarayoniga moslashtirish 
qobiliyatini shakllantirishga asos boʻladi. 
Aralash taʻlim rivojlanishini talabalarning raqamli dunyoda oʻzini erkin 
tutishi, yaʻni kerakli maʻlumotlarni yuklab olishi, tahlil qilishi, onlayn 
kontentlardan erkin foydalana olish qobilitida koʻrishimiz mumkin. Vaqt oʻtgan 
sayin ushbu tendensiyaga texnologiyalarni qoʻllash asosida anʻanaviy taʻlimning 
hohlagan turi, metodi, taʻlim berish usulini kiritishimiz mumkin [1]. 2016 yil 
Campus Technology oʻqituvchilar oʻrtasida “Texnologiyalarni qoʻllab dars 
oʻtish” mavzusida soʻrovnoma oʻtkazi, bunda 71% oʻqituvchi lar anʻanaviy 
taʻlim bilan birga onlayn manbalardan foydalanishini aytganlar.
Aralash taʻlim (adaptiv taʻlim, onlayn taʻlim modullarini qoʻllash) 
afzalliklarini anʻanaviy taʻlim ijtimoiy texnologilari va media resurslarini 
birgalikda qoʻllanilishida koʻrishimiz mumkin. Maqsad esa talabalarning 
demografik guruh va ijtimoiylashuvidan kelib chiqqan holda ularning 
ehtiyojlarini hisobga olib taʻlim modelini ishlab chiqish.
Tendensiyani yanada rivojlantirish uchun OTMda talabalar taʻlimi uchun 
shart-sharoitlar yaratilishi kerak. Masalan, Reyerson universitetining arxitektor-
talabalari virtual reallik garniturasini oʻzlarining hajmi katta loyiha eskizlari 
uchun qoʻllamoqdalar. Koʻpgina oʻqituvchilar oʻquv jarayonini internet bilan 
boғlasalarda, kuzatuvchilarning fikricha aralash taʻlimda internetning ham roli 
bor, bunda talaba individual yondashuvga ega boʻladi. 

---

61 
Aralash taʻlim muammosi yechimi “NMC Horizon Hisoboti- OTM” 
nashriyotining oxirgi 5 yillik tendensiyalari roʻyxatiga kiritilgan. Londondagi 
Imper tibbiyot kolleji talabalari anʻanaviy va onlayn taʻlimni birgalikdagi 
qoʻllanilishiga asoslangan ikkita tajribada ishtirok etdilar.
Talabalar videomaʻruzani koʻrib, vazifalarni bajarish imkoniyatini 
mavjudligini yuqori baholadilar. Talabalar ushbu model tushunarli animaiyalar 
bilan yaxshi tizimlashtirilgani va oʻz-oʻzini baholashda interaraktiv savollarga 
egaligini aytib oʻtishddi. Amerika OTMlari ham qabul qilingan yechim 
auditoriyada va auditoriyadan tashqarida amalga oshirsa boʻladi degan fikrdalar.
Talabalarga esa aralash taʻlim maʻruza va materiallarni internetda koʻrish 
imkonini beradi, bundan tashqari murakkab savollarga javob topish uchun ham 
vaqt yetadi deb aytmoqdalar. 
Hozirgi globallashuv davrida internet tarmoғi orqali real vaqt tizimida 
oʻqitish tezlik bilan rivojlanib borayotgan taʻlim olish turlaridan biri
hisoblanmoqda. Masofaviy taʻlim tizimi ixtiyoriy masofadan hech bir 
toʻsiqlarsiz taʻlim berish va taʻlim olish imkoniyatini yaratadi. 
Mutaxassislarning taʻkidlashicha, anʻanaviy taʻlim tizimiga nisbatan real vaqt 
tizimidagi masofaviy taʻlim tizimida oʻqitish samaradorligi yuqoriroqdir 
(Means, Toyama, Merfi, Bakiya va Jons, 2013). 
Tyutorlar osonlik bilan oʻquv mat yeriallarini, yaʻni vizual 
prezentatsiyalar (taqdimotlar) va video maʻruzalarni oʻquvchiga tarmoq orqali 
kerakli formatda joʻnatishlari mumkin. Bundan tashqari internet tarmoғi orqali 
real vaqt tizimida taʻlim olayotgan talabaga saytga roʻyxatga olingandan soʻng 
turli elektron kutubxonalar va video maʻruzalarga kirish imkoniyati beriladi. 
Kifuentes va Lents (2009) video maʻruzalarning afzalliklarini 
quyidagicha taʻriflaydi: “Anʻanaviy maʻruzalarga oʻxshamagan holda, talaba 
video maʻruzani koʻrib tinglayotganda, uni hohlagan joyida toʻxtatib, yana qayta 
eshitib, tushunmagan materiallari boʻyicha boshqa materiallardan foydalangan 
holda yana maʻruzani davom ettirishi mumkin ”.

---

62 
Bundan kelib chiqqan holda, video maʻruzalar bir necha marotaba 
koʻrishga moʻljallangan. Anʻanaviy maʻruzalarda esa video maʻruzalar 
maʻruzachining ruxsati bilan koʻriladi va vaqti albatta chegaralangan. 
Real vaqt tizimidagi masofaviy oʻqitish tizimida video maʻruzalardan 
foydalanish eng samarali oʻqitish usulidir. Misol keltiradigan boʻlsak, Vang 
(2008) Tayvand davlatida 10 yil meditsina sohasida oʻqib, onlaynda 
oʻqitilayotgan tibbiyot boʻyicha video maʻruzalar yordamida aholi orasida tibbiy 
xizmatni yaxshilanganligini aytadi. YAna bir misol, Janubiy Koreyaning 
poytaxti Seul shahrida joylashgan Chung- Ang universitetida malaka oshirish 
davrim mobaynida maʻlum boʻldiki, har bir fan boʻyicha onlayn elektron sinfi 
(e-class) mavjud. Fanga qatnashishga roʻyxadan oʻtgan talaba “e-class” ga ham 
kirish huquqiga ega boʻladi. Ushbu “e-class” da nafaqat Microsoft Power Point 
dasturida qilingan prezentatsiyalar balki, video maʻruzalar, uy vazifasi 
topshiriqlari ham mavjud. Darsga maʻlum sabab bilan qanasha olmagan yoki 
darsni yaxshi oʻzlashtira olmagan talaba “e-class” ga kirib video maʻruzalardan 
foydalanishi mumkin. Bu albatta taʻlim olish samaradorligini yanada oshiradi va 
yetuk kadrlar tayyorlashga zamin boʻladi degan fikrdaman. 
Hozirda video maʻruzalarni yaratishda qoʻllaniluvchi koʻplab dasturiy 
vositalar mavjud. Jumladan, Adobe Captivate dasturi. Bu dastur oʻzining 
foydalanishdagi qulayligi va shaxsiy kompyuterga xos parametrlarga yuqori 
talablar qoʻymasligi bilan ham boshqa shu kabi dasturiy vositalarga nisbatan 
afzalroqdir. 
Quyida Adobe Captivate dasturidan foydalanish uchun shaxsiy 
kompyuter parametrlariga qoʻyiluvchi talablar sanab oʻtilgan: 

Operatsion tizim: Windows 2000GʻXPGʻVistaGʻ7 

Protsessor: Pentium IV 1 gGs va undan yuqori

Tezkor xotira: 1024 Mb 

Dasturni oʻrnatish uchun doimiy xotiradan 3Gb xajmdagi joy va 
loyihalarni yozish uchun joy 

Videokarta 256 Mb va undan yuqori 

---

63 

Onlayn xizmat koʻrsatish uchun internet bilan boғlanish 

Istalgan internet brauzeri 
Adobe Captivate dasturi Power Point (Microsoft Office) fayllarini import 
qilish bilan birga .SWF formatdagi video, musiqa yordamida interaktiv 
prezentatsiya (taqdimot) fayllarni yaratadi. 
Dastur MP3, AVI, FLA va FLV formatdagi fayllar bilan ham ishlay oladi. 
Adobe Captivate dasturi foydalanuvchiga yoqadigan interfeysni oʻzida namoyon 
qila oladi, sababi, sichqoncha kursori harakatini vizuallashtirish va ekranni 
hohlagan tarzda rasmga olish imkoniyatini beradi (2.1-rasm). Bundan tashqari 
foydalanuvchidan ekrandagi harakatga izoh berish va turli rejimdagi oʻqishni 
tashkil etishni yetarlicha bajarilishini talab etadi 
2.1.-rasm. Video yozuvni nazorat qilish paneli 
Ushbu dasturiy vosita yordamida foydalanuvchi turli shakldagi testlarni 
ham yarata oladi. Dasturlash va multimediya obʻektlari bilan ishlashni bilmagan 
foydalanuvchi ham dastur orqali yuqori sifatli interaktivlikka ega boʻlgan 
elektron oʻqish uchun ilovalarni (yaʻni dasturiy modellar, buyruq fayllari va 
matnlarni) yarata oladi. Video maʻruzalarni yaratish algoritmi quyidagi ketma-
ketlikda amalga oshadi: 

Menyu bandidagi Project Template (2.2..a- rasm) tugmasi yordamida 
yangi loyixa oyna ochiladi; 

Video tasvirni parametrlari boʻyicha Width va Height oʻlchamlari 
beriladi; 

Kerakli boshqarish elementlarini yozish oynasiga joylashtirish (2.2.b- 
rasm). 

---

64 
Bu algoritmlar natijasida ekranda N ta slayd paydo boʻladi. Bu slaydlar 
bilan xatoliklar yuzaga kelganda ularni toʻғrilash imkoniyati mavjud (2.v-rasm). 
Video maʻruza tayyor boʻlgach, loyixani “exe”, “html” va “avi” 
formatlarda saqlash mumkin. 2.2- rasmda video maʻruzani algoritm boʻyicha 
strukturaviy chizmasi koʻrsatilgan. 
2.2.- rasm. Video maʻruzani yaratish strukturasi: a) Adobe Captivate 
dasturining asosiy oynasi; b) yozish(record) uchun (Vissim) ishchi oynasi; v) 
slaydlarni tahrirlovchi oyna 
Quyida mualliflik dasturiy taʻminotlarining imkoniyatlari haqida fikr 
yuritiladi. Articulate Storyline kurslar yaratish uchun moʻljallangan eng 
mashhur dasturlardan biri boʻlib, u moslashuvchan, foydalanishda qulay va turli 
maqsadli kurslar yaratish uchun ishlab chiqilgan. Articulate Storyline — uch 
utilitli 
(Presenter, Quizmaker, Engage) 
paket, 
oʻrgatuvchi kurslarni, taqdimotlar, 
testlar va 
kontentning 
boshqa 
shakllarini 
iPadda 
koʻrish va masofali taʻlim tizimlariga 
integ­rallanishi mumkin boʻlgan 
Flash va HTML5 formatlarda yaratish imkoniyatini beradi. Dastur murakkab 
interfaol ssenariylarni amalga oshirish uchun deyarli cheksiz imkoniyatlarni 
taklif etadi. Endi oʻquv kursining murakkab interfaol ssenariysini yaratish uchun 
dastur tuzishni yoki Flashni qoʻllashni bilish shart emas — Storyline buning 
uchun barcha vositalarni taklif etadi. Ushbu dasturning xususiyati oson 
oʻzlashtirilishida, shuningdek, yaratilayotgan loyihalarning yorqin vizual 

---

65 
uslubida: Articulate mahsulotlarida ishlangan roliklar boshqa e-learning 
muharrirlaridan koʻra yanada zamonaviyroq va dinamikroq koʻrinadi. Dastur 
Microsoft Office 2007ga oʻxshash interfeysga ega, ishlab chiquvchilar 
foydalanuvchilar oʻrganishlari oson boʻlishi maqsadida tashqi koʻrinishini 
PowerPointga maksimal oʻxshashligini taʻminlaganlar. Yuqorida buyruqlar 
toʻplamidan iborat klassik Ribbon-panel joylashgan. Barcha turdagi 
multimediyali kontentlar: video, flash, ovoz, veb-obyektlarni qoʻyishni qoʻllab-
quvvatlaydi. Barcha koʻp tarqalgan video (flv, avi, wmv, mov, mpeg, dv, 3g) va 
ovoz (mp3, wma, wav, m4a, aac, aiff, ogg) formatlari importlanadi, bundan 
tashqari, Internetdagi rolikning HTML-kodini yoki veb-kameradan video-
yozish, ovozni esa mikrofondan yozib qoʻyish mumkin. SWF — roliklari ham 
muammosiz qabul qilinadi, bu esa boshqa multimediya muharrirlarining 
loyihalari bilan integratsiyalash boʻyicha cheksiz imkoniyatlarni ochadi. Web-
sahifalar slaydlarda freymlar koʻrinishida aks etadi. Ulardan foydalanish 
mumkin va bu ham roliklarni loyihalash imkoniyatlarini kengaytiradi. Articulate 
Storyline asosiy xususiyatlari:
-foydalanuvchining intuitiv interfeysi. Oddiy interfeys foydala­nuvchini 
qoʻshimcha oʻqishini talab etmasdan kurslarni noldan boshlab yoki shablonlar 
asosida yaratish imkonini beradi. Interfeysning mantiq va koʻrinishi Microsoft 
PowerPoint bilan oʻxshash; 
-slaydlar shablonlari. Noldan boshlab yoki shablonlar yordamida slaydlar 
yaratish. Shablonlar oʻlchovlari sozlovlari oddiy. Kurslarning qoʻshimcha 
shablonlarini va slaydlarini E-Learning Heroes saytidan yuklab olish imkoniyati;
-personajlar. 47500 tagacha chizilgan va fotopersonajlarni, yuz ifodalarni 
va turish holatlarni slaydlarga qoʻshish; 
-interfaollik. Muayyan harakatlarni qachon ishga tushurishni aniqlash 
uchun triggerlarni qoʻllash. Slayddagi komponentlar oʻrtasida bir necha oʻzaro 
taʻsirlar yaratish uchun slaydlar qatlamlari bilan ishlash;

---

66 
-slaydlarda generatsiya, tahrirlash va obyektlarning oʻzaro taʻsi­rini 
nazorat qilish; 
-holatlar va oʻzgaruvchilar. Ishtirokchi harakatlariga javob be­rish uchun 
obyektlarni sozlash imkoniyati. Misol uchun, bosilganda tugmacha rangini 
almashtirishi mumkin, personajlar - notoʻgʻri harakatda yuz ifodasini 
oʻzgartirishlari va hokazo. Agar tinglovchi notoʻgʻri javob bersa, unga 
qoʻshimcha savollardan yoki yanada soddaroq vazifalardan iborat slaydlar 
ochilishi mumkin;
-20 dan ortiq turli xil tipdagi savollar. Bundan tashqari, ixtiyoriy shakllar 
slayddagi ixtiyoriy obyekt yordamida savollar yaratish imkoniyatini beradi; 
-drag-and-dropni qoʻllab-quvvatlaydi. Olib oʻtish bilan slaydga 
obyektlar qoʻshish; 
-ekran holatlarini yozib olish. Yozuv elektron kurs bilan qanday ishlashni 
namoyish etadi;
-stimulyasiya DT. Storyline ekranini bir marotaba yozib olingandan soʻng 
avtomatik ravishda, yozuvni bir necha qadamma-qadam yoʻriqnomalarga 
segmentlaydi. Yozuv osongina tahrirlanadi - hatolik boʻlganda, uni qayta 
yaratish shart emas. Natijada tinglovchilar vazifalarning bajarilishini, 
shuningdek, ularning test muhitidan oʻtishini koʻrib chiqishlari mumkin; 
-HTML5 va Flash texnologiyalarining, shuningdek, mobil qurilmalarini 
qoʻllab-quvvatlashi. Kurslarni iPad, shaxsiy kompyu­terlar, noutbuklar, 
Android, iPad va hokazolarga moslashgan qurilmalar uchun turli formatlarda 
nashr etish;
-section 508, tilni oʻngdan chapga yozish, SCORM va AICC 
(hisobotlarda) standartlarini qoʻllab-quvvatlash;
-kurs (avtomatik tarzda generatsiyalanadigan) daraxtini koʻrish imkoniyati; 

---

67 
-namoyishlarni yaratish vosita yetarlicha qulayligi, slayd tartibi boʻyicha 
oʻynash va video roliklarni yaratish imkoniyati bilan; 
-chiroyli personajlarni tanlash imkoniyati (ularni sozlash mexanizmi 
qulay); 
-yetarlicha qulay va tushunarli interfeysi, barcha asosiy masalalar 
ish maydonining oʻzida yechiladi; 
-qoʻshimcha sozlovlarsiz foydalanish mumkin boʻlgan koʻpgina 
elementlar dizaynining sifatli shablonlarning kiritilganligi; 
-savollarning yagona bankini yaratish imkoniyati. 
2.1.1-rasm. Articulate Storyline dastur oynasi 
Adobe Captivate (avvalgi RoboDemo sifatida tanilgan) — Microsoft 
Windows va dasturiy taʻminotni namoyish etish, video-mashgʻulotlarni yozish, 
dastur stimulyasiyasini yaratish, oʻquv taqdimotlarni yaratish va .swf formatda 
turli testlarni yaratish uchun qoʻllanilishi mumkin boʻlgan Mac OS Xning 5 
versiyalari uchun elektron taʻlimda qoʻllaniladigan elektron kurslarni yaratish va 
tahrirlash dasturi. Adobe Captivatedagi generatsiyalangan .swf ni .aviga 
videoxosting saytlarga konvertatsiya qilish imkoniyati mavjud. Dastur 

---

68 
simulya­tsiyalarini yaratish uchun Captivateda chap va oʻng sichqoncha 
tugmasini bosish va klavishalarni bosish mumkin. Shuningdek, Adobe 
Captivateni skrinkastlar, podkastlar yaratish va Microsoft PowerPoint 
taqdimotlarini Adobe Flash formatiga konvertatsiya qilish uchun qoʻllash 
mumkin. Captivate yordamida dasturlarning interfaol namoyishlari, 
stimulyatsiyalar, yordamchi maʻlumotlar, skrinkastlar, oʻyinlar va mashgʻulotlar 
yaratish va tahrirlash mumkin. Captivateda yaratilgan skrinkastlar ekrandan 
qilingan yozuvlarga nisbatan ancha kam joy egallaydi. Foydalanuvchilar 
Captivateda taqdimotlarga effektlar, faol nuqtalar, matnli sohalar, video va 
hokazolarni qoʻshib tahrirlashlari mumkin. Mualliflar mazmunini va u yoki bu 
elementni paydo boʻlish vaqtlarini tahrirlashlari mumkin. Faol nuqtalarni bosish 
boshqa slaydga oʻtish, shuningdek, tashqi murojaatlarga oʻtishni taʻminlashi 
mumkin. Captivate tasvirlarni, PowerPoint taqdimotlarni, video, .flv va 
audiolarni loyihaga import qilishni qoʻllab-quvvatlaydi. Adobe Captivate dasturi 
materiallarni yaratish va namoyish etishning qulay vositasidir. Captivate keng 
doiradagi imkoniyatlarni taklif etadi: Microsoft PowerPointda yaratilgan 
taqdimotlar asosida oʻquv materiallarni yaratish, monitordagi suratni olib, 
savolga berilgan javobga bogʻliq ravishda oʻtish imkoniyatli testlar yaratish. 
2.2.2-rasm. Adobe Captivate dastur oynasi 
Oʻquv materiallariga matnli maʻlumotlarni kiritish maydonlari va toʻgʻri 
javobni tanlash imkoniyati boʻlgan soʻrovlar kabi interfaol elementlar 

---

69 
joylashtirilishi mumkin. Adobe Captivate fayllarining kompakt oʻlchovi va 
yuqori ruxsatliligi ilova bilan ishlash koʻnikmalarga ega boʻlishda keng 
foydalanish, yordamchi maʻlumotlarni taqdim etish va yangi mahsulotlar 
imkoniyatlarini namoyish etish imkonini beradi. Talab etilgan qismlarni 
kattalashtirish texnologiyasini qoʻllagan holda oʻquv kontentga ega ekranning 
aniq sohalariga foydalanuvchi diqqatini jalb qilish imkonini beradi. Adobe 
Captivate yordamida ishlab chiqilayotgan oʻquv kurslari Flash texnologiyasiga 
asoslangan. Adobe Captivatening yuqorida koʻrib chiqilgan imkoniyatlariga 
qaramay, bu texnologiya yopiq, maxsus va planshet qurilmalar va smartfonlar 
qoʻllab-quvvatlanmasligini taʻkidlash lozim. Bundan tashqari, bu texnologiyalar 
hisoblash resurslariga juda talabchan, bu esa hozirda keng tarqalgan shaxsiy 
kompyuterlarning rusumlarida — noutbuklarda (koʻp quvvat sarflaydi) ishlatish 
uchun noqulaylik tugʻdiradi.
2.2.3-rasm.CourseLab dasturining interfeysi 
CourseLab yordamida yaratilgan taʻlim materiallari ishla­tilish turiga 
qarab, elektron taʻlimning quyidagi: AICC (http://www.aicc.org), SCORM 1.2 
(http://www.adlnet.org) standart­lariga mos keladi. 
Lectora dasturi Ogayo shtatida joylashgan Trivantis Corporation 
jamiyatida 1999-yilda Timoti D. Loudermilk tomonidan yaratilgan. Hozirgi 
vaqtga kelib, dasturdan 64dan ortiq davlatlarda foydalanib kelinmoqda. 

---

70 
Lectora dasturi masofali taʻlim jarayonida elektron oʻquv kontenti 
yaratish uchun va elektron oʻquv majmualarini yaratish imkoniyatini beruvchi 
dastur hisoblanadi. Dastur asosan: 

masofali taʻlim kurslarini yaratishda; 

taqdimot fayllarini yaratishda; 

nazorat testlarini yaratishda; 

.ppt formatidagi fayllarini boshqa taʻlim formatlariga (SCORM 
yoki AICC) oʻtkazishda; 

intellektual oʻqitish kurslarini yaratishda keng foydalaniladi. 
Lectora dasturida yaratilgan kurslarni elektron taʻlim standartlari boʻlgan 
SCORM va AICCda nashr etish mumkin. Shuningdek, Lectora dasturi hozirda 
mavjud boʻlgan LMS tizimlar talablari bilan mos keladi. 
Lectora dasturida yaratilgan oʻquv kurslarini bir tugmani bosish orqali 
ularni dinamik veb-sayt koʻrinishida, HTML, CD disklarda ishlaydigan, bitta 
faylga yigʻilgan .exe koʻrinishda, SCORM va AICC standartlarida hech qanday 
dasturlash tillarini bilmay turib ham oʻtkazish mumkin. 
Shuningdek, Lectora dasturi orqali nazorat ishlarining elekt­ron 
koʻrinishini tashkillashtirish mumkin, xususan, 7 xil (yolgʻon/rost, bitta toʻgʻri 
javobli, bir necha toʻgʻri javobli, moslikni topish, esse, qisqa javob kiritishli, hot 
point) shaklidagi elektron testlar, soʻrovnomalarni yaratish mumkin. Elektron 
nazorat yakunida Lectora dasturi elektron pochta orqali va tashqi CGI skript, 
XML, SCORM, AICC standartlariga asosan natijalarni olish/yuborish mumkin. 
Lectora dasturi dasturchilar uchun yaratilmagan boʻlsada, oxirgi 
versiyalarida dasturlash tilidan xabardor boʻlgan foydalanuvchilar uchun 
kengaytirilgan ilovalari bilan boyitildi. Bu esa oʻz navbatida, dasturlash tilidan 
xabardor boʻlgan foydalanuvchilar uchun katta imkoniyatdir. 

---

71 
2.2.4-rasm. Lectora dasturining koʻrinishi 
Lectora - universal muhit boʻlib, imkoniyatlari keng, koʻr­gazmali 
grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma, grafiklar, 
animatsiya effektlari, ovoz, videorolik, Java, Flash va boshqalardan tashkil 
topgan slaydlarni yaratish imkonini beradi. Lectora - bu Internet tizimida, 
masofaviy taʻlim tizimlarida, kompakt disk yoki boshqa har qanday saqlash 
qurilmalarida ishlatish uchun moʻljallangan interaktiv taʻlim materiallari 
(elektron darsliklar) tayyorlash uchun moʻljallangan kuchli va ishlatish oson 
boʻlgan dasturiy vositadir. Hozirda jahondagi oltmishdan ortiq davlatlarda 
elektron taʻlim yoʻnalishida Lectora dasturidan keng foydalanilib kelinmoqda. 
iSpring. Odatda, taqdimotni oʻtkazishga tayyorlanish jarayonida, 
aksariyat hollarda, Microsoft - PowerPoint dasturiy taʻminotidan foydalaniladi. 
Bunda taqdim etilayotgan material uni koʻrayotgan kishilar tomonidan yaxshi 
oʻzlashtirilishiga yordam beradigan koʻplab imkoniyatlari mavjud. Bugungi 
kunda taqdimotni boshqa formatlarga oʻzgartirib yuborish imkoniyatini 
beradigan dasturlar paydo boʻldi. 
«Richmedia» kompaniyasi tayyorlangan taqdimotdan flash-rolik 
shakllantirish imkoniyatini beradigan dastur taklif etmoqda. Mahsulot iSpring 
deb nomlanadi va iSpring Free, iSpring PRO va iSpring Presenter kabi 
variantlarga ega. Mustaqil ekspertlarning fikriga koʻra, bugungi kunda mazkur 
mahsulot tezligi, konvertatsiyalash sifati va opsiyalar soniga koʻra Flashdagi, 

---

72 
PowerPoint formatidagi konverterlar orasida eng yaxshilaridan biri hisoblanadi. 
iSpring PRO va iSpring Presenter oʻrtasidagi farq shundaki, ularning ikkinchisi 
nafaqat flash-taqdimotlarni yaratishga, balki taʻlim jarayonida qoʻllanilishi 
mumkin boʻlgan roliklar tayyorlashda, xususan, ularga turli shakldagi 
soʻrovlarni kiritgan holda oʻzaro interaktiv bogʻlanish imkoniyatini ham beradi. 
2.2.5-rasm. iSpring dasturida yaratilgan content 
Pro versiyasi bilan solishtirganda Presenter versiyasida quyidagi 
imkoniyatlar mavjud: Taqdimot kontentini muhofaza qilish: parol yordamida 
koʻra olish, taqdimotga «himoya belgi»si qoʻyish, taqdimotning faqat ruxsat 
etilgan domenlardagina «aylantirilishi» (mazkur funksiyalar Publish dialogining 
Protection versiyasida mavjud); 

Video qoʻshish va uni animatsiyalar bilan sinxronlashtirish; 

Soʻroq (nazorat)lar natijalarini elektron pochtaga yoki masofaviy 
oʻqitish tizimiga uzatib berish imkoniyatini beradigan interaktiv matnlar 
yaratish uchun vosita oʻrnatilgan (iSpring instrumentlar panelidagi Quiz 
tugmachasi); 

masofaviy oʻqitish tizimida foydalanish uchun SCORM/AICC-mos 
keluvchi kurslarini yaratish; 

taqdimotni dastur darajasiga aylantirish uchun ActionScript API. 

---

73 
Xulosa qilib aytganda, taʻlim jarayonida, zamonaviy axborot 
texnologiyalaridan samarali foydalanishni taʻminlash maqsa­dida mualliflik 
dasturiy taʻminotlari keng qoʻllanilmoqda. Oʻtilayotgan fanlar boʻyicha Oliy 
taʻlim muassasalarida shunday dasturlardan foydalanib, multimediali maʻruzalar 
kiritilishi bilan talabalarning oʻzlashtirish koʻrsatkichlari oshirilishiga eri­shish 
mumkin.