Sh. Sh. Olimov, Sh. X. Samiyeva
Yüklə 6,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Oʻz “Meni” va boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli toʻgʻrisidagi tasavvurini boyituvchi innovatsion texnologiyalar 3. Murakkab vaziyatlardan konstruktiv chiqish yoʻllari. Oʻz “Meni” va boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli toʻgʻrisidagi tasavvurini boyituvchi innovatsion texnoligiyalardan foydalanish, 4. Oʻz hissiyotlarini boshqaradigan va ularni vaziyatga moslaydigan oʻyinlarni oʻylab topish, oʻzgalarning hissiyotlarini farqlaydigan va ularga mos ravishda javob beradigan innovatsion texnologiyalardan foydalanish, 5. Kattalar va tengdoshlari bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qilishga oʻrgatadiga innovatsion texnoligiyalardan foydalanish Maktabgacha yoshi eng qizgʻin ijtimoiy rivojlanish. Maktabgacha bolalik davrida bolaning nutqi va tafakkuri faol rivojlanmoqda. Bolaning shaxsiyatining rivojlanishi turli xil faoliyatlarda tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilishda eng samarali hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy rivojlanishini umumiy tushunchasiz tasavvur etib boʻlmaydi. Ijtimoiylashuv - bu bolaning jamiyatda mavjud boʻlgan ijtimoiy-axloqiy meʻyorlar va xulq-atvor qoidalarini oʻzlashtirish jarayoni. Ijtimoiylashuv - bu butun hayot davomida davom etadigan doimiy jarayon. Maktabgacha yoshdagi bolalikda bu birinchi navbatda ijtimoiy hayot normalarini oʻzlashtirishdir. Bolaning ijtimoiy rivojlanishida yetakchi oʻrinni oʻz xalqining axloqiy qadriyatlarini oʻzlashtirish va keyinchalik umuminsoniy axloqiy qadriyatlarni bilish vazifalari egallaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy xulq-atvori tajribasi kattalar bilan muloqot jarayonida shakllanadi va tengdoshlari bilan turli xil qoʻshma tadbirlar va munosabatlarda mustahkamlanadi. Maktabgacha taʻlim bolaning sogʻlom, har tomonlama kamol topib shakllanishini taʻminlaydi, unda oʻqishga intilish hissini 71 uygʻotadi, uni muntazam taʻlim olishga tayyorlaydi. Maktabgacha taʻlim bola olti-yetti yoshga yetgunicha oilalarda, davlat va nodavlat maktabgacha taʻlim tashkilotlarida amalga oshiriladi. Maktabgacha taʻlim maqsadi va vazifalarini roʻyobga chiqarishda mahallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi. Hozirgi kunda bolalarning maktabga tayyorgarlik darajalariga qoʻyilayotgan jiddiy talablar bu borada zaruriy nazariy, amaliy chora- tadbirlarni ishlab chiqishni taqazo etmoqda. Rasman bolalar bogʻchasi maktabga tayyorlov maskani hisoblansada, aslida bolalar tugʻilishi bilanoq maktabga tayyorgarlik boshlaydi, desak mubolagʻa boʻlmaydi. Oʻz oila aʻzolari va doʻstlari — atrofdagi odamlar bilan oʻzaro munosabatlari orqali ular boshqalarga masʻul boʻlish, tashqi dunyoga qiziqish va yangi qobiliyatlarni oʻzlashtirish ishtiyoqini rivojlantirish singari muhim tayyorgarlik koʻnikmalarini oʻrganadilar. Bundan tashqari, ular oʻzlarining ota-onalari, tarbiyachilari va aka-ukalaridan farqli alohida faoliyat bilan shugʻullanadigan individual shaxslar ekanliklarini anglab boradilar. Bolalar bogʻchasida rivojlanishga yoʻnaltirilgan dasturlardagi tizimli rejalashtirilgan oʻyinlar yordamida til va nutq, aql, sensomotorika va ijtimoiy-emotsional qobiliyatlar mustahkamlanadi. Maktabgacha yosh davridagi bolalar rivojlanishining turli jihatlarini har tomonlama oʻrganish shuni koʻrsatdiki, maktabning birinchi sinflari bilan taqqoslaganda bolalar bogʻchasining maktabga tayyorgarlik guruhlarida oʻqiyotganda ular oʻzlarini xotirjam, psixologik jihatdan erkin va oʻziga boʻlgan ishonchni his qilishadi. Buning asosiy sababi shundaki, bolalar bogʻchasining hayot ritmi, bolalarning kattalar bilan va bir-biri bilan muloqot uslubi maktabgacha yoshdagi bola psixikasining rivojlanish darajasiga koʻproq mos keladi. Beqarorlik, yangi sharoyit va munosabatlarga moslashishdagi qiyinchiliklar tufayli 6 yoshli bola toʻgʻridan-toʻgʻri hissiy aloqalar (emotsional munosabat)ga muhtoj boʻlib, rasmiylashtirilgan maktab sharoyitida bu ehtiyoj qondirilmaydi. Psixologlar va oʻqituvchilar 6 yoshidan boshlab maktabda oʻqishning koʻplab ijobiy va salbiy tomonlarini keltirib oʻtishadi. Ushbu yoshda maktabga borishga boʻlgan eng jiddiy eʻtirozlarni D. B. Elkonin ilgari surgan. Uning yozishicha, bolalar rivojlanishining keyingi, yuqori bosqichiga oʻtish ichki qarama- qarshiliklarni namoyon qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalikni bir yilga qisqartirish hozirgi degeneratsiya rivojlanish jarayonini buzishi 72 va foyda keltirmasligi mumkin. D. B. Elkonin 6 yoshdan boshlab maktabda oʻqishni tashkil etish oʻrniga, bolalar bogʻchalariga tayyorgarlik guruhlarini kengaytirish maqsadga muvofiq, deb hisoblaydi, chunki bolalarni maktabga tayyorlash qulayroq, negaki bolalar bogʻchasidagi bolalar yaxshiroq, ular yanada toʻliq, xilma-xil hayot tarzini kechirishadi va yanada quvnoq va sogʻlom koʻrinishga ega boʻlishadi. Yangi maktab hayotiga moslashishning dastlabki bosqichiga kelsak, shuni taʻkidlash joyizki, barcha maktabgacha yoshdagi bolalar moslashishga qiynaladilar. Ular nafaqat jismoniy, balki psixologik qiyinchiliklardir. Baʻzilarda sustkashlik, koʻz yoshlari paydo boʻladi, uyqu va ishtaha buzilishi kuzatiladi, boshqalarida haddan tashqari qoʻzgʻalish kuchli boʻladi. Bularning barchasiga maktabdagi ortiqcha yuklamalardan toliqish sabab boʻladi. Shuningdek, charchoq hatti-harakatlarning buzilishiga, injiqliklarga olib keladi. Men” konsepsiyasi – bir butun hosila va uning barcha tarkibiy qismlari mustaqil mantiqiga ega boʻlsa ham, oʻzaro chambarchas bogʻliqdir. Bu konsepsiya seziladigan va sezilmaydigan jihatlardan iborat va oʻzi haqida taqdimotlari, ularning murakkabligi va xilma- xilligi, shaxs uchun ularninng subyektiv ahamiyati, shuningdek, ichki yaxlitli va izchillik, uygʻunlik, vaqtga bardoshliligi nuqtaiy nazardan taʻriflanadi. Adabiyotlarda “Men” konsepsiyasini yagona tafsifi haligacha mavjud emas. Masalan, R.Berne “Men” konsepsiyasini ierarxiyaga asosalngan tuzilma koʻrinishida taqdim etadi. Uning choʻqqisi global “Men” konsepsiyasi shaxsning oʻzi haqida tushunchalarini kiritadi. Bu tushunchalar har xil turlariga xos: 1. Real “Men” (“Men kimman”); 2. Ideal “Men”(“Meni kim boʻlishni istayman - intilaman). 3. Oynali “Men” (“Meni qanday baholashadi). Bularning har bir turi bir qator jihatlarni oʻz ichiga qamrab oladi- jismoniy “Men”, ijtimoiy “Men”, aqliy “Men”, emotsional “Men” boʻladi, shaxsning rivojlanishi nufuzli manba sifatida xizmat qiladi, biroq ular orasidagi jiddiy ziddiyatlar shaxsning ichki mojarolar va negativ qaygʻurishlar manbasiga aylanishi mumkin. Shaxsning faoliyatiga koʻra - organizm, ijtimoiy individ yoki shaxs darajasida namoyon boʻlishiga qarab, “Men” konsepsiyasining uchta bosqichi ajratiladi: 73 1) ”organizm-muhit” darajasi - jismoniy “Men” obraz, (tana sxemasi) organizmning jismoniy samaradorlikga boʻlgan ehtiyoji; 2) “ijtimoiy individ” darajasida – ijtimoy oʻzlikni, jins, yosh, etnik fuqarolik, ijtimoiy rol bular shaxsning jamiytga aʻzo boʻlishi ehtiyoji bilan bogʻlangan. 3) ”Shaxs” darajasida - “Men”ning farqlanuvchi obrazi, oʻzi haqidagi fikrlarni aniqlash ehtiyojini taʻminlaydigan, boshqa shaxslar bilan solishtirganda oʻzi haqida taʻriflovchi fikrlarini va oʻzining noyoblik hissini beruvchi, oʻzini koʻrsatishga boʻlgan ehtiyojni taʻminlovchi daraja. “Men” konsepsiyasi yoki oʻz-oʻzini anglash tushunchasi : - Kattalar yordamida oʻz kamchiliklarini bartaraf qilish, jamoada oʻzini tuta bilish; - Oʻzini, oʻz mavqeini va kamchiligini anglashga intilish, oʻzlarini kattalarning baholashi bilan solishtirish, oʻz familiyasini, ismini, yoshini, manzilini, oila aʻzolarini bilish, boshqalarning hohishini hurmat qilish. - Oʻzlari toʻgʻrisida tasavvurga ega boʻlish, oʻzining shaxsiy ahloqiy sifatlarini baholay va anglay olish, qaysi shaharda yashaydi, oʻzi toʻgʻrisida, boshqa bolalar toʻgʻrisidagi maʻlumot bilan almasha olish. - Oʻzini hurmat qilish, oʻz qadr-qimmatini bilish, oʻzini tanqidiy baholash, oʻz milliy anʻanalarini va madaniy qadriyatlarini bilish, ular bilan magʻrurlana olish (milliy kiyim, oʻyinlar, urf-odatini hamda tarixini bilishga intiladi). - Hissiy ifodalash. - Kattalarga va tengdoshlariga nisbatan oʻzaro hurmat bilan qarash. - Saxiylik, yaxshilik va rahmdillik koʻrsatish, oʻz kayfiyati va boshqalarning kayfiyatini tushunish. - Kattalar va tengdoshlariga samimiy munosabat bildirish - Oʻz hissiyotlarini soʻz bilan ifodalay olish, oʻzini va boshqalarning holatlarini taqqoslash va baholash. Katta maktabgacha yoshdagi bolaning guruh umumiy manfaatlarni his etishi, boshqalarning huquqlari bilan hisoblashishi, umumiy yutuqlardan quvonishi, yordam koʻrsatishi, umum foydasi uchun mehnat qilishi, ijtimoiy mulkka oʻyinchoqlar, kitoblar, qoʻllanmalar, qoʻgʻirchoqlarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda 74 boʻlishida oʻz ifodasini topadi. Bolalarda jamoatchilikni tarbiyalash individuallikning rivojlanishini koʻzda tutadi: guruhda bolaning tashabbusi ragʻbatlantiriladi, qizquvchanlik, zehni oʻtkirlik, individual qiziqishlar, did, mayllar qoʻllab-quvvatlanadi. guruh oʻyinlarni ragʻbatlantirish individual oʻyinlarga yordam berish bilan qoʻshib olib boriladi. Barcha bolalarni, masalan, navbatchilik ishini bajarganda, syujetli oʻyinda bosh rolni ijro etishga oʻrgatish, majburiyatlarga masʻuliyat bilan munosabatda boʻlishni tarbiyalash gʻoyat muhimdir. Ayni paytda bolalar oldiga ularni birgalikda harakat qilishga: ekinni oʻstirishga, shikastlangan jonivor ( qush)ni parvarish qilishga, kichkintoylar uchun oʻyinchoq tayyorlashga, bayramga gul yetishtirishga, qoʻgʻirchoqlor kichkintoylar uchun ertak tomoshasini tayyorlashga va hokazolarga undaydigan maqsadlarni qoʻyish kerak. Birlashish muhitini yaratishda birgalikdagi faoliyatning hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini, masalan, daraxtni oʻstirish orqali faoliyatning umumiy maqsadi qanday shakllanganligi namunasida koʻrsatish mumkin. Bu davrda bolalarda axloqiy fazilatlar tarkib topib boradi. Maktabgacha tayyorlov guruh bolalarida irodaviy sifatlar shakllana boradi, xarakter xislatlari barqarorlashadi, bolada mustaqillikka nisbatan intilish tuygʻusi paydo boʻladi. Shuningdek, tayyorlov guruhidan bola maktabda oʻqishga tayyorgarlik koʻra boshlaydi. Bu davrda maktabgacha yoshidagi bolalar oʻz koʻchalariga ishonch hosil boʻlsa, ular muctaqillik, faollikni rivojlantirishga taʻsir koʻrsatadi. Tayyorlov guruhi bolalarida kattalar va tengdoshlar bilan muloqot jarayonida madaniy va uyushgan xulq-atvor koʻnikmalari va odatlarning shakllanishi davom etadi. Bolalar xulq-atvoriga ularning tengdoshlari bilan munosabatlari murakkablashadi. Tarbiyachi Maktabgacha taʻlim tashkilotisi qoidalarining ongli va majburiy, bolalarda oʻz-oʻziga xizmat koʻrsatish, tashqi koʻrinishi, harakatlari, predmetlarga munosabati, tejamkorlik, buyumlarini tartibga keltirish madaniyatini shakllantirishga, kattalar va tengdoshlari bilan munosabatga xushmuomalalik madaniyatini tarbiyalashga alohida eʻtibor berishadi. Bola shaxsi oʻzini-oʻzi anglashning komponentlari, eng avvalo, oilada shakllanar ekan, ota-onalar oʻz farzandlarining ijtimoiy munosabatlariga toʻgʻri kirishishlariga yordam koʻrsatuvchilari uchun xizmat qiladigan asosli maʻlumotlarni ish natijalaridan olishlari; 75 Ota-onalar ishning natijalaridan ota-onaning farzandiga munosabatida bolalikning dastlabki davrlaridayoq oʻziga ishonchni, mustaqillikni, atrofdagilar bilan munosabatda faol va vazmin boʻlish, vaziyatni tahlil etish koʻnikmalarini shakllantirish jarayonida foydalanishlari; MTT psixologlari ish maʻlumotlari va metodikalari asosida bola shaxsi oʻzini-oʻzi anglash konponentlarining shakllanish darajasini aniqlashlari hamda ularga individual yondashib tegishli koʻrsatmalar berishlari lozim. Uyushgan xulq-atvorni boshqa fazilatlar, avvalo faollik va mustaqillik, yaʻni yangilik talablarni bajarishga tayyorgarlik, tashabbuskorlik, turli vaziyatlarda mustaqillikni namoyish etish koʻnikmasi bilan mustaqillikni namoyish etish koʻnikmasi bilan mustahkam bogʻliq holda koʻrib chiqish zarur. Maktabgacha taʻlim tashkilotilarida turmushni toʻgʻri tashkil qilish axloqiy tarbiyaviy jarayonning umumiy yoʻnalishi xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashning asosiy va zaruriy shartidir. Bolalarni oʻrab turgan ishonch xayrixohlik muhiti, tarbiyachining vazminligi, tashqi va ichki madaniyati nihoyatda muhimdir. 3-5 yoshli bolalarda oʻz-oʻzini anglashda oʻziga va boshqalarga nisbatan munosabatni baholash asosiy koʻrsatgich hisoblanadi. Bolaning oʻzining kelajakdagi qiyofasi haqida ijobiy tasavvuri birinchi marotaba bolaning oʻziga oʻzining kamchiliklariga nisbatan tanqidiy jihatidan munosabatda boʻlishga va kattalar yordamida bu kamchiliklarni bartaraf qilishga yordam beradi. Yüklə 6,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|