Sh. Sh. Olimov, Sh. X. Samiyeva

Nazorat savollari 
1.
Assotsiativlik nima? 
2. Dialektiklik tushunchasini izohlang 
3. Tasavvur qanday jarayon? 
4. Ijodiy rivojlanish sohasining kichik sohalari nechta? 
 
 
 
 
 
 

---

185 
V BO
ʻ
LIM. KOMPYUTERDA INNOVATSION 
DIDAKTIK O
ʻ
YINLAR VA DIDAKTIK MATERIALLAR 
YARATISH 
 
5.1. Kompyuterda innovatsion didaktik oʻyinlar va didaktik 
materiallar yaratish texnologiyasi 
Reja 
1.
 
Kompyuterda innovatsion oʻyinlar yaratish texnologiyasi. 
Kompyuterda innovatsion didaktik oʻyinlar tashkil qilish.
 
2.
 
Mashgʻulotlar 
uchun 
didaktik 
materiallar 
yaratish 
texnologiyalari. Kompyuterda matematika, tasviriy faoliyat, tabiat 
bilan tanishtirish, ingliz tili mashgʻuloti uchun, nutq oʻstirish, atrof 
olam bilan tanishtirish mashgʻulotlari uchun didaktik oʻyinlar yaratish 
texnologiyasi.
 
3.
 
“Aqlli” gadjetlar haqida tushuncha
 
 Kompyuterda innovatsion oʻyinlar yaratish texnologiyasi. 
Kompyuterda innovatsion didaktik oʻyinlar tashkil qilish. 
Hozirgi 
davrda hayotimizda koʻp ishlatiladigan soʻzlardan biri “axborot” dir. 
Bu soʻz telekoʻrsatuvlarda ham, radio eshitirishlarda ham, gazeta va 
jurnal sahifalarida ham, muassasa va tashkilotlarda ham tez-tez 
eshitilib turadi. “Axborot” atamasi lotincha “Information” soʻzidan 

---

186 
olingan boʻlib, xabar, maʻlumot koʻrsatgichlarni majmuasini bildiradi. 
Axborot-aniq 
va 
amalda 
ishlatiladigan 
xabardir. 
Professor 
A.A.Abduqodirovning taʻkidlashicha: “Axborotning oʻzini, biror 
obyekt, atrof muhitning malum boʻlagi yoki malum jarayoni haqidagi 
aniqsizlik darajasini kamaytiradigan belgilar, parametrlar, tafsilotlar, 
yoʻriqlarning 
majmuasi 
deyish 
mumkin”. 
Jamiyatni 
axborotlashtirishda-axborot zahiralari muhim rol oʻynaydi. Axborot 
zahiralari - alohida axborot tizimlari (kutubxona, arxiv, fond, 
maʻlumot banklari, kompyuter xotirasi va boshqa axborot 
tizimlari)dagi hujjatlar toʻplamidir. Axborot zahiralarning bir nechta 
xususiyatlari mavjud:
1. Bitmas – tugallanmasligi (tabiiy zahira – neft, maʻlum bir 
muddatdan keyin tugab qoladi, axborot zahiralari esa yildan-yilga 
ortib boradi). 
2. Axborot zahiralaridan foydalanish imkoniyati saqlanadi va 
koʻpayib boradi. 
3. Axborot zahiralari boshqa zahira (mehnat, malaka, texnika, 
energiya, xom ashyo) lar bilan birlashgan holda harakatlanuvchi kuch 
sifatida namoyon boʻladi. 
4. Bilimni axborot zahirasiga aylantirib, ularning kodlanish, 
qayta jamlanish va uzatish imkoniyatiga qaram boʻladi.
Maʻlumotlar, matn, grafika, bilimlar, real dunyo obyektlari, 
jadval, video, tasvir, nutq va tovush kabi koʻrinishlarda ifodalanadi. 
Axborotni qayta ishlash dastlab qogʻozda, soʻngra mexanik, elektr 
mashinalarda bajarilib kelindi. Hozirgi davrda esa, kompyuterlarda 
amalga oshirilmoqda. Axborotni qayta ishlash texnologik jarayon 
boʻlib, ilmiy adabiyotlarda uning quyidagi taʻrifi berilgan. Axborot 
texnologiyasi - obyekt, jarayon yoki hodisa (axborot mahsuloti)ning 
holati haqidagi yangi sifat axborotlarini olish uchun maʻlumotlar, 
boshlangʻich axborotni toʻplash, qayta ishlash hamda uzatish vosita va 
uslublaridan foydalanuvchi jarayondir. 
Axborot texnologiyasining texnologik jarayoni quyidagicha 
amalga oshiriladi:
a) maʻlum bir turdagi axborotlar jamlanadi;
b) qayta ishlanadi, yaʻni guruhlanadi, turlarga ajratiladi, 
agregatlashtiriladi va hisoblanadi
c) tayyor axborot mahsuloti olinadi va isʻtemolchilarga uzatiladi. 
Axborotni uzatish. Insonlar axborotning xabar shaklidan qadim 

---

187 
zamonlardan boshlab foydalanib kelganlar. Masalan, insonlar qabila 
boʻlib yashagan davrlarida, biron qabilaga tashqi xavf-xatar 
tugʻdirilganda, uning bir aʻzosi tepalik ustida olov yoqqan va uning 
tutuni orqali boshqa jamoaga xabar qilgan va qoʻshni qabila odamlari 
yordamga 
yetib kelganlar.
Odamlar yozish va oʻqishni 
oʻrganganlaridan soʻng, bunday xabar (axborot)larni bir shahardan 
ikkinchi shaharga chopar orqali yoki xat tashishga oʻrgatilgan 
kabutardan berib yuborganlar. Keyinchalik, sekinastalik bilan pochta 
xizmati shakllanib borgan.
Oʻtgan 
asrning 
oxirlarida 
multimedia 
texnologiyasining 
yaratilishi va uni axborot texnologiyalariga tatbiq etilishi, zamonaviy 
multimedia texnologiyasini yaratilishiga olib keldi. Quyida axborot 
texnologiyasiga asoslangan multimedia texnologiyasini yaratilish 
bosqichlarini qaraymiz. Shuni taʻkidlash kerakki, multimedia axborot 
texnologiyalari fanining bir shaxobchasi 
boʻlib, uning tez 
rivojlanayotgan sohasiga kiradi. МТТlarning taʻlim-tarbiya jarayonida 
multimedia texnologiyasidan foydalanishni amalga oshirish uchun, 
tarbiyachilar multimedia toʻgʻrisida maʻlum bir darajada elementar 
bilimlarga ega boʻlishlari kerak. Ilmiy va oʻquv adabiyotlarda, 
maqolalarda multimedia toʻgʻrisida turli xil qarashlar, fikrlar va 
tushunchalar berilgan boʻlib, МТТ tarbiyachi-pedagoglari ularning 
qaysi biridan foydalanishni bilmasdan qiynalmoqdalar. Shuning 
uchun, quyida multimedia asoslarini (multimedia atamasi, taʻriflari, 
mazmuni, shakllanishi, vositalari va multimedia texnologiyasi 
boʻyicha baʻzi-bir maʻlumotlarni) sodda va elementar shaklda bayon 
qilamiz. Tarbiyachilarga multimedia toʻgʻrisidagi maʻlumotlar 
tushunarli boʻlishi uchun analogiya uslubidan foydalanib, baʻzi bir 
taqqoslashlarni ham keltiramiz.
1. Multimedia atamasi (multum+medium) kabi ikkita soʻz 
yigʻindisidan (yoki ingl. multi+media) lardan tashkil topgan boʻlib, 
multi- koʻp, media-muhit maʻnosini anglatadi. Ushbu atama ilmiy va 
oʻquv adabiyotlarda “Koʻp vositalilik”, “Multimedia muhiti”, “Koʻp 
qatlamli muhit”, “Multimedia - bittadan koʻp boʻlgan mediadir”, 
“Mahsulot tashuvchi vosita”, “Maʻlumot tashuvchi vosita” kabi talqin 
qilinib 
kelinmoqda, 
hatto 
ayrim adabiyotlarda “Hozirgacha 
multimediani aniq taʻrifi mavjud emasligi” ham eʻtirof etilgan. 
Bizning fikrimizcha, МТТ tarbiyachilariga moʻljallangan adabiyotlar 
va mashgʻulotlarda foydalanish uchun atamaning tarjimasiga yaqin 

---

188 
boʻlgan quyidagi taʻrif “koʻp elementli (tarkibli) muhit” atamasi mos 
keladi.
2. «Multimedia» atamasining taʻriflari. Quyida multimedia 
atamasining adabiyotlarda yoritilgan bir nechta taʻrifini keltiramiz: 
“Multimedia-deganda turli shakldagi maʻlumotlarni qayta ishlovchi 
vositalar majmuasi tushuniladi”, “Multimedia – bir vaqtning oʻzida 
turli koʻrinishdagi axborotlardan: matn, grafika, tovush va 
boshqalardan 
foydalanishni 
koʻzda 
tutgan 
foydalanuvchi 
interfeysining konsepsiyasi”, “Multimedia – bu informatikaning 
dasturiy va texnikaviy vositalari asosida axborotning anʻanaviy va 
original turlari asosida oʻquv materiallarini bolalarga yetkazib 
berishning mujassamlashgan holdagi koʻrinishidir”, “Multimedia – 
gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir”, 
“multimedia – bu maxsus texnologiya boʻlib, dasturiy va texnik 
moddiy taʻminot asosida kompyuterda bir vaqtning oʻzida matnli, 
tasviriy axborotni tovushli va harakatli holda (hattoki videofilm 
holatida) ifodalash imkoniyatidir”, “Multimedia – tasvirli maʻlumotlar 
bilan ishlashga qodir boʻlgan vosita hisoblanadi”, “Odatda multimedia 
deganda turli shakldagi maʻlumotlarni qayta ishlovchi vositalar 
majmuasi tushuniladi”, “Multimedia – kompyuter tizimida matn, 
tovush, videotasvirni va turli animatsiyalarni mujassamlashtirish 
imkonini 
beruvchi 
zamonaviy 
axborotlar 
texnologiyasidir”.
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, МТТ tarbiyachilari oʻzlarining 
ish faoliyatlarida multimedia tushunchasining qaysi bir taʻrifidan 
foydalanishga qiynaladilar.
Maʻlumki, multimediali axborotlar tizimiga matn, jadvallar, 
grafika, nutq, sxema, musiqa va boshqalar kiradi. Ushbu axborotlarni 
ham foydalanuvchilarga yuqoridagi tartibda ikki usulda uzatish 
mumkin.
1. Har bir axborotni, masalan, matnni maʻlum bir masofadagi 
foydalanuvchiga yoki shu joyning oʻzidagi foydalanuvchiga bitta 
“paketga” bir oʻzini joylab uzatish mumkin .
2. Axborotning bir nechta turlarini – matn, grafika, sxema, 
tasvir, musiqa va boshqalarni kompyuter xotirasida saqlab, ishlov 
berib va barchasini bitta “paketga” mujassamlashtirilib maʻlum bir 
masofadagi 
foydalanuvchiga 
yoki 
shu 
joyning 
oʻzidagi 
foydalanuvchiga uzatish mumkin .

---

189 
Shunday qilib, multimedianing mazmunidan kelib chiqqan holda 
multimedia tushunchasining МТТ tarbiyachilariga tushunarli boʻlgan 
quyidagi taʻrifini keltirish mumkin: «Multimedia - bir nechta axborot 
turlarini kompyuterda ishlov berish natijasida hosil qilingan va bitta 
“paketga” mujassamlashtirilgan axborot jamlamasidir».
Multimedianing animatsiya samarasi. Multimedianing tashkil 
etuvchilaridan (element) biri – axborotlarga animatsiya samarasini 
berishdir. Bu multiplikatsion filmlarda rassomning chizgan qator 
chizmalari va rasmlarini tez (bir daqiqada 24 kadr tezlikda) namoyish 
ettirilishi asosida sodir boʻladi. Hozirgi kunda esa, multifikatsion 
filmlar kompyuterda 3D.Flash dasturi asosida yaratilmoqda. 
Multimediada esa, maxsus dasturlar (Power Point, Macromedia Flash 
va hokazolar) orqali amalga oshiriladi.
1986-yilda Amida kompyuterida birinchi marta maxsus rolikda 
tovush (musiqa) bilan birgalikdagi animatsiya samarasi namoyish 
qilinib, multimedianing shakllanishi nihoyasiga yetkazildi va bu 
yigʻilishda toʻlaqonli multimedia texnologiyasi yaratilgani eʻtirof 
etildi. Shunday qilib, 1986-yil rasmiy ravishda multimediani 
yaratilgan (“tugʻilgan”) yili hisoblanadi. Multimedia vositalariga 
multimedia mahsulotini yaratishda foydalanadigan uskunalar (yoki 
jihozlar), dasturlar va amalda foydalanishga moʻljallangan materiallar 
kiradi. МТТ tarbiyachilari multimedia vositalari oson tasavvur 
etishlari uchun, uskunaviy, dasturiy va amaliy vositalar kabi uch turga 
boʻlib tushuntirish qulayroq boʻladi:
1. Uskunaviy vositalari qatoriga audio plata, video plata, 
kompakt disk (CD ROM, DVD, DVD ROM tashqi uskuna)lar, 
videoqamrash platalari, video kiritish va chiqarish, tovush kiritish va 
chiqarish qurilmalari va boshqalar kiradi.
2. Dasturiy vositalariga Power Point, Macromedia Flash, Adobe 
Premiere, Media Player, CD Player va boshqa dasturlarini kiritish 
mumkin. Shuningdek, mahsulot tayyorlashda Corel Draw, Paint Brush 
grafik muharrirlardan ham foydalaniladi.
3. Amaliy vositalariga turli xil jadvallar, maʻlumotnomalar, elektron 
darsliklar, taqdimotlar, slaydlar, kompyuter oʻyinlari va boshqalar 
kiradi. Bulardan taʻlim jarayonida, moliya-iqtisod tizimida, ilmiy-
tadqiqot ishlarida va boshqalarda foydalaniladi.
Dastlab maʻlum bir sohadagi texnologik jarayon mazmunini 
koʻrib chiqaylik. Texnologik jarayon deganda, biron xom ashyo, 

---

190 
material yoki axborotni maʻlum bir asbob-uskuna, vosita, 
qurilmalardan foydalanib, ularga ishlov berish, xossalarini oʻzgartirish 
va qayta ishlash natijasida yangi sifatli mahsulot olish jarayoni 
tushuniladi. Shunday qilib, multimediali texnologik jarayon natijasida 
yakka tartibdagi axborotlar – nutq, matn, tasvir, grafika, musiqa va 
animatsiya samaralari kompyuterda ishlov berilishi natijasida bitta 
“paket” (disk)da joylashtiriladi.
Multimediali axborot texnologiyasi – qisqacha multimedia 
texnologiyasi 
deb 
yuritiladi. 
Hozirgi 
davrda 
multimedia 
texnologiyasidan koʻp sohalarda, jumladan, moliya, iqtisodiyot, fan, 
taʻlim, madaniyat, ijtimoiy sohalar, maishiy sohalar, tashviqot, 
kompyuter oʻyinlari foydalanilmoqda. Shuningdek, firmalarda 
taqdimot va mahsulotlarni tashviqot qilishda foydalaniladi. Ayniqsa, 
banklarning operatsion zallarida, koʻrgazma va yarmarka zallarida, 
avtosalon, sayohat byurosi, aeroport va temir yoʻl vokzallarining 
zallarida tashviqot axborotlari keng koʻlamda maʻlumot beradi. 
Shuningdek, ishlab chiqarishda, muassasalarda, xizmat koʻrsatish 
shahobchalarida, arxivlashtirishda, muzeylarda keng qoʻllaniladi.
Multimediali kompyuter texnologiyasidan taʻlim sohasida yangi 
pedagogik texnologiya sifatida foydalanish mumkin. Ushbu 
texnologiya quyidagi afzalliklarga ega: dars va mashgʻulotlarning 
samaradorligi va beriladigan materiallarni hajmi oshiradi, oʻrganilgan 
materiallar tarbiyalanuvchilarning xotiralarida uzoq vaqt saqlanadi.
Hozirgi davrda, multimedia texnologiyasidan barcha taʻlim 
tizimida oliy oʻquv yurtlari, professional taʻlim, umumiy oʻrta-taʻlim 
maktablarida foydalanib kelinmoqda. Shu bilan birga, uzluksiz taʻlim 
tizimining birinchi turi boʻlgan МТТlarda ham multimedia 
texnologiyasidan foydalanishning keng imkoniyatlari mavjud. 
Jumladan, МТТ tarbiyalanuvchilariga harflarni oʻrgatishda elementar 
matematik tushunchalar bilan tanishtirishda, ijobiy va salbiy ekologik 
taʻsirlarni bayon qilishda, taʻlimiy va rivojlantiruvchi kompyuterli 
oʻyinlarni amalga oshirishda foydalaniladi.