Shahrisabz davlat pedagogika instituti pedagogika kafedrasi pedagogik mahorat

11.4. Tarbiya qonuniyatlari va tarbiya mazmuni tamoyillarini

modellashtirish

Tarbiya texnologiyasida tarbiya jarayoni, mazmun va mohiyatidan kelib chiqib belgilangan vazifalarni o‘qituvchi amalga oshirishi uchun uning o‘ziga xos qonuniyatlarini anglab olish muhim ahamiyatga ega.
Uning eng muhim qonuniyatlaridan biri aniq maqsadga yo‘naltirilganligidir. Zamonaviy talqinda tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi muayyan maqsadga erishishga qaratilgan samarali hamkorlik. Zero, tarbiya jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari tashkil etiladi, boshqariladi va nazorat qilinadi. Yagona maqsadga erishish yo‘li zamonaviy tarbiya jarayonining maqsadini tavsiflaydi.
Tarbiya jarayoni ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, unda tarbiya mohiyatini yoritishga xizmat qiluvchi ichki va tashqi (sub’ektiv va ob’ektiv) omillar ko‘zga tashlanadi. Sub’ektiv omillar shaxsning ichki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy munosabatlari mazmunini anglashga yordam bersa, ob’ektiv omillar shaxsning hayot kechirishi, shakllanishi, hayotiy muammolarni ijobiy hal etish uchun sharoit yaratadi. Tarbiya jarayonining tashkil etilishi va boshqarilishida nafaqat o‘qituvchi faoliyati, balki o‘quvchining yosh va psixologik shaxsiy xususiyatlari, o‘y-fikrlari, hayotiy qarashlari ham muhim ahamiyatga ega.
Tarbiya jarayonining yana bir qonuniyati uning uzoq muddat davom etishidir. Tarbiya natijalari tez sur’atda yaqqol ko‘zga tashlanmaydi. O‘zida insoniy sifatlarni namoyon eta olgan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda uzoq muddatli davr talab etiladi. Shaxsning muayyan vaqtning o‘zida, turli-tuman qarashlar mavjud bo‘lgan bir sharoitda harakat qilishi tarbiya jarayonini murakkablashtiradi. Ta’lim muassasalarida olib borilayotgan tarbiya shaxs ongi, dunyoqarashini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Binobarin, yoshlik yillarida insonning asab tizimi yuqori darajada ta’sirchan hamda beqaror bo‘ladi. Shu bois tarbiyada muvaffaqiyatga erishish uchun o‘quvchilik yillarida shaxsga to‘g‘ri tarbiya berish lozimligi talab etiladi.
Tarbiya jarayonining yana bir qonuniyati uning uzluksizligi sanaladi. Ta’lim muassasasida olib borilayotgan tarbiya jarayoni bu – o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari jarayonidir. O‘quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari yo‘naltirilgan, bir-birini to‘ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi faoliyat alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois oila, ta’lim muassasalari, jamoatchilik hamkorligida tashkil etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarning uzluksiz o‘tkazilishiga erishish maqsadga muvofiqdir.
O‘quvchilarni tarbiyalashda ta’lim muassasasi yetakchi o‘rin egallasa ham, o‘quvchilarga uzluksiz tarbiyaviy ta’sir o‘tkaza olmaydi, chunki, o‘quvchilar ma’lum muddatgina ta’lim muassasasida, o‘qituvchining tarbiyaviy ta’siri ostida bo‘lib, qolgan vaqtining asosiy qismini oilada, ko‘chada, jamoat orasida o‘tkazadilar. Kuzgi, qishki, bahorgi va ayniqsa, yozgi ta’tillar davrida o‘quvchilar ta’lim muassasasi o‘qituvchisi ta’siridan chetda qoladilar. Demak, ta’lim muassasasida o‘quvchilarni tarbiyalash vaqt jihatidan chegaralangan bo‘lib, sinfdan va maktabdan tashqarida amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlardan holi vaqtda ular o‘qituvchi yoki tarbiyachining ta’siri hamda nazoratidan uzoqlashadilar. Ayni vaqtida respublikada o‘quvchilarning ta’lim muassasalaridan uzoqlashtirmaslik maqsadida qo‘shimcha ta’lim muassasalari faoliyat olib bormoqda. Qo‘shimcha ta’lim muassasalarida o‘quvchilar xususiy fanlar hamda xorijiy tillarni mukammal o‘zlashtirishlari, texnik va badiiy yo‘nalishlar bo‘yicha bilim olishlari, amaliy faoliyat ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lishlari mumkin. Qo‘shimcha ta’lim muassasalarida tashkil etilayotgan turli yo‘nalish va mavzulardagi uchrashuvlar, ko‘rgazmalar, ko‘rik-tanlovlar, suhbatlar o‘quvchilarning tafakkurini boyitishda, ularda mustahkam xarakter va irodani tarkib toptirishda muhim o‘rin tutmoqda.
Tarbiya jarayonining yana bir qonuniyati – bu uning yaxlit holda tizimli tashkil etilishidir. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni va metodlarini birligi shaxsni shakllantirish g‘oyasini amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Bizga ma’lumki. Shaxs ma’naviy-axloqiy sifatlarni navbatma navbat emas, balki yaxlit tarzda o‘zlashtira boradi, shu bois pedagogik ta’sir ham yaxlitlik, tizimlilik xarakteriga ega bo‘lishi lozim. Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati qator pedagogik talablarga amal qilish, o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni qaror toptirishni talab etadi.
Tarbiyaning yana bir qonuniyati shundan iboratki, bu jarayon ikki tomonlama aloqa xususiyatiga ega bo‘lib, unda o‘quvchining o‘zi ham faol ishtirok etadi. Ikki tomonlama aloqa ikki yo‘nalishda, ya’ni, o‘qituvchining o‘quvchiga ko‘rsatadigan ta’siri (to‘g‘ri aloqa) hamda o‘quvchining o‘qituvchiga nisbatan munosabati (teskari aloqa) tarzida tashkil etiladi.
Tarbiyaning pedagogik texnologiya nazariyasi g‘oyasiga muvofiq, endilikda o‘quvchi tarbiya jarayonining ob’ektigina bo‘lib qolmasdan, sub’ekti sifatida ham faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchining ichki imkoniyatlari, unga nisbatan bo‘layotgan tashqi ta’sirlar va axborot manbalarini inobatga olishi zarur. Agarda mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash qiyinlashadi yoki barcha urinishlar samarasiz yakun topadi. Mana shundan tarbiya jarayonining yana bir xususiyati – tarbiyada qarama-qarshilikning mavjudligi kelib chiqadi. Ushbu qarama-qarshiliklar o‘quvchilarga o‘z tushunchalariga muvofiq paydo bo‘lgan dastlabki sifatlar o‘rtasida yoki o‘quvchilarga qo‘yiladigan talablar bilan ularni bajarish imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatlarning kelib chiqishi uchun zamin yaratadi.
Undan tashqari ushbu qarama-qarshiliklar ko‘pincha o‘quvchining ongi bilan xulqi bir-biriga muvofiq bo‘lmasligidan, o‘qituvchi va tarbiyachilarning o‘quvchilar yosh psixologik, fiziologik xususiyatlarini (fe’l-atvori, xarakteri, qiziqishlari, jismoniy, ruhiy hamda fiziologik jihatdan sog‘lomligi) yaxshi bilmasliklari oqibatida sodir bo‘ladi.
Demak, tarbiya jarayonida quyidagi qonuniyatlar modellashtirish xususiyatini namoyon etadi:



O‘qituvchi tarbiya mazmunini shaxsning barkamol inson darajasida shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatini anglagan holda modellashtiradi. Ushbu modellashtirilgan mohiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, ijtimoiy muhitda kishilar bilan o‘zaro munosabatlar darajasi, shuningdek, jamiyat mafkurasi g‘oyalari asosida belgilanadi. Modellashtirish asosida o‘qituvchi quyidagi zamonaviy tarbiya mazmunining tamoyillarini belgilab oladi:

1. 
   Maqsadning aniqligi. O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikka erishgan dastlabki yillardayoq yosh avlodni tarbiyalashda aniq maqsadlar belgilab olindi. 1997 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da ko‘rsatilgan vazifalarga asosan tarbiyaning asosiy maqsadi – erkin, ijodkor, mustaqil fikrga ega bo‘lgan komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish yo‘lidagi asosiy vazifa – bo‘lajak kadrlar salohiyatini har tomonlama yuksaltirish, ularda madaniyat va ma’naviyat unsurlarini shakllantirish, ya’ni, har bir shaxsning kasbiy bilimlarni puxta egallashda aqliy, axloqiy, jismoniy, estetik, iqtisodiy, ekologik, huquqiy, siyosiy jihatdan ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishdan iborat.
   
2. 
   Birgalikdagi faoliyat. O‘qituvchilar o‘quvchilar ma’naviy madaniyatini shakllantirishning eng yaxshi namunalarini izlashi, shu asosda tarbiyaviy faoliyatni hayotiy me’yor va qadriyatlar bilan mutanosibligini ta’minlashi, o‘quvchilarning tarbiyaviy dunyosiga chuqur kirib borib, o‘zaro yaxshi munosabatlar asosida ularning axloqiy tafakkurini shakllantirishi lozim. O‘qituvchining pedagogik mahorati, tarbiyaviy faoliyatda doimo o‘rnak bo‘lishi o‘quvchilar faolligini ta’minlaydi. Zero, dunyoqarashi hali mukammal shakllanmagan o‘quvchilar uchun o‘qituvchilarning ma’naviy dunyosi, hayotiy tajribalari, ularning shaxsiy namunalari ulkan tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega.
   
3. 
   O‘z-o‘zini anglash. Barkamol avlodni tarbiyalashdan asosiy maqsad, yoshlarda e’tiqod, demokratik qarashlar va ijtimoiy hayotda o‘z mustaqil fikriga va mustahkam pozitsiyasiga ega bo‘lish shakllantiriladi. Insonning hayotda o‘z-o‘zini anglashi, tarbiya mazmunining eng muhim unsurlaridan biri sanaladi. O‘quvchilar o‘zlarining shaxsiy hayoti va faoliyatlarini sub’ekt sifatida e’tirof etib, o‘z-o‘zlarini qanday anglashi bilan tavsiflanadilar. Inson kamolotida fuqarolik, kasbiy va axloqiy jihatdan o‘z-o‘zini anglashi muhim ahamiyatga egadir.
   
4. 
   Iroda erkinligi. Tarbiya jarayoni o‘qituvchi tomonidan oqilona tashkil etilsa, bir vaqtning o‘zida o‘qituvchi va o‘quvchi ma’naviyatini boyitadi. Agar o‘qituvchi o‘quvchining qiziqishini, faoliyatini, o‘rtoqlik va fuqarolik burchini his etishini, mustaqillikka intilish tuyg‘ularini anglab, uni takomillashtirib borsa, o‘quvchida yuksak iroda va erkinlik tuyg‘ulari shakllanib boradi.
   
5. 
   Tarbiyaning shaxsga yo‘naltirilganligi. Mazkur g‘oya barcha ta’lim muassasalari amaliyotining markaziy nuqtasida o‘qituvchilarning tarbiyaviy ishlar dasturida, turli tarbiyaviy maqsadlarga yo‘naltirilgan tadbirlarda, tarbiyaning shakl, metod va vositalarida asosan o‘quvchi shaxsi turganligini anglatadi. Tarbiyaviy jarayonda uning shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, o‘ziga xos xarakteri, o‘z qadr-qimmatini anglash tuyg‘ulari modellashtirish asosida rivojlantirilib boriladi.
   
6. 
   Jamoaning ta’siri. O‘quvchilarda barkamol insonga xos xususiyatlar avvalo sinf jamoasida rivojlantiriladi. Sinf jamoasining tarbiyaviy ta’siri ostida o‘quvchining bir-birlariga nisbatan ijobiy munosabatlari qaror topadi, jamoa yordamida o‘quvchi har tomonlama kamolotga erishadi, dunyoqarashi shakllantiriladi, insonparvarlik va o‘zaro hamkorlik tuyg‘ulari rivojlantirilib boriladi.
   

Zamonaviy tarbiya mazmunida ilgari surilgan g‘oyalarni modellashtirilishi yaxlit tarzda quyidagi ko‘rinishga ega:

Tarbiya mazmunining mukammal belgilangan qonuniyatlari mavjud bo‘lib, u asrlar davomida har bir davrning talablariga mos ravishda takomillashtirilib kelingan. Tarbiya mazmunida tarbiyalanuvchining yoshi va ijtimoiy kelib chiqishiga qarab belgilangan tarbiyaviy maqsad va vazifalarga muvofiq ular tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, shaxs xulq-atvori hamda axloqiy sifatlari mujassamlashgan.

O‘quvchini yuqorida qayd etilgan tarbiyaviy jarayonlarning nima uchun kerakligi, ularning insonga nima bera olishi kabi masalalar qiziqtiradi. Ushbu tarbiyaviy faoliyatlarning har birini oqilona, jamiyat taraqqiyoti va milliyligimizga xos ravishda modellashtirib o‘quvchilar ongiga singdirish kerak.

11.5. Tarbiya texnologiyalarini qo‘llashda pedagogik
vositalardan foydalanish

Tarbiyalanuvchilarning harakati faol bo‘lishi, ular bilan olib boriladigan tarbiyaviy faoliyat funksiyalari esa doimo almashinib, yangilanib turilishi lozim. Shuning uchun ham tarbiyalanuvchilarning faoliyati ustidan rahbarlik qilishda, o‘qituvchi pedagogik mahoratning boy tajribalariga ega bo‘lishi zarur. So‘nggi yillarda pedagogika fanida tarbiyaviy faoliyatni to‘g‘ri tashkil etishda yetakchi yondashuv sifatida turli pedagogik vositalar va metodlar qo‘llanilmoqda. Mazkur faoliyatni mukammal yo‘naltirish uchun quyidagi pedagogik vositalar va metodlardan foydalanish mumkin: